Czopy storcowe, pełne, płaskie

Dla największego ciśnienia na czop P w kg, średnicy czopa d w cm, i bezpiecznego ciśnienia na jednostkę powierzchni lc w kg/cm2,

II. Części maszyn o mchu obrotowym (obrotniaki). 491

') Por. Joh. Radingor. Dampfraascliinen mit hoher Kolbengcschwindigkeit. 3 wy- danie. Wiedeń 1892, str. 274, 285, 356 i nast.

otrzymamy, pomijając rowki smarowe, zmniejszające powierzchnię podporu o 10 do 20% :

. P = Y ,

wybór h zależy w myśl str. 490 od rodzaju pracy czopa. Dla czo­

pów ze stali tyglowej, chodzących po ścislem, twardem żelazie łanem (czopy turbin) Ic może być takie, jak dla spiżu. Ze względu n a g r z a ­ nie si ę powinno być:

, P n d

d ^ — , czyli n < W -p,

jeżeli n oznacza ilość obrotów czopa na minutę, P ś r e d n i nacisk na czop w kg, a w spółczynnik oparty na doświadczeniu, wahający się między 40000 i G0COO, gdy boczna powierzchnia czopa nie po­

dlega tarciu. Przy czopach turbinowych, o wykonaniu wyborowem i przy starannem smarowaniu dochodzi w do 125000.

2. Czopy storcowe, pierścieniaste.

Dla średnicy zewnętrznej d„ i wewnętrznej <2, czopa w cm mamy P = 'U :t ( d j — <*,2) lc ~ 0,8 (d^ — d,-) lo;

7 i P n city •— ^ —r—r*; ■

10

Wartości h, oraz w, jak dla pełnych czopów storcowych, płaskich.

3. Czopy grzebieniaste.

Dla dm —!/2(.d, -+- oraz b — '/2 (¿2 — ’k) w 0,1 dt do 0,15 dt , przy ilości s podpierających pierścieni, otrzymamy:

}>

P — Tcdm b z Ic, czyli b3 = — • K h dm

Rys. 318. Czopy grzebieniaste trudno wykonać tak, aby ciśnie­

nie się równomiernie rozkładało na wszystkie pierścienie;

dla tego też, zwłaszcza przy większej ilości z, zaleca się na k i w liczyć tylko 0,5 do 0,3 wartości podanych dla czopów storcowych, płaskich. Nadto co do w trzeba brać w rachubę, że gniazdo łożyska grzebieniastego względnie trudno odprowadza ciepło na zewnątrz. Z tych też względów powrócono w budowie turbin do czopów storcowych pełnych i pierścieniastych, nie wahając się dochodzić do średnic 160 mm i więcej. Uwzględniając powyższe, można przy chłodzeniu powietrzem liczyć:

; Pn

. = 20000 '

O czopach grzebieniastych na wale napędowym śrubowców, por. Dział X II, rozdział III. B. c.

c. Ostrza w ag.

Ze stali twardej jak szkło, nie odpuszczanej zupełnie lub conaj- wyżej do barwy słomianej. K ą t o s t r z a a = 120° (przy znacznem

492 Dział piąty. — Części maszyn.

ciśnieniu, a matem odchyleniu) aż do o. — 45° (dla wag delikatniej­

szych); w pierwszym przypadku właściwe łożysko jest płaszczyzną, w drugim przypadku natomiast wrębem, którego płaszczyzny tworzą kąt około 105°.

Ciśnienie, bezpieczne na 1 mm długości ostrza przy znacznem wahaniu o do 20 kg, przy matem 50 do 100 kg. Ciśnienia dosięga­

jące 100 do 200 kg/mm są niewłaściwe. Wraz z ciśnieniem wzrasta nie­

zbędne zaokrąglenie ostrza, przez co zmniejsza się czułość wagi.

Unikać należy ciśnień do 300 kg na l mm długości ostrza, spotykanych przy ostrzach w wielkich próbiarkach wytrzymałości materyałów. (Zaokrąglenie ostrza około 0,75 mm średnicy. *)

E . Osie i wały.**)

Oznaczamy przez:

Mb moment gnący, a ilId moment skręcający w kgem, kb bezpieczne gięcie (naprężenie przeginające) w kg/cm2, kd bezpieczne kręcenie (naprężenie skręcające) w kg/cm-,

il średnicę pełnego wała (osi) w etn,

d, średnicę wewnętrzną, a d2 zewnętrzną pustego wała (osi) w cm, przyczem dm = '/: (¿i ■+■ ¿i)i a » = (cL — dt) w cm,

Tr moment wytrzymałości przekroju osi w cm3 (patrz str. 364 do 367),

K moc do przeniesienia w MC, n ilość obrotów osi (wała) na minutę.

