Czwarta odmiana
CZWARTA ODMIANA,
zamieniają, np. d a fw a ć jje , s ta ( w a ć jje ; b u d o w a ć,
ło w a ć , m i ł u j e ; p r z e s k a k iw a ć , p r z e s k a k u je ; p ł a k u je ; o d la ty w a ć , o d la tu je ; c z y ty w a ć , c z y tu je ?.
W zór odmiany.
2 2 5 . N ie d o k o n a n e D okonc
S p o s ó b b e z o k o l i c z n y .
Siwieć, Lać, Bić, Szyć, Czuć, Bu- Osiwieć, Zlać, ObićT^S®^*^, Uczuć,
dować, W ypisywać. Zbudować, Powypisywać.
S p o s ó b o z n a j m u j ą e y . /
C za s te r a ź n ie js z y .
j ę Słowa dokonane nie m ają czasu
jesz teraźniejszego, bo w yrażają
czyn-j e ność skończoną (176, 1). | jem y L. p. Siwie Le Bi Szy Czu . . Budu Jecie W ypisu J J § \ C za s p r z e s z ł y .
Siw iaj jem jam jom Osiwiai jem jam j om
Y r lł e ś łaś łoś " “ U
B l| l la 10 i . . d .
łeś łaś łoś ła ło i t. d.
Szy * ia i0 1 Ł- u ' Uszy
C za s p r z y s z ł y .
Siwieć 1 [siw iał Osiwieję i t. d. ja k czas terażń. Lać } będę lub Będę < lał Zleję ' słów niedokonanych. B ić it. d.J ł b i ł i t . d. Obiję i t. d.
S p o s ó b r o z k a z u j ą c y .
bez n a le g a n ia . ' bez n a leg a n ia .
L .p .l.— —
2.Siwićj, lćj, bij i t. d. Osiwićj, zlej, obij i t. d.
Niechaj}'siwieje,leje,bije,it. NiechajI osiwieJe? zleJ e> oWJ*e i t. d. L.m. 1.Siwiejmy, lejmy, bijm y i t. d. Osiwiejmy, zlejmy, obijmy i t. d.
2.Siwiejcie, lejcie, bijcie i t. d. Osiwiejcie, zlejcie, obijcie i t. d.
3 N i e c L j H ™ - » ’ b » ' Niechaj} “ “ ‘’■’j*’ ^
Z n a le g a n ie m : ja k w pierwszćj odmianie (199). Im ie s ło w y .
Czasu teraźń. Siwiejący i t. d. —
C za su p r zy szł. Mający ca ce siwieć it . d. Mający ca ce osiwieć i t. d.
N ie o d m ie n n y . Siwiejąc i t. d. Osiwiawszy i t. d.
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
404 NIE WZOROWE SŁOWA CZWARTEJ ODMIANY.
Sposób łączący, życzący i warunkowy wyraża się. podobnie jak
w słowie b yć (1 9 4 ), np. żeb ym l a ł , la ł a , la ł o ; obym l a ł .
l a ł a , la ł o ; la łb y m , la ł a b y m , la ło b y m .
N ie wzorowe słow a tej odmiany.
226. Za niewzorowe słowa tej odmiany uważać należy jede naście następujących, które, lubo nie są poczynające, jednakże w sposobie bezokolicznym na eć otwarte zakończamy: chcieć, w ie
d zie ć , ¿mieć, u m ie ć ze złożonem ro z u m ie ć , m u sie ć , goreć i g o rz e ć ; preć i p r z e ć (o gorącu), w re ć i w rze ć .
C hcieć. Gz. ter. chce, c h c e sz, chce. Czas przeszły c h c ia łe m .
Sposób rozk. niewzorowo c h cie j, bo c zamienia na ć. Imiesł. bierny.; c h c ia n y . Czas przeszły nieosobisty ch cia n o . Rzeczownik słowny: chcenie. Częstotl. złożone nieosob. z a c h c ie w a sie.
W ie d z ie ć . Czas teraźń. w ie m , w ie s z , w ie , w ie m y , w ie c ie ,
w ie d z ą . Cz. przeszły w ie d z ia łe m . Sposób rozk. w ie d z . P o
dobnie czasują się złożone: d o w ie d zie ć sie, p o w ie d zie ć .
Ś m ie ć . Czas teraźn. śm ie m , ś m ie s z, śm ie, śm ie m y , śm ie
cie, śm ią . Czas przeszły: śm ia łe m .
U m ieć jak śm ieć, ale trzecia osoba licz. mn. u m ie ją . Czas
^przeszły: u m ia łe m . Częstotl. u m ie w a ć .
R o z u m ie ć jak u m ie ć , trzecia osoba 1. mn. ro z u m ie ją . Czas
przesz, r o z u m ia łe m . Im. z r o z u m i a ły . Częst. (p o )ro zu m ie w a ć
sie.
