ROZDZIAŁ DRUGI

SKŁADNIA ZGODY.

323. Sk ł a d n ia zgody podaje prawidła według których wyrazy odmienne w zdaniu zgadzać się z sobą powinny, aby tym sposo­ bem jaśniej malowały związek miedzy niemi zachodzący.

Zgoda przym iotnika z rzeczownikiem.

3 2 4 . Przymiotnik zgadza się z wyraźnym lub domyślnym rze­ czownikiem, do którego się odnosi, w rodzaju, liczbie i spadku, np. d o b ry ojciec, d o b ra m a tk a , dobre d zie c ię .

32 5 . Przymiotnik ściągający się do dwóch lub więcej rzeczow­ ników jednego rodzaju kładzie się w liczbie mnogiej i zgadza się z ich rodzajem, np. ojciec i s y n p r a c o w ic i; m a tk a i có rka

stro sk a n e .

326. Jeżeli miedzy rzeczownikami różnego rodzaju znajduje się tćż osobowy mezki, natenczas odnoszący się do nich przymiotnik z zakończeniem mocnem w liczbie mnogiej kładziemy, np. ojciec i

m a tk a s ta r a n n i; b r a t i sio str a c ie k a w i; r y c e r z i k o ń z a b ic i.

3 2 7 . Przymiotnik odnoszący się do kilku imion zwierzęcych lub nieżywotnych różnego rodzaju, kładzie się w liczbie mnogiej ze słabem zakończeniem (8 5 ), np. koń i k la c z sta re; w ó ł, k ro w a

i cielę lu d z io m p o ż y te c z n e .

3 2 8 . W yszczególniając im ię zbiorowe, tojest różne jego części osobno oznaczając, przymiotnik lub imiesłów nie z imieniem zbio row em , ale z domyślnym rzeczownikiem lu d z ie , k o b ie ty , r z e c z y , zgadzać zwykliśmy, np. W kroczyło wojsko do m iasta, j e d n i (domyśl, ż o łn ie r z e ) nieprzyjaciela wypierali, d r u d z y (domyśl.

ż o ł n ie r z e ) miasto pustoszyli, i n n i zamek obsadzali.

32 9 . Powyższe prawidła służą też dla liczebników, zaimków i imiesłowów przymiotne zakończenia i odmiany mających, np.

p ie r w s z y c z ło ic ie k , p ie r w s z a n ie w ia s ta , ictó re s ł o w o , m o je j ciotce, p is z ą c e m u b r a tu , s io str a s tr a p io n a .

330. Z kilku liczebników porządkowych lata oznaczających dla krótkości i uniknienia nie miłego zbiegu podobnych zakończeń, niekiedy tylko dwa ostatnie z rzeczownikiem zgadzamy, np. ty s ią c

Biblioteka Cyfrowa UJK

http://dlibra.ujk.edu.pl

ZGOPA ORZECZENIA Z

PODMIOTEM.-ośm set tr z y d z ie s te g o d ru g ieg o r o k u , zamiast ty s ią c zn e g o PODMIOTEM.-ośm- setncgo tr z y d z ie s te g o d ru g ieg o ; w ty s ią c ośm set d w u d z ie s ty m c z w a r ty m .

Zgoda orzeczenia z podmiotem w zdaniach pojedynczych.

3 3 1 . Orzeczenie jakeśmy widzieli (309) jest p r z ijm io tn e , r z e ­

czo w n e i s ło w n e . Przymiotne i rzeczowne z podmiotem łączni­

kiem być, s t a ć się i t. d. (305. 111) wiążemy, który w słownem jest ukryty (306).

3 3 'i. Orzeczenie przymiotne słowem b y ć z podmiotem zwią­ zane zgadza siej z nim w rodzaju, liczbie i spadku,- np. n a u c z y c ie l jest d o b ry; n a u k a była d ł u g a ; u c z n io w ie są p il n i; c ó rk i b y ły

p r z y k ła d n e ; lu d z ie są śm ie r te ln i.