¡u Osie.

W osiach uwzględnia się tylko obciążenie przeginające, otrzy­

mując dla o s i p e ł n y c h (IIr por. str. 366):

Mb=]Vkb 0,1 d^kb, dla osi p u s t y c h (W por. str. 365 i 367) zaś:

Mb — W h co 0,1 ~ -?1- kb, a gdy grubość ścianki s jest niewielka:

Mb w 0,8 d~m s kb .

Ponajczęściej kierunek działania siły przemienia się całkowicie, a za­

tem gięcie bezpieczne kb należy wybrać według wartości lit tabl.

str. 337; dla żelaza lanego zaś (uwzględniając uwagę 3) na str. 337)

¿6 = 130 do 250 kg/cm2; a dla dębowych osi kół wodnych kb = 60 kg/cm".

Jeżeli kierunek sity jest stały lub niewiele się zmienia, to dla kb można posługiwać się wartościami I lub II ze str. 337.

b. W ał)'.

Oznaczenia powyższe. Przy w y ł ą c z n i e skręcającem wytęża­

niu (por. str. 397) mamy dla p c ł n y c h w a ł ó w (TF por. str. 366):

II. Części maszyn o ruchu obrotowym (obrotniaki). 493

*} I’or. C. v. Bach. Maschinenelementc, G wyd. 1897, str. 461.

**) C. v. Bach, Maschinenelemente, G wydanie, 1897, str. 377 do 410.

494 Dział piąty. — Części maszyn.

Md = 2 IVIa == ~ d*kdco ~ d 3kd,

lb o

a dla p u s t y c h w a ł ó w (W p. str. 367):

Md = 2 Wkd « -i-^ 4 1 kd co 1,6 d*m*kd.

Co do wyboru kręcenia bezpiecznego kd z tablicy na str. 337 wypada zaznaczyć:

I. W razach nader rzadkich, gdy moment skręcający Md nie zmie­

nia kierunku i wielkości i gdy występuje bez uderzeń, można brać wartości na kd z rubryki 1.

II. Jeżeli moment skręcający Md waha się bez uderzeń stale (lub przynajmniej często) między zerem i swoją wartością największą, to dla kd brać można wartości z rubryki II.

III. Jeżeli wreszcie moment skręcający zmienia się bez uderzeń (wciąż lub często) przemiennie, t j. od swej największości -I- Md do swej bezwzględnie równej lub przynajmniej w przybliżeniu równej najmniejszości — i l t o należy brać wartości kd z rubryki III.

W p ł y w y u d e r z e ń właściwych należy uwzględniać dodatkowo (por. str. 337), pamiętając nadto o uwagach '), oraz 2) ze str. 337.

Obciążenie według rodzaju I przy zwykłych wałach bodaj nigdy się nio pojawia.

Najbardziej zbliżono doń jest obciążenie w a łó w turbin i kół wodnych, o ilo się zuży- cio pracy zmienia nio wiolo, a w takim razie kręcenie bezpieczno można dobierać w gra­

nicach wartości I i II. Dębowe w a ły k ó ł w o d n y c h można obliczać z k j = 50 do

60 kg/cm1. a

W i ę k s z o ś ć wałów obciąża się według rodzaju podanego w II i III.

Kręcenie bezpieczne żelaza lanego (z uwzględnieniem uwagi ‘) na str. 338) wynosi dla rodzaju obciążenia I: Ay. = 200 do 300 kg/cm2;

dla rodzaju II: /m = 160 do 200 kg/cm2; a dla III: kd — 80 do 100 kg/cm'-'. Lepiej wszakże unikać wogóle żelaza lanego przy obciąże­

niu III rodzaju.

W zór ten określa więc średnice wałów d (w cm) w zależno­

ści od użytego materyalu, czyli od bezpiecznego dlań naprężenia kd (w kg/cm2).

