202. W edług drugiej odmiany czasują się słowa zakończone na: bać, p a ć , sa ć , c h ta ć , k ta ć , p t a ć i o ta ć , np. d łu b a ć , r ą
b a ć , d r a p a ć , k ą p a ć , p is a ć , c zesa ć, h a sa ć (odkazywać się), h a sa ć się, (kusić się), bechtać, r z e h ta ć (o srokach i żabach),
łe s k ta ć , (łechtać), łe k t a ć , tr e k ta ć i tr e s k ta ć (karać, trap ić),
d e p ta ć , sz e p ta ć , b e łk o ta ć , r z e k o ta ć , szc ze b io ta ć .
Zakończone na b a ć, p a ć , sa ć i otać, które z w yjątku w edług pierwszej odmiany czasujeiny zob. wyżój § 197.
203. T u też należy 60 następujących słów, które ze względu na ich zakończenie, według pierwszego wzoru czasowaćby się po winny. Takiemi są zakończone na:
d a ć : głodać, dzę (gryźć), gwazdać (gważdżę), gwizdać (żdżę). ja ć : bajać, kajać się (żałować błędu), krajać, łajać, przyjajać
(sprzyjać), tajać, ziajać.
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
DRUGA ODMIANA. 91
kac: bełkać (mącić), bełczę; brukać, gdakać, głaskać, iskać (szu
kać), klaskać, kleskać (klaskać), kwakać, kwokać, łokać (żło- pać), płakać, płeskać (wodą oblewać), płukać, skakać, tres- kać, trestkać (karać, trapić), zyskać. Słowa te przed wszyst- kiemi względnemi (6 6 , 5) k na c z zamieniają, np. k ru c z e ,
b r u c z e s z , k r u c z a .
łać: s ł a ć (posłańca), śle (2 7 ), ślesz i t. d ., ale s ł a ć (o posła
niu) powstało ze s t ł a ć , po wyrzuceniu t, które w starosło- wiańskiem i rossyjskiem w s t ł a V , czeskićm s t ł a t i , a w czę stotliwych polskich, po przybraniu e, na ć (22 i 31) zamie nione widzimy, np. r o z ś c ie ła ć , ic y ś c ie ła ć , z a ś c ie ła ć . Dla tego też w czasie teraźniejszym po wtrąceniu e przybywa ć, bo mówimy ścielec , ścielesz i t. d.
Od s ł a ć pochodzi p o ściel i p r z e ś c ie la d ło zwyczajnie p r z e
śc ie r a d ło , podobnie jak mówimy m u la r z i m u r a r z od m u r.
m a ć : chram ać, chrom ać, drzemać, drzymać, kłamać, łam ać, łom ać, r a ć : babrać, karać, krekorać, mamrać, orać, szem rać, żebrać, t a ć : chełtać i chełstać (szumieć), chrostać i chrustać (szeleścić),
chrząstać, chrzęstać, chwostać (siec biczem), świstać, trestać (karać, trapić).
s a ć : kazać (w znaczeniu rozkazywać, czas przyszły ma znacze nie czasu teraźń.), lizać, mazać, rzezać, wiązać.
Słow a do pierwszej i drugiej odm iany należące.
2 0 4 . W edług drugiej łub pierwszej odmiany czasuje się 35 następujących słó w , których używańsze są odmiany nawiasem nie objęte:
k a c : głaskać, (am), czę, klaskać, kląskać, kleskać, krakać, (am), czę, muskać, (am), czę. la ć : matlać, paplać, plaplać. la ć : wichłać, wikłać, m a ć : kłamać, (am ), mię.
p a ć : chlipać, chłypać, ciupać, kłapać, łapać, szłapać.
r a ć : bazgrać, (am), rzę, gderać, gdyrać, (ram ), rzę, gmerać, grayrać, (ram ), rzę, guzdrać się, (ram ), rzę, szemrać, s a ć : hasać, kłusać, pląsać, pląsać, (sam), szę.
s ta ć : chlastać, chłostać.
ta ć : chwierutać, (am ), cę, kołatać, (am), cę, miotać (teraz am, dawniój cę), miecę (45), miecesz, m iece; różne od mieść, miotę, mieciesz, miecie i t. d.# plątać.
205. Czas teraźniejszy w niedokonanych a przyszły w
doku-Biblioteka Cyfrowa UJK
MtJGA ODMIANA.
nanych urabia się ze sposobu bezokolicznego. Po odrzuceniu jego zakończenia, przybierające głoski miękczą się przed względnemi (6 6 , 5) tak, iż syczące językowe na podniebienne miękkie zamie niamy (22). Przechodzi w ięc:
b na sz np. p is a ć , p iszę; ko łysa ć, kołyszę. z na z np. m azać, m,ażę; w ią za ć, w iążę.
podobnie t na e (29) np. deptać, depcę; bełkotać, bełkocę. st na szcz np. chełstać, chełszczę; św ista ć, świszczę. Ale treskać i trestkać (k a r a ć , trapić) mają niewzorowo tresce i trestcę, bo w odmianie słów k na c z przechodzi ( 2 4 ) ; plątać ma plączę; smoktać, smokcę i smokczę.
W zór odmiany. 20 6 . N ie d o k o n a n e D o ko n a n e S p o s ó b b e z o k o l i c z n y . Pisać. Zapisać. S p o s ó b o z n a j m u j ą c y . C z a s te r a ź n ie js z y .
L. p. 1 Piszę Słowa dokonane nie m ają
cza-2. Piszesz su teraźniejszego, bo w yrażają
3. Pisze czynność skończoną.
L. m. 1. Piszem y 2. Piszecie 3. P iszą
C z a s p r z e s z ł y .