33 3 . Orzeczenie rzeczowne najpospoliciej zgadza się w liczbie ze swoim podmiotem, ale może być innego rodzaju, i w innym stać spadku. T o orzeczenie dla odróżnienia go od podmiotu w na- rzędniku kładziemy, np. K ościół święty jest m a tk ą n a s z ą . Czło­ wiek jest tw ó r c ą swojego losu. Anglija jest k r a je m p r z e m y ś l­

n y m . Anglicy są n a ro d e m bogatijm .

334-. Przy łączniku b y ć , gdy ma tylko znaczenie b y c ia , orze­ czenie rzeczowne w mianowniku, jeżeli zaś w niem znaczenie s ta ć

sie lub z o s ta ć jest ukryte, w narzędniku kładziemy, np. T y ś o j­ ciec. T y ś ojcem . J e s t ż o ł n ie r z . J e s t ż o łn ie r z e m . B y l i u r z ę ­ d n ic y . B y l i u r z ę d n ik a m i. Byś był (został) p a n e m .

335. Po czasownikach s ta ć sie, s ta w a ć sie, z o s ta ć , z o s ta ­

w a ć , z w a ć , n a z y w a ć , orzeczenie rzeczowne stoi w narzędniku,

np. Bóg stał się c z ło w ie k ie m . Został z a k o n n ik ie m . Zwą go

sk n e r ą . Nazwano ją z b a w c z y n ią .

Uw a g a. N azyw ać sie, zw ać sie, kładzie się z mianownikiem imienia i nazwiska, np. Zygm unta IIL kaznodzieja nazyw ał się P iotr Skarga. Jeżeli zaś nazyw ać sie lub nazwać sie znaczy przybrać sobie nazwisko, natenczas kładzie się z narzędnikiem, np. Nazwał się P skowskim , gdy do lierbu przyjętym został. Pitagoras nazwał się miłośnikiem modrości czyli filozofem.

336. Po czasownikach zaimkowych c z u ć sie, m ie n ić sie, o k a ­

z a ć sie, u c z u ć sie, u r o d z ić sie, w y d a w a ć sie, z d a w a ć się,

tudzież po słowach p o w ró c ić , u m r z e ć , u z n a ć , w id z ie ć , w ijjo-

chać, z n a ć , ż y ć ,

przy których

sposób bezokoliczny być, imiesłów

Biblioteka Cyfrowa UJK

http://dlibra.ujk.edu.pl

ZGODA ORZECZENIA Z PODMIOTEM.

b ędąc, będącego lub wyrażenie g d y b y ł , są domyślne, orzeczenia

rzeczowne i przymiotne w narzędniku kładziemy, np. Umarł ubogim . Zdaje się być 'p r z y c h y ln y m . Czuję się (być) s ła b y m . Ogłosili go w o d ze m . Znalem go d zie c k ie m . W ielki fałsz, mienić się i ożywać c h rz e śc ija n in e m , a uczynków chrześcijańskich nie naśla­ dować. Porównaj § 30 9 .

Uw a g a. I po słowach byś, s ta ć się i t. d. (335) w sposobie bezokolicz. użytych, odnoszące się do nich orzeczenie przym iotne zawsze w narzędniku kładziemy, np. b yć b ogatym , s ta ć się nie­

c zu ły m , zo sta ć u b o g im , w y d a w a ć się ch ytrym .

Zgoda orzeczenia z podmiotem w zdaniach ściągniętych.

337. Orzeczenie słowne do kilku podmiotów osobowych nale­ żące kładzie się w licz. mn. w osobie celniejszej, a w czasie prze­ szłym w rodzaju męzkim, jeżeli jeden z podmiotów jest rzeczowni­ kiem osobowym męzkim. Co do osób uważać należy, że pierwsza celniejsza jest od drugiej, druga od trzeciej, np. J a i ty je s te ś m y pilni. T y i siostra (ona) b yliście w domu. M y i oni p r z y s z ­

liśm y .