Aby dla normalnych wałów pędnianych (transmisyjnych) ze zwy­

czajnej walcówki uwzględnić do pewnego stopnia pojawiający się w wale Mb, oprócz przeważnie działającego Aid, wypada we wzór powyższy podstawiać małą wartość dla kd, np. około kd = 1 2 0 kg/cm2, a wówczas:

Według str. 209: Md == 71620 ~ w kgem,

a zatem:

3000---i t. j. Md = 24 d3 = 3 • (2d)3, co zestawiono w

na-st ' ... i

Normalne w ały pędniane (transmisyjne):

II. Części maszyn o ruchu obrotowym (obrotniaki). 495

d M d

^iV

d M d N d M d N d

^j

M i

^A7

cm kgem 11 cm kgem

n

^{cm kgem}

n

^{cm ! Vgcm}

n

5>° 648 0,039 6,0 5184 0,072 9,° 17496 0,243 *4 1 6 5 8 56 0,915 3.5 1029 0,014 ^>5 6591 0,092 9*5 10577 0,286 *5 1 81000 1,125 4,0 1536 0,021 7»° 8232 0,114 10,0 24030 °>333 16 ; 98304 *>365 4,5 2187 0,030 7.5 10125 0,141 11,0 3*944 o,444 *7 |I7912 *,638 5.» 3° 33 ^{O .O 4 2} 8,0 122S8 0,171 -12,0 41472 0,576 18 I39968 *,944 5.5 3993 0,055 *>5 *4739 0,205 13,0 52728 °»732 ^{2 0} |X 9 2 0 0 0 2,666

Odległość łożysk dla wałów pędnianych ma wynosić, około:

l ■<§ 100 }/d, { l i cl w cm).

Aby można było obciążać wały w przyszłości przez dodatkowe osadzanie na nich kół pasowych i t. p., zalecają się następujące średnie odległości łożysk:

6 8 i 9 I 10 I 11 I 12 j 13,51 15 l = 180 1190 | 200 | 2101 2201 2301240 j 2501 260 | 270 ¡ 235 | 300 cm.

Dano powyższo są jedynie wskazówką. W rzeczywistości bowiem odległość łożysk określają często waiuńki miejscowo, jako to: rozstawienie obrabiarek, wymiary budyn­

ków. np. położenie okien, belek stropowych, odległość słupów i t. d. Stosując się do tych warunków, pamiętać należy, że w wałach oprócz naturalnych naprężeń występują i drgania z powodu zmiennych obciążeń maszyn, szwów na pasach, wstrząśnień budyn­

ku i t. p. Grubsze wały są na nie o wiele mniej wrażliwe niż wały cienkie, dla tego- też przy wałach cieńszych niż 6 cm (nawot mało obarczonych pasami) nie należałoby przekraczać odległości łożysk 300 cm. Natomiast dla wałów grubszych, poczynając od 7,6 cm, spotykamy w warunkach normalnych odległości łożysk l = 300 do 370 cm.

W każdym razie w tych miejscach pędni, gdzie otrzymuje ona lub oddajo większą pra­

cę, trzeba umieszczać łożyska jak najbliżej kół napędowych, aby zabezpieczać wały od.

drgań i dodatkowych naprężeń wywoływanych przez świeżo założone pasy lub liny.

O kącie Skręcenia p. str. 398 i następne. Wielokrotnie zalecano brać 1j> < l/i° na m. bieżący, aby całkowite odkształcenie wała, spowodowane przez. Md, nic było nadmierne. Z warunku te­

go otrzymujemy wzory:

d = 12 N

czyli d = 0,731 I' Md,

które dla walów, przenoszących znaczne momenty skręcające, okre­

ślają grubości nieco za małe.

Ilość obrotów na minutę. Główne linie wałów miewają u = 100 do 200; wtórne » = 200 do 300. Dla s z y b k o c h o d z ą c y c h obra­

biarek drzewa, maszyn przędzalniczych i t. p. około 250, a nawet do n = 400. «

Wały obciążane ciężkiemi kołami, albo wogóle znacznie wytęża­

ne g i ę c i e m , np. wały silników, pierwsze (t. j. główne) wały pędni i t. p., powinny obliczać się na wytrzymałość złożoną, (według 1 na str. 411) zależną łącznie i od Md i od M b. Przy wyborze war­

tości dla kb kierować się należy danemi ze str. 493 pod a, dla lca zaś wskazówkami podanemi na str. 494 pod III.

Największe, bezpieczne przegięcie wała (między dwoma łożyska­

mi) nie powinno przekraczać '/3 mm na każdy m odległości łożysk.

Wypada; przytem przekonać się, czy przegięcie to nie wymaga już-p *

\Y

*jL

Ł/S C i.’ 0 w yw > .

i-Dział piąty. — Części maszyn.

zastosowania panwi wahliwych zwłaszcza, gdy czopy są długie.

Sprzęgła, wszelkie kola i t. p. należy osadzać jak najbliżej łożysk.

Przy d ł u g i c h liniach wałów trzeba zawsze uwzględniać (por.

str. 50i) ich wydłużanie się pod wpływem ciepła (str. 314).

