w a r t, w in ie n , p o w in ie n , r a d i inne. Przy tych imionach słowo b yć w czasie teraźniejszym niekiedy się opuszcza , a niekiedy się
kładzie, np. g o d zie n e m , g o d n a m , g o d n e m , g o d zie n e ś, g o d n a ś i t. d. ałbo też g o d zie n je s te m , lub g o d zie n e m j e s t ; w in n i j e
steśm y lub w in n iś m y ; r a d e m , ra d e ś , r a d , r a d z iś m y .
6) Przymiotnik p o w in ie n nigdy nie ma przy sobie słowa być, a w liczbie mn. w rodzaju żeńskim i nijakim zawsze się na y kończy, np. m y ś m y p o w in n i, p o w in n y , w yście p o w in (n i)y .
CZASOWANIE SŁÓW CZYNNYCH I NIJAKICH.
Pierwsza, odmiana.
196. \y ed łu g pierwszej odmiany czasują się wszystkie słowa na a ć z poprzedzającą twardą lub miękką, Dp. z a le c a ć , w ła d a ć , s p r a w ia ć , o d r a d z a ć , w z d y m a ć , r o z w a ż a ć , s ł u c h a ć , stę k a ć .
W yjm ują się:
1) Słowa na bać, p a ć , sać, cM ać, k ta ć , p t a ć i o ta ć zakoń czone, bo te w edług drugiój odmiany ezasujemy.
2) Jednozgłóskow e na a ć z poprzedzającą miękką, np. siać,
lać, w ia ć, i t. d. oprócz chlać, także sta w a ć i tylko w złożonych
używane zn a w a ć, zakończone na ow ać, oraz niżój w yszczególnione (223, 6) na iw a ć , y w a ć , bo te w szystkie w edług czwartej odmia ny ezasujemy.
3) N iektóre słowa na dać, g a ć, kaó, lać, m ać, ra ć zakończone, także słowo słać, bo te z w yjątku w edług drugiej (203), a brać,
łgać, p ra ć , rw a ć, ssać, stru g a ć , tk a ć (o tkaczu), zwać, w edług
trzeciój, i nakoniec ¿gać, w edług pierwszej i trzeciój odmiany cza- sujemy.
S zc z a ć należy do szóstej odmiany.
197. Następujące 38 słów, lubo na b a ć, p a ć , sa ć, o ta ć i
o w a ć zakończone, z wyjątku według niniejszego wzoru ezasujemy:
b a c : chelbać się (kołysać), chybać (wzruszać), dbać, gabać (nie pokoić), podobać się, sarbać, serbać i sorbać (chlipać), star- bać się (chwiać się).
o ta ć : grzm otać, m otać, niestotać (narzekać), o w a ć : chować, p a ć : chapać i hapać, chełpać (chelbać), cupać (z/nienacka noga
za nogą iść za kim), hupać (skakać przez co), kpać, papać, siepać, stąpać, szczepać, tąpać, tępać, tupać, trupać (trudzić), zaćpać (zatkać).
s a ć : d ą sa ć , h a sa ć , k ąsać, kisać (kisnąć), k u k sa ć , m orusać, pa sać (częstotl. od paść; pochodzące od p a s , np. o p a sa ć ,
na-Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
88 WZÓR o d m ia n y.
leży do drugiej odmiany), sysać (w złóż, od ssa ć), trylcsać bość rogam i (o baranach), trząsać (od trząść), wałęsać się. 23 3 . Do tej odmiany należy najwięcej słów pochodnych, to- jcst z innych czasowników urobionych. Z tych niezłożone często tliwe, złożone zaś niedokonane mają znaczenie, lubo ich za często tliwe używamy. I tak z ro b ić tworzy się ra b ia ć (233), o d ra
biać, w y r a b ia ć ; m ó w ić , m a w ia ć ; r u s z y ć , r u s z a ć .
198. Czas teraźniejszy w niedokonanych a przyszły w doko nanych urabia się z bezokolicznego sposobu, ć zamieniając na m , np. d b a ć , d b a m ; w o ła ć , w o ła m . % Wzór odmiany. 199. N ied o ko n a n e D o ko n a n e S p o s ó b b e z o k o l i c z n y . Kochać Ukochać S p o s ó b o z n a j m u j ą c y . C z a s te r a ź n ie js z y .
L. p. Kocham. Słowa dokon. nie m aję czasu te
raźniejszego, bo w yrażają czyn ność dokonaną czyli skończoną; a co się skończyło, to dziać się nie może (176, 1). Kochasz. Kocha. L. m. Kochamy. Kochacie. Kochają (48, a). C za s p r z e s z ł y .
L. p. Kochałem łam łom Ukocha!
Kochałeś łaś łoś w ni'
Kochał ła ło
Ukochałem, łam łom i t. d. ja k w niedokonanych. L. m. Kochaliśmy łyśmy Kochaliście łyście Kochali ły C za s p r z y s z ł y . Ukocham Ukochasz i t. d., ja k czas teraźniejszy słów nie dokonanych.