338. Orzeczenie należące do kilku podmiotów liczby pojedyn­ czej nieżywotnych lub żywotnych z nieżywotnemi najpospolicićj kładzie się w liczbie mnogiej, np. Praca i nauka z j e d n a ł y mu chwałę. Przemysł i rolnictwo z b o g a c a ją narody. Z a c h ę c a ją go przyjaciel i nadzieja.

33 9 . Jeżeli dwa połączone podmioty stoją przed orzeczeniem natenczas to w liczbie mnogiej kładziemy, w liczbie pojedynczej stoi zaś wtedy, kiedy jeden z podmiotów przed orzeczeniem, a drugi po nióm jest położony, np. S ło ń c e i k s ię ż y c św ie c ą . S ło ń c e

ś w ie c i i k się ży c .

34 0 . W zdaniach ściągniętych za pomocą przyimka z z narzę- dnikiem, a zatem jeden tylko wyraźny podmiot mających, orzecze­ nie tak w pojedynczej jak i w mnogiej liczbie zwykle kładziemy, np. K r a s i c k i z Naruszewiczem ż y l i w przyjaźni. W tym miejscu widywaliśmy się j a z siostrą. J a z tobą p o ja d ę . T y ze mną

p o je d z ie s z . J a z tobą p o je d z ie m y .

Uw a g a. T a k i sp o só b m ów ienia w te d y ty lk o czyni zdanie

ściągnięte, kiedy tak podm iot ja k 1 rzeczownik połączony z nim za pomocą przyim ka z, są równoważne, co się stąd poznaje, że obok

Biblioteka Cyfrowa UJK

http://dlibra.ujk.edu.pl

siebie stoją. Jeżeli bowiem nie są równoważne, to je zazwyczaj słowem przedzielamy, np. S io s tr a p rzy je c h a ła z synem. B r a t s ia d ł z książką pod lipą.

Zgoda orzeczenia z im ionam i zbiorowem i i liczebnikam i.

341. Rzeczowniki zbiorowe na s tw o , tudzież liczebnik oboje, jako znaczące zbiór osób płci mezkiej i żeńskiej, mają przy sobie orzeczenie w liczbie mnogiej w rodzaju męzkim, np. O boje, by­ liśmy m ło d z i . N a s i k o c h a n i wujostwo p r z y je c h a li. Państwo S e- natorstwo będą r a c z y l i przyjąć i t. d. Stryjostwo są d o b rz y . Po innych zaś zbiorowych kładziemy je w liczbie, w jakiej ony stoją i z ich rodzajem zgadzamy, np. tłumy p r z y s z ł y , gmina z e b r a ła

się, mnóstwo ludzi w y s z ło .

34 2 . Liczebniki rzeczowne, jako rzeczowniki rodzaju nijakiego, (132, 1) mają przy sobie orzeczenie w liczbie pojedynczej a w cza­ sie przeszłym w rodzaju nijakim, np. pięć krów z d e c h ł o ; dwoje ludzi u m a r ł o ; b y ło sześć złotych. C zw o ro ludzi (tojest męż­

czyzn i kobiet) p r z y s z ł o ; p ięcio ro dzieci (synów i córek) z a ­

c h o ro w a ło ; sześcioro czeladzi (męż. i kob.) p r a c o w a ło ; sied­ m ioro bydła (wołów i krów) z d e c h ło ; p ięcio ro sanek p o ła m a ło się, sześcioro skrzypców b y ło .

Zgoda zaim ka w zględnego k t ó r y , k tó r a , k tó r e .

343. Zaimek względny k tó r y , k tó r a , k tó r e , odnoszący się do imienia w poprzednićm zdaniu wyrażonego, zgadza się z nióm w ro ­ dzaju i liczbie, kładzie się zaś w spadku rządzonym od słowa swo­ jego zdania, np. Szanuj o jc a , k tó r e m u życie i wychowanie w i­ nien jesteś. Odstąpili mię lu d z ie , d la k tó r y c h wszystko pośw ię­ całem. Spaliła się w ie ś, w k tó r e j się twój brat urodził.