M u s ie ć (nijakie) czasuje sie według piątej odmiany. Czas ter. m u s z e , m u s is z , m u s i, m u s im y , m u sic ie , m uszą.. Cz. przesz. m u s ia łe m . Sposobu rozkazując, nie ma. Ale czynne m u sie i od
niego pochodzące częstotliwe lub niedokon. p r z y m u s z a ć , z m u
s z a ć i t. p. wzorowo się czasują; tamto według piątej, a te we
dług pierwszej odmiany.
G oreć, g o rz e ć ma czas ter. gore, gore także g o reje, g ore
j e s z , g o r e ją . Im iesł. g o r e ją c y , dawniej też g o r a , g ° r a ją .
Imiesł. g o ra ją c . Gz. przeszły: g o r z a łe m .
P r e ć , p r z e ć . Cz. teraźń. p r e , p r e j ą . Imiesł. p r e ją c y . Czas
przeszły: p r z a łe m .
W r e ć , w r z e ć . Czas teraźń. w re , w r e s z , w r e , w r ą . Imiesł.
w r z ą c y . W dawniejszych pisarzach w ra ,, w r a ją , w r e j ą ; w ra - j ą c , w r a ją c y . Cz. przeszły; w r z a ł e m i w a r łe m .
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
PIATA ODMIANA. 105
U rabianie słów niedokonanych i częstotliw ych z czasow ni ków tej odmiany.
2 2 7 . Niedokonane i częstotliwe słowa urabiają się tylko: 1) W złożonych utworzonych z jednozgłoskowych na a ć z poprzedzającą miękką. W takich słowach ad zamienia się na
cw a ć, np. g r z a ć , o g r z e w a ć ; la d , w y le w a ć ; śm ia ć się, n a śm ie w a ć s ię ; w ia ć , p o w ie w a ć ; p ia ć , o p ie w a ć , śp ie w a k (3 8 ); z ia ć , z ie w a ć , Podobnie ze słowa ź r z e ć (niewłaściwie ź r e ć j;
urabia się ź r z e w a ć , ź r e w a ć , d o jr z e w a ć . O m d leć ma tóż om d le w a ć ; boleć, ubolew ać.
2) Z jednozgłoskowych bić, p ić , w ić , tworzą się częstotliwe
b ija ć , p i j a ć , w ij a ć (w złożonych). ( W y jg n ić ma (w yjg n ia sa ś.
3) Zakończone na u ć , także słowa k r y ć , m y ć , s z y ć , ż y ć , przed ć przybierają w a czyli głoskę ć na w a ć zamieniają, np.
c z u ć , c z u w a ć ; (w y )s n u ć , (w y js n u w a ć i (w y js n o w a ć , osnow ać;
m y ć , (u jm y w a ć . Inne nie mają częstotliwych.
Tak urobione słowa częstotliwe czasują się według pierwszej odmiany, np. o g rz e w a m , b ija m , u m y w a m , w y s n u w a m i t, d.
Piąta odmiana.
2 2 8 . W edług piątej odmiany czasują się słowa zakończone na
eć, ściśnione z poprzedzającą miękką wargową b, m , p , w , lub
językową d ź , l, ń , ś, ć (2 2 ), tudzież na ić , oprócz b ić, g n ić ,
p ić , w ić , np. ś w ie r zb ie ć , b r z m ie ć , k ip ie ć , m y ś lić , c z y n ić , ro bić, no sić, ta ić , kleić, s tr o ić .
229. Następujące słowa do tój odmiany należące w sposobie bezokolicznym kończą się na eć (ściśnione e), a w czasie prze szłym na a ł : boleć, b rz m ie ć , ch ra p ieć, c h ry p ie ć , c h r z y p ie ć ,
cierp ieć, d u k w ie ć (ślęczyć), g r z m ie ć , k ip ie ć , lecieć, m y ś le ć i m y ś lić , od którego pochodzą wszystkie złożone, s ie d zie ć , s k r z y p ie ć , ś m ie r d zie ć , s to je ć , św ie r zb ie ć , s z u m ie ć , w id z ie ć , w o le ć
(czynne) bardziej chcieć jedno niż drugie, a więc różne od nija kiego w o lić tylko w złożonych używanego, np. z w o lić , tojest zjednoczyć swoję wolą z cudzą, a stąd z w o lić się, zgodzić się,
p o z w o lić i t. p.