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
NIF. WZOROWE I UŁOMNE SŁOWA. 89 S p o s ó b r o z k a z u j ą c y .
bez n a leg a n ia , z n a leg a n iem , bez n a le g a n ia , z naleganiem .
l. p. i. — — — —
2. K ochaj K oehajże U kochaj U kochajże
‘ Ł U “ * s i f c U K Ą , ) « »
L .m . l . K o ch ajm y K o c h a jm y i U k o ch ajm y U k ochajm yż 2. K o chajcie K och ajcież U k o ch ajcie U kochajcież 3. N iech i k o c h a - N ie c h ż e 1 k o ch a- N iech (u k o ch a- N iechże ) u k o ch a-
N iechajJ j ą N iech ajżej j ą N ie c h a j! j ą N iech ajżej j ą
I m ie s ło w y .
C za su teraźniejszego. K ochający ca ce — —
C zasu p rzyszłeg o . Mający ca ce kochać Mający ca ce ukochać N ieo d m ien n y. K ochając U kochawszy
Sposób łączący, życzący i warunkowy wyraża się podobnie jak w słowie b yć (194*), np. że b y m k o c h a ł, ł a , ło ; obym k o
c h a ł, ł a , ł o ; k o c h a łb y m , k o c h a ła b y m , k o c h a ło b y m i t. d.
N ie w zorowe słow a tej odmiany.
2 0 0 . Niewzorowo czasują się:
D a ć , słowo dokonane, ma czas przyszły: d a m , d a s z , d a ,
d a m y , d a cie, d a d z ą . Cz. przeszły: d a łe m . Częstotł. d a w a ć ,
d a je.
J e c h a ć , Cz. ter. j a d e , je d z ie s z , je d z ie , je d z ie m y , je d z ie c ie ,
j a d ą . Cz. przeszły: je c h a łe m i t. d. Częstotliwej odmiany nie
ma, ale się. w niej wyręcza słowem j e ź d z i ć .
Ułomne słow a tej odmiany.
201. Tylko w sposobie bezokolicz. i czasie przeszłym wraz z pochodzącym od niego imiesłowem biernym i rzeczownikiem słow nym używają się: b lw a ć , k iw a ć (dziobać), p lw a ć , s z c z w a ć ,
ż w a ć (żuć), g n a ć , obiecać, sta ć .
Z tych pięć na w a ć zakończone w czasie teraźń. i od niego pochodnych wyręczają spowinowacone z niemi słowa na u ć za kończone, np. k łu ć (dziobać), k la je , p lu je , ż u je i t. d.
G n a ć , w potocznej m ow ie a nawet i w piśm ie, niekiedy w
czasie teraźniejszym użyte znajdujemy, np. a mnie za karę na morze w y g n a ją • Kr a s z. J łjto lo r a u d a . str. 25. I owszechniej jednak za nie w czasie teraźń. używa się teraz p e d z e lub gonie.; dawniej zaś żo n e kładziono.
O biecać słowo dokonane. Czas przeszły ob ieca łem . Imiesł.
bier. o biecany. Niedokonane jest o b iecyw a ć, Cz. ter. obiecuje. 8 ' ♦
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
00 DKUGA ODMIANA.
S ł y c h a ć i w id a ć , które w dawniejszych pisarzach we wszyst
kich odmianach znajdujemy: s ly c h a m , w id a m ; s ły c h a łe m , w z
d ą łe m i t. d. s ł y c h a n y , w id a n y , teraz tylko w sposobie bezo-
kol. i imiesłowie używamy. W czasie teraźń. i-przesz!. s ły c h a ć zastępuje teraz s ł y s z ę , s ł y s z y s z i t. d. od s ły s z e ć ; a w id a m ,
w id z ę , w id z i s z i t. d. od w id z ie ć . Imiesłów s ły c h a n y jest
jeszcze w użyciu, ale w id a n y wyręcza teraz imiesłów w id z ia n y od w id z ie ć .
S t a ć , gdy znaczy stanie, wyręcza się słowem sto je ć (233),
bo się mó wi : sto ję , s to is z , s to i i t. d., nieosobiste (174-, 2)
p r z y s to i. Imiesłów czasu przeszł. w złożonych kończy się na ł y : d o s ta ły , p r z e s ta ł y , w y s ta ł y ; ale niezłożony s t a ł y ma przy-
miolne znaczenie i dla tego stopniuje się (117, 6) np. s l a ls z y ,
n a js ta l s z y . Dokonane s ta ć się t, j. zostać czćra, i z niego jako
też ze s ta ć złożone, kiedy nie znaczą stania, np. d o sta ć się, r o
z s ta ć się, d o sta ć , p r z e s ta ć , p r z y s ta ć , z a s ta ć i t. p. w czasie
przyszłym wyręczają się słowem dokonanem s t a n ą ć , którego spo sób bezokol. w złożonych nigdy się nie używ a, np. d o sta n ę się,
r o z s ta n ę się, p r z y s ta n ę , z a s ta n ę . Imiesłów cz. przeszł. mają
tylko: p o w s ta ć , p o w s t a ł y , p o z o s ta ć , p o z o s ta ły . Częstotliwe:
s ta w a ć się, cz. ter. s ta ję się, s ta w a ć , s ta ję .
O częstotliwych słowach tej odmiany zob. § 209.