Każda linia wałów nie posiadająca zatoczeń na panwie łożysk, mieć powinna przynajmniej dwa kute pierścienie osadne (z 1 lub 2-u ukrytemi śrubami stalowemi) celem zabezpieczenia jej od prze­

sunięć wzdłuż osi; trzeba jednak przytem pamiętać o wydłużaniu się wałów pod wpływem ciepła. Pierścienie (dzielone lub całkowite) osadzają się po obu stronach jednego łożyska, albo też przy dwóch sąsiednich łożyskach. Wypada używać na ten cel łożysk posiadają­

cych najmocniejsze podparcie. Stałe obrączki n a k u w a n e (zamiast pierścieni osadnych) na wały nie dają pewności dobrego osadzenia wałów, natomiast óisady wytoczone z pełnego'wała zabezpieczają go od przesunięcia lepiej niż pierścienie. Długość pierścieni osadnych dla d — 3 do 15 cm bywa 3,5 do 5 cm, a grubość 2,5 do 4 cm.

Najwłaściwszym materyałem na wały (i osie) jest żelazo zlewne i stal tyglowa (wisna stal zlewna). Unikać należy ostrych zatoczeń i raptownych zmian przekroju. Żelazo spawalne jest mniej odpo­

wiednie z tegó względu, iż jest ono bardzo podatne do skręcania się pod wpływem cięć (t. j. naprężeń tnących) w kierunku osi, a to­

warzyszących zawsze cięciom poprzecznym (por. str. 350).

Wał}' gładkie, stłaczane z miękiej stali martyńowskiej, posiadają większą wytrzy­

małość aniżeli zwykłe wały toczone lub okrągło walcowane. Natomiast nie można na nicli wycinać rowków na kliny, albowiem wały to krzywiłyby się wskutek jednostron­

nego usunięcia zewnętrznej, stłoczonej warstwy, która utrzymuje równowagę naprężeń pierwotnych w wale.

Przekrój wałów (i osi) kutych i walcowanych jest zwykle peł- nem p o l e m koła. Wały w y d r ą ż o n e przez wiercenie stosują w ce­

lu zmniejszenia wagi, dla lepszego ich smarowania lub chłodzenia, nadto wydrążają wały w celu sprawdzenia jakości ich materyalu;

wały wydrążone z rur spawanych, nitowanych i t. p. używają się natomiast bardzo rzadko, gdy na znaczniejszej odległości nie można znaleść podpory dla łożyska.

Żelazo lane zaleca się na wały (i osie) drążone jedynie, gdy cho­

dzi o przeniesienie znaczniejszej pracy (por. rys. 323-e); w tych sa­

mych razach zaleca się i stal lana. Przekroje krzyżowe i gwiaździ­

ste (p. Nr. 27, str. 365) są do tego celu nieodpowiednie.

Linia wałów poruszająca cały szereg maszyn (lub pędni wtórnych) przenosi sto­

pniowo coraz to mniejszą piacę i dla tego też oddzielne wały, im dalej są położone od miejsca napędu całej linii, otrzymują coraz to mniejsze średnice.

Do sprzężenia kawałków wałów różnej średnicy stosują albo sprzęgło o d sad zko - we, którego każda połówka ma dziurę wierconą podług średnicy przynależnego wała, albo też sprzęgło zwykle, zataczając natenczas koniec wała grubszego na średnicę cień­

szego.

Długości wałów zależą przedewszystkiem od rozplanowania całej pędni, którem kierować powinny względy następujące: wybór miejsc odpowiednich na niewzruszone umocowanie łożysk, umieszczanie głównych kół napędowych pomiędzy dwoma łożyskami, zwykłych zaś zarówno jak i sprzęgieł możliwie blizko łożyska. Cieńsze wały,

(/ = 3 do 5 cm, wyginają się łatwo przy przewozie, mając zatem wybór swobodny, lepiej dobierać dla nich długości nie nadmierne:

£ = 4 do 6 m; długość wałów grubszych przekracza natomiast nie­

kiedy L = 7 m, co jednakże utrudnia tak ich przewóz, jak i samo układanie. Nadto na wały dłuższe niż 7 m (a także i na krótsze niż 2 m) doliczają nadwyżkę ceny.