L. p. Pisałem łam łom Zapisałem łam łom
Pisałeś i t. d. Zapisałeś i t. d.
C z a s p r z y s z ł y .
L. p. Pisać będę ' Zapiszę i t. d., ja k czas tera-( lub będę pisał i t. d. źniejszy słów niedokonanych.
S p o s ó b r o z k a z u j ą c y .
bez n a le g a n ia bez n a le g a n ia
L. p. 1. — —
2. Pisz Zapisz
3. Niech ) * Niech i
Niechaj j Pisze Niechaj f zaPlsze
L. m. 1. Piszm y Zapiszmy
2. Piszcie t- Zapiszcie
3’ Niechaj
J
pisz^ Niechaj } zaPisz^' Z naleganiem : ja k w pierwszej odm ianie (199).I m ie s ło w y .
C za su tera źn iejszeg o : Piszący ca ce —
C za su przyszłeg o - Mający ca ce pisać Mający ca ce zapisać.
N ieodm ienne: P isząc Zapisawszy
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
DRUGA ODMUNA. 93 Sposób łączący, życzący i warunkowy wyraża się podobnie jak w słowie b yć (194), np. że b y m p i s a ł , ł a , ło ; obym p i s a ł ,
ł a , ło ; p is a łb y m , p is a ła b y m , p is a ło b y m i t. d.
N ie wzorowe słow a tej odmiany.
20 7 . K ł ó ć i p ró ć są niewzorowemi słowami tej odmiany, bo
i w sposobie bezokolicznym odmienne mają od innych zakończe
nie, i w czasie teraźniejszym przekładają o, dla odkrycia spółgło ski przybierającej. Jakoż czas teraźniejszy mają: k o le , k o le s z,
kole i t. d .; p o r z e , p o r z e s z , p o r z e , p o r z ą . Imiesł. bierny k łó -
ł y , p r ó t y . Al e j oruć czasuje się według czwartej odmiany (2 2 3 , 3).
Częstotliwe złożone: w y k a ła ć , w y p a r a ć .
Ułomne słow a tej odmiany.
^ 208. N astępujące: b a ć się, c h ra p a ć , s a p a ć , s k r z y p a ć i sp a ć ' s ą ułomne. Używają się bowiem tylko w sposobie bezokolicznym, czasie przeszłym i od nich pochodzących, np. sa p a ć , s a p a ł , z a
sa p a n y ; z a s p a ć , z a s p a ł , z a s p a n y W czasie teraźniejszym za^
stępują je do piątej odmiany należące słow a: bo jeć się, ch ra p ie ć ,
sa p ie ć , s k r z y p ie ć , sp ić , których sposoby bezołcoliczne, prócz s k r z y p ie ć , w piśmie wcale się nie używają, np. boi się, c h r a p i, sa- p i, s k r z y p i, śpi. Ale d o c h ra p a ć się czego czasujemy według
drugiej odmiany.
Od sa p a ć znajdujemy w dawnych pisarzach sa p a , sa p a ja c ,
s a p a ł, skąd się okazuje, że to słowo dawniej nie było ułomne,
i że je według pierwszej odmiany czasowano.
Sposób bezokoliczny sp ić , używający się tylko w czynnera do- konanem u śp ić , nie ma odpowiedniego sobie słowa częstotliwego.
U rabianie słów częstotliw ych z czasow ników pierwszej i drugiej odmiany.
209. Nie wiele jest słów częstotliwych lub niedokonanych, któ re się z czasowników dwóch pierwszych odmian urabiają. Tworzą się one wtrącając przed a ć zgłoski iw po g , k, a po innych y w albo, inaczej mówiąc, zamieniając a ć na iw a ć lub y w a ć , np. p o d -
r y g a ć , g iw a ć ; w y s tr z y g a ć , g iw a ć ; p ła k a ć , k iw a ć ; o s z u k a ć , k iw a ć ; w y k o n a ć , n y w a ć ; o b w o ła ć , ły w a ć ; p o d s łu c h a ć , c h y - w a ć ; w y r ó w n a ć , n y w a ć ; za n ie d b a ć , b yw a ć; p is a ć , syw a ć;
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
r o z k a z a ć , z y w a ć ; u c z e s a ć , s y w a ć ; p r z e k o p a ć , p ijw a ć ; w y sk ro b a ć , b yw a ć; w y g w iz d a ć , d y w a ć .
Ale złożone z b a ć s ię , d a ć , s ta ć , z n a ć , ig r a ć przed zakoń czeniem a ć zgłoskę na a w przybierają, np. o b a w ia ć sie, d a w a ć ,
s ta w a ć , p o z n a w a ć , n a jg r a w a ć sie i n a g r a w a ć od ig r a ć (48, aj;
g r a ć zaś miało dawniej g r a w a ć teraz g r y w a ć . D rg a ć ma d r y
gać; p c h a ć , p y c h a ć tylko w złożonych używane; p o s ła ć , p o s y ł a ć , łk a ć , ty k a ć , z a ty k a ć ; sp a ć , s y p ia ć , dla odróżnienia od s y p a ć . S ły c h a ć dawniej s ły c h y w a ć , ale się teraz nie używa.
Tak urobione słowa z czasowników pierwszej odmiany jedne we dług niej, drugie zaś, wraz ze wszystkiemi od słów drugiego wzo ru pochodzącemi, według czwartej skłaniamy odmiany (2 2 3 , 6), np. w y k o n y w a m , w y r ó w n y w a n i; z a n ie d b u ję , p o d r y g u j e p i s u
j e , r o z c z e s u j e w y ł a m u j e ^ .