344. Zamiast k tó r y , a, e, używamy niekiedy zaimka co, szczególniej zaś kiedy następujące zdanie nie do imienia, ale do całego zdania poprzedzającego odnosimy, np. Są mistrze u c z e n i,

co ( k tó r z y ) , kiedy zechcą, żołądź uczynią z czerwieni. Poszedł do

miasta u b o g i, co m u dałeś jałmużnę. P o w ś c ią g n ą ł sw ó j j ę z y k ,

co mu zaszczyt jedua. P r z e ła m a liś c ie tr u d n o ś c i, co jest chwały

godne.

ZGODA ORZECZENIA Z IMIONAMI ZBIOROWEM1. * 147

Biblioteka Cyfrowa UJK

http://dlibra.ujk.edu.pl

448 PORÓWNANIE PRZYMIOTU W RZECZACH.

Zaimek on w skazujący i osobisty.

34-5. Zaimek on, o n a , ono, onego, o n e j, oncgo, w licz. mn.'

o n i, one (155, 2) jest zaimkiem wskazującym i zawsze łączy się

z rzeczownikiem wyraźnym lub domyślnym, np. Odpłata i na tym świecie i na o n y m (domyśl, św iecie). Jużem ci nie on (człowiek), utartoć mi rogów .

34-6. Aby wiedzieć gdzie zaimek osobisty on, o n i, o n y , je g o ,

j e j , ic h , a gdzie wskazujący onego, o n e j, o n i, one, o n ych ,

kłaść się powinien, uważać trzeba, że zaimek wskazujący zawsze w tym samym stoi spadku co i rzeczownik, który wskazuje, np.

on d o m , onego d o m u , o n ym d o m em , ona s u k n ia , onej su k n i, one s u k n ią , o n ych d o m ó w , o n ych su k ie n . Co się tyczy zaimka

osobistego ten przy jakimbądź spadku rzeczownika tylko w dopeł­ niaczu kładziemy, np. je g o dom (źle onego dom), je g o domu a

onego domu co innego znaczy, je g o (źle onego) domowi; j e j

suknia, j e j sukni, a co innego znaczy o n e j sukni, j e j suknią, ich (źle onych) domom.

Przydatnia.

347. Przydatnia nazywa się rzeczownik, sam lub z należącemi

doń wyrazami, objaśniający imię lub zaimek osobisty, z któremi się zgadza w liczbie i spadku, a jeżeli być może i w rodzaju, np. Jan III, k ró l p o ls k i, obrońca W ie d n ia , umarł r. 1696. P ie r w s i

kró lo w ie p o ls c y , Mieczysław I. i Bolesław wielki. O synu, j e ­ d y n a m o ja n a d z ie jo i pociecho, miłuj cnotę, bo ta prawego

szczęścia jest źródłem.

DODATEK.

Sposób w yrażania porównania przym iotu w rz e c z a c h .

348. Na wyrażenie względu porównania rzeczy co do ich przy­ miotu używamy przysłówków porównania: twierdzących t a k — j a k i przeczących n iż , n iź l i , n iż e li, a n iż e li, oraz przyimków od,

n a d , z .

349. Jeżeli dwie rzeczy z sobą porównane pod względem przy­ miotu wcale się nie różnią, używamy przymiotnika w stopniu rów ­

Biblioteka Cyfrowa UJK

http://dlibra.ujk.edu.pl

PORÓWNANIE PRZYMIOTU W RZECZACH. 149 n y ^ , który między przysłówki ta k — j a k kładziemy, np. Brat jest

ta k pilny, j a k siostra; chleb ta k lekki, j a k pióro.