Ponieważ pędnia nie stanowi całości w sobie zamkniętoj, jak np. silnik lub obra­

biarka, lecz oddzielne jej części przytwierdzają się do budynku, więc na prawidłowy bieg pędni, oprócz dokładności wykonania jej części składowych, wpływają tysiączne czynniki uboczne, dająco się ocenić tylko przez doświadczenie. I)la tego też przy za­

kładaniu nowych pędni zaleca się zwracanie do spocyatnycli fabryk pędni, a przynajmniej do poważniejszych fabryk silników, które, mając zasób doświadczenia, mogą uwzględnić owfi nieuchwytne czynniki wpływające na spokojny bieg, bezpieczeństwo, małe straty pracy przez tarcie i t. d., a któro nadto posiadają zdolnych i doświadczonych monterów, umiejących sobio radzić w nieprzewidzianych wypadkach.

W każdym razie pamiętać należy o sprawdzeniu stanu pędni, a zwłaszcza położenia linii wałów, w parę miesięcy po jej założeniu, szczogólniej zaś gdy wisi na belkach drewnianych.

F. Sprzęgła.

Sprzęgła służą do złączenia oddzielnych, Stykających się ze sobą kawałków wała w jedną, długą linię o wspólnej osi geometrycznej (wyjątek p. 3., str. 501).

Wszystkie sprzęgła podzielić można na 2 rodzaje: stałe i roz­

łączne. Pierwsze przenoszą stale pracę z wała na wał przyległy;

budowa drugich zaś pozwala, przez przesunięcie odpowiedniej części przerywać dowolnie przenoszenie pracy, t. j. sprzęgać ze sobą i roz- przęgać owe wały. Sprzęgła s t ał e podzielić można na sztywne, t. j.

takie, w których przyległe końce złączonych ze sobą wałów zacho­

wują względem siebie położenie niezmienne, oraz luźne, które zawierają w sobie części wykonywujące podczas obrotu ruch samoistny, nie­

zbędny z powodu bądź to niezgodności geometrycznych osi wałów łączonych, bądź też ich ruchu wzdłuż osi.

Z pośród olbrzymiej ilości sprzęgieł, bardziej szczegółowo opiszemy tylko te, któ­

rych używa przemysł fabryczny, przyczem podamy "wymiary zasadnicze, zaczerpnięte z cenników fabryk pędni.

a. Stałe sprzęgła sztywne.

1. Sprzęgło nasówkowe składa się poprostu z pochwy osadzo­

nej na końcach wałów dwoma klinami łbiastymi; dziś sprzęgła te wychodzą z użycia z powodu trudności ich rozbierania i dobrego dopasowania do wałów, oraz z powodu niebezpieczeństwa, jakie przedstawiają łby klinów.

Średnica Z) = 1,8 d-i-2 cm \ i _ , A ■ . Długość L = 2 , 3 rf-t- 2 cm / gdzie (f— średnica wała.

Kliny por. str. 465 i 466.

2. Sprzęgło łubkowe z pierścieniami (rys. 319, str. 493).

Składa się z 2 łubków lanożelaznych, ku końcom stożkowo oto­

czonych, a zaciskanych na końce wałów przez nabicie dwóch pi er ­ ści en i k u t y c h , również stożkowo wytoczonych. Samo zakleszczeń II. Części maszyn o ruchu obrotowym (obrotniaki). 497

Podręcznik techniczny. T. I. 32

498 Dział piąty. — Części maszyn.

nie łubków na wale powinnoby wystarczyć do przeniesienia pracy, dla bezpieczeństwa dodaje się jednakże klin dwuwpustny. Zupełna

. . okrągłość, bez

żad-Rys. 319. . nych .występów lub

wgłębień, ła,twość za-

; kładania i zdejmowa­

nia (gdy chodzi o cza­

sowe rozprzęganie wałów) stanowią za­

lety tego sprzęgła, wymaga ono nato­

miast wielkiej dokła­

dności w otoczeniu końcy obydwu wałów na jednakowy wy­

miar. Stosują je na wały do 15 cm średnicy. Średnia grubość łubka s = 0,3r/-ł-l cm;

_ ! ■• ___ I t i _ _ Łl __________ i _________ 1_ ' 1 / : " J . 11 11 t !

zbieżność stożków zewnętrznych = '/¿s V20; długość łubków L = 3 cl -+- 2 cm do 4 d; przekrój

średnica pierścienia szacunkowo D =

pierścienia = '/ed2 do l/t d2;

: 2,2 d -+- 5 cm.

3. Sprzęgło łubkowe ze śrubami (rys. 319-a).

Budowa oparta na tych samych zasadach, co w sprzęgle 2. Jest ono wszakże mniej pewne, gdyż śruby odkręcają się wskutek drgań

Rys. 319-a.

W dokumencie Technik : podręcznik opracowany według niemieckiego pierwowzoru, wydawanego przez Stowarzyszenie "Hütte". T. 1, Dział 5. Części maszyn (Stron 68-75)