230. Czas teraźniejszy w niedokonanych a przysizły w doko nanych urabia się z bezokolicznego sposobu. Po zamianie ić na e,
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
tylko przybierające syczące językowe miękkie ć, d ź , ś, ź przed
e, ą , przechodzą na podniebienne (234-, 1), inne zaś miękkie we
wszystkich osobach niezmienione zostają, np. tr a c ić , tr a c ę , t r ą
c ą ; s ą d z ić , s ą d z is z , s ą d z ą ; 'prosić, p r o s z ę , p r o s is z , p r o s z ą
(2 6 ); p u ś c ić , pu szcze,, p u s z c z ą (2 5 ); z a g w o ź d z ić , z a g w o ż d ż e ,
z a g w o ź d z is z , z a g w o ż d ż ą ; b r u ź d z ić , b r u ż d ż ę ; j e ź d z i ć , je ż d ż ę ; iś c ić , is z c z ę ; g o n ić , g o n ie ; s ta w ić , s ta w ie i t. p.
Sfowa mające samogłoskę przed ić , np. ta ić , k le ić , broić,
w pierwszej osobie liczby pojedynczej i trzeciej 1. mn. wiążą się
ze względnemi za pomocą j (4-1, a i 1 83), w innych zaś oso bach spółgłoska j zlewa się w samogłoskę i, np. ta (j)e , ta is z nie
ta j i s z , ta i, t a f j j ą ; h le fjje , k le is z , k le i, k l e f j j ą ; b r o fjje ,
b r o is z , b ro i, b r o ( j)ą ; ale w sposobie rozkazującym i spływa w
przybrane j , które tu jako cechę tego sposobu (190, A) konie cznie zachować należy, np. ta j , k le j, b ró j (4 9 , a).
Wzór odmiany.
231 N ie d o k o n a n e D o ko n a n e
S p o s ó b b e z o k o lic z n y .
Czcić Czynić Taić Uczcić Przyczynić Zataić S p o s ó b o z n a j m u j ą c y .
C za s te r a ź n ie js z y .
L .p . Czcze Czynie T aje Słowa dokonane nie mają, czasu Czcisz Czynisz Taisz teraźniejszego, bo w yrażają czyn-Czci Czyni Tai ność lub stan skończony (176, 1). L.m.Czcimy Czynimy Taimy
Czcicie Czynicie Taicie Czczą Czynią T ają
C za s p r z e s z ł y .
Czciłem Czyniłem Taiłem Uczciłem Przyczyniłem Zataiłem Czciłeś Czyniłeś i t. d. Uczciłeś Przyczyniłeś i t. d.
C za s p r z y s z ł y .
Czcić | (czcił Uczczę Przyczynię Zataję
Czynić} będę lub Będę czynił i. t. d., ja k w czasie teraźniejszym
Taić
J
(taił niedokonanychS p o s ó b r o z k a z u j ą c y .
bez n a le g a n ia bez n a le g a n ia
L. P- I- — — —r — “
2. Czcij Czyń Taj Uczcij Przyczyn Zataj i t. d.
106 piata odmiana.
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
NIEWZOROWE SŁOWA TEJ ODMIANY. 107
3’ Niechaj}“ 0* czyni tai Niechaj} " czci P ^ y n i L.m. 1. Czcijmy Czyńmy Tajm y Uczcijmy Przyczyńm y Zatajmy
2 . Czcijcie Czyńcie Tajcie Uczcijcie Przyczyńcie Zatajcie
3 Niech ) Niech 1
’ Niechaj} czcz* czyni^ taj*a Niechaj} UCZCZi| Prz7 czyni^ zatait- Z naleganiem: ja k w pierwszej odmianie (199).
I m ie s ło w y .
Cz.teraźń. Czczący Czyniący T ający —
Cz. przesz. Mający c a ceczcićit. d. Mający ca ceuczcićprzyczynićit. d. Nieodmien. Czcząc Czyniąc Tając UczciwszyPrzyczyniwszyZataiwszy. S p o s ó b ł ą c z ą c y , ż y c z ą c y i w a r u n k o w y w y r a ż a s i ę p o d o b n i e ja k
w słowie b yć (194), np. że b y m c z c i ł , ła , ł o , ob ym c z c i ł ,
l a , ł o ; c z c iłb y m , c z c iła b y m , c z c iło b y m .
N iew zorow e słow a tej odmiany.
232. Niewzorowo czasują s ię : m le ć , p le ć i p o m n ie ć .
M leć. Cz. ter. m iele, le s z, le i t. d. Cz. przeszły: m e łłe m , m e ł ł a m , m e łło m ; m e ł ł e ś , m e ł ła ś , m e ł ło ś ; m e ł , m e ł ła , m e łło i t. d. m e łliś m y i t. d. Dawniej m io łłe m . Sposób roz
kazujący: m ie l. Imiesłów bierny: m e ł ty i m ie lo n y . Częstotliwe
m ieląc.
P le ć . Cz. ter. p ie l e , le s z , le i t. d. Czas przeszły: p e ł ł e m
jak m e łłe m . Imiesłów bierny: p e ł t y i p le w io n y . Częstotl. p ie -
la ć. P le w ić czasuje się wzorowo.