350. Porównywając dwie rzeczy za pomocą stopnia wyższego uważać trzeba, której z nich wyższość przymiotu przyznać chcemy; to albowiem wpływa na użycie przysłówków porównania. I tak:

1) Jeżeli rzeczy, którą porównywam y, przyznajemy wyższy sto­ pień przymiotu, aniżeli go ma ta, z którą ją porównywamy, n a ­ tenczas do porównania używamy przysłówków n iż , n iź l i , n iż e li,

a n iż e li, np. silniejszy, n i ż twój brat; droższe jest życie, a n iż e li

majątek.

2) Jeżeli zaś wyższy stopień przymiotu przyznajemy rzeczy, z którą inną porównywamy, to po stopniu wyższym przysłówek

j a k kładziemy. Ilekroć zatem stopień wyższy stoi w zdaniu prze-

czącem lub przez przysłówek m n ie j jest w yrażony, porównanie nie przez n iż , n iź li , n iż e li, a n iż e li, ale przez j a k wyrażamy, np. Nie masz lepszego dobra dla ludzi, j a k prawdziwa w iara. M n ie j u mnie ważą pochwały przez złych ludzi daw ane, j a k nagany przez dobrych czynione.

3 5 1 . Zamiast przysłówków, n iż , n iź li , n i ż e l i , a n iż e li, można użyć przyimka od z dopełniaczem albo n a d z biernikiem, np. Ja jestem m ło d s z y od ciebie. Pojętniejszy od niego. Mają tam chleb lepszy n iż chleb, żelazo ttu a rd sz e n a d żelazo.

O d znaczy tylko proste wyrażenie w yższości, n a d zaś częściej

mieści w sobie znaczenie celującej w artości osoby lub rzeczy, np. Dusza n a d ciało, życie n a d śm ierć są lepsze rzeczy.

352. Okoliczność, iż rzecz jaka więcej ma przymiotu, niż wszystkie inne z nią porównane, wyrażamy przez stopień najwyż­ szy z przyimkiem z , z dopełniaczem rzeczy, z któremi ją porównywa­ my, np. Miód najsłodszy z n a p o jó w . Salomon najmędrszy z lu d z i. 353. Co się dotąd mówiło o sposobach wyrażania względów porównania przymiotników, toż sam o, służy i dla przysłówków (278 i 279), np. Ty piszesz wolniej, n iż siostra. Zaszliśmy dalej,

a n iż e li oni. Wyżej n a d (od) niego wygramolił się.

Stopień wyższy czasem się opuszcza, np. W znieść człeka n a d

c z ł e k a (domyśl, w y ż e j) K raś. Sat. 6, 1. Nie biorę n a d p o ­

trze b ę (domyśl, w iecej). Tenże Sat. 5, 2.

Stopień wyższy przysłówków n iżej, _ ta n ie j, przy oznaczeniu ceny opuszcza sie, i tylko zależący od niego przyim ek od ma przy

13*

Biblioteka Cyfrowa UJK

http://dlibra.ujk.edu.pl

sobie w dopełniaczu imię cenę oznaczające, np. nie przeda od czterech zło ty ch .,

ROZDZIAŁ TRZECI.

SKŁADNIA RZĄDU.

354. Sk ła d n ia r z ą d u uczy, jak należy w yrazów używ ać ze względu na zależność jednych od drugich.

W yrazy od których inne zależą rządzącem i, te zaś, które od nich zależą, rzą d zo n em i nazywamy.

355. Imiona rzeczowne jako też niektóre przymiotnc, wszystkie przyimki i niektóre przysłówki rządzą spadkami lub przyimkami; słowa zaś rządzą spadkami, przyimkami, albo innemi słowami, albo nakoniec pewnemi spójnikami,

Uw a g a. Jakiem i spadkam i lub przyimkam i rządzą słowa, z ta- kiem i tćż k ład ą się ich imiesłowy czynne, np. p is a ć (piszący) list;

lecićć (lecący) na dach, błogosław ić (błogosław iący) dzieciom. Ale

urobione z nich rzeczowniki słowne nie w szystkie' stosują się do rządu swoich pierwotników. Jakoż pochodzące od słów czynnych, a zatćm biernikiem rządzących, z dopełniaczem kładziemy, np. p i ­

s a ć list, p is a n ie listu, lu b ić prawdę, lubienie prawdy; urabianych

zaś ze słów z innemi spadkam i stojących, z temi samemi spadkami używamy, np. życzyć (życzenie) szczęścia, sp rzeciw ia ć się (sprze­

ciw ia n ie się) dzieciom, zd ją ć (zdjęcie) z krzyża.

U życie M ianownika.

356. W mianowniku, dla tego tak nazwanym, iż rzecz bez­ względnie mianuje (62. II.) kładą się:

1) Rzeczowniki i zaimki osobiste (152) na pytanie kto? co? (1 4 7 , 1), np. Kto przyszedł? O n , j a , ojciec, m a tk a , d zie c k o . Go tam stoi? K o ń , k r o w a , s t ó ł, k r z e s ło , k a n a p a .

2) Przymiotniki i imiesłowy na pytanie: ja k i? ja k a ? ja k ie ? np. Jaki ojciec? D o b ry . Jaka kanapa? N o w a . Jakie krzesło? D ę­

bowe. Jaki człowiek? Z m ę c z o n y , p o tł u c z o n y .

3 ) Liczebniki porządkowe i zaimki w s k a z u j ą c e i względne ( 1 5 4 , 1. 2) na pytanie który? która? które? np. Który człowiek?

P ie r w s z y , tr z e c i, o n , ó w , te n , ta m te n , k tó r y .

4) Zaimki dzierżawcze i t a k i e ż p r z y m i o t n i k i (117) w odpo­ wiedzi na pytanie c zyj? c zy ja ? czyje? Czyje dobra? M o je , tw o je ,

450 SKŁADNIA RZĄDU.

Biblioteka Cyfrowa UJK

http://dlibra.ujk.edu.pl

Uż y c ie d o p e ł n ia c z a. 151

n a ro d o w e , p a ń s k ie . Czyj to kapelusz? M ó j , tw ó j, n a s z , w a s z .

Czyje masz pióro? S w o je , tw o je , p a ń s k ie . Czyja trzoda? W ie j­

s k a , m ie js k a .

5) Słowo być, także n a z y w a ć się, z w a ć się, z mianownikiem a częstokroć i z narzędnikiem kładziemy, Zob. § 33 2 , 334 i

335. Uwaga.

U życie dopełniacza.

3 5 7 . Dopełniacz ma stąd swoję nazwę, iż jest dopełnieniem myśli.

I tak gdybym powiedział: C ierp liw o ść u su n ę ła w szy s tk ie z a ­

w a d y , myśl ta nie byłaby dostatecznie wyrażona, i dla tego słu­

chający zapytałby się: czyja c ierp liw o śćt Przydany w odpowiedzi zaimek osobisty je g o , j ć j , ich lub rzeczownik ojca, b ra ta , p r z y ­

ja c ie la i t. p., w dopełniaczu położone uzupełniłyby ją , a w tedy

powiedziałbym: C ierp liw o ść ojca, b ra ta , m o ja , tw o ja , je g o , u s u ­

n ęła i t. d.

358. Dopełniacz odpowiada na pytania:

a) K ogo? czeg o ? pytając się o przedmiot działania słowem

wyrażonego, np. K ogo? czego szukasz? O jc a , b r a ta , k s ią ż k i,

n o ża . K ogo? czego się boisz? C z ło w ie k a , p s a , s z c z u r a , ż a b y . b) Jakiego? ja k ie j? ja kieg o ? mówiąc o przymiocie imion w

dopełniaczu stojących, np. Jakiego się boisz człowieka? Z łe g o ,

u k ła d n e g o .

c) C zy j? c zy ja ? czyje? pytając się o osobę lub rzecz, od

której coś pochodzi, do której coś należy lub jest jej częścią, np. Cierpliwość n a u c z y c ie la , korzyść p r a c y , owoc n ie z g o d y , wpływ

choroby; dom p r z y ja c ie l a , siostra s ą s ia d a , piór b r a