P o m n ie ć . Czas ter. dziś fałszywie, bo niewzorowo, jakby od p o m ią ć : p o m n e, p o m n ą . W dawniejszych pisarzach lepiej je
skłaniano, bo w zorow o, gdyż podobnie jak we wszystkich sło wach tej odmiany miękczono przybierającą spółgłoskę przed e i ą . Jakoż znajdujemy; nie p o m n i eSk a r g a Kaz. przyg. 1 6 10, sir. 5 1 3 ; n ie p o m n ią c . tamże str. 4 0 5 ; niech z a p o m n ie . tamże sir 76; w s p o m n ia . Bi r k. do N o w o d w .; p r z y p o m n ie Su s k i Deklar, statutów A . 3. f. v; p o m n ią c . Ma c z u s k i o przyjaźni str. 2'; z a -
p o m n ią Ch r o ś ć. F arsal, Supłem. 1 1 2 ; z a p o m n ią wszystkiego.
P apr. Herby. Przedni. A 4 . Sposób rozk. p o m n ij (1 9 0 , d )
Ułomne słow a tej odmiany.
2 3 3 . Ułomne są; b o je ć s ie , c h ra p ieć, s a p iić , s t o j e ć i w id z ie ć .
B o je ć c h ra p ieć i sto jeć, mają tylko czas teraźniejszy:
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
108 URABIANIE SŁÓW NIEDOKONANYCH I CZĘSTOTLIWYCH.
boje sie, b o isz się, boi się; c h r a p i e c h r a p i s z , c h r a p i; sto ję, s to is z , s to i i t. d. W sposobie bezokołicznym i czasie prze
szłym następują je słow a: bać się, c h ra p a ć , s ta ć ; b a łe m się;
c h r a p a łe m , s ta łe m , które ony nawzajem w czasie teraźniejszym
wyręczają (208).
Lud w niektórych okolicach mówi też: b a ja łe m się, s to ja łe m .
S a p ie ć ma tylko czas teraźniejszy i przeszły: sa p ię, s a p is z , sa p i, sctp ia łem . W sposobie bezokołicznym wyręcza się słowem sa p a ć , s a p a ł (208).
W i d z ie ć nie ma sposobu rozkazującego.
T k w ić jest obfitujące, bo ma czas przeszły tk w iłe m i tk w ia łe m .
U rabianie słów niedokonanych i częstotliw ych z czasów- ników tej odmiany.
234. Niedokonane i częstotliwe słowa urabiają się z czasow ników tej odmiany jak następuje:
1) W zakończonych na ić z poprzedzającą spółgłoską, po od rzuceniu tej zgłoski, przybiera się a ć, przed którem syczące języ kowe miękkie na podniebienne miękkie przechodzą (26), a w przedostatniej zgłosce stojące o zamienia się na a , nadające sło wom częstotliwości znaczenie (44). Zamienia sic w ięc:
c, d z , ś, z , ść, * d z .
na c , d z , s z , ż , s z c z (25), ż d ż .
np. w y ro b ić , w y r a b ia ć ; tr a fić , tr a fia ć ; p o sk r o m ić , p o s k r a
m ia ć ; z a to p ić , z a t a p ia ć ; sp r a w ić , sp r a w ia ć ; zb o g a c ić , zb o - g a c a ć ; r a d z ić , d o r a d z a ć ; za p r o s ić , z a p r a s z a ć ; o g ło s ić , o g ła s z a ć ; w y r a z ić , w y r a ż a ć ; n a p u śc ić , n a p u s z c z a ć (26, 1 i 25); n a m a śc ić , n a m a s z c z a ć ; z a g n i e ź d z ić sie_, z a g n ie ż d ż a ć się; sk r o p ić , s k r a p ia ć ; m ó w ić , m a w ia ć ; ochronić, o c h ra n ia ć ; p o z w o lić , p o z w a la ć .
2) Niewzorowo urabiają się od słów następujących: ch w y c ić ,
c h w y ta ć ; d r w ić w złożonych p r z e d r w iw a ć , w y d r w iw a ć ; k u p ić
(nabyć), k u p o w a ć ; k u p ić (gromadzić) złożone s k u p ia ć ; lecieć,
la ta ć , a od tego w złożonych la ty w a ć ; m y ś lić ma w złożonych m y ś la ć i m y ś lh o a ć , np. z a m y ś la ć , p r z e m y ś liw a ć ; p o m n ie ć w
złożonych za p o m in a ć , p r z y p o m i n a ć ; w ą tp ić w złożonych p o
w ą tp ie w a ć dawniej p o w ą tp ia ć . Z niedokonanego s ie d z ie ć , tw o
rzy się s ia d a ć , a z tego s ia d y w a ć ; w id z ie ć , w id a ć , w id y w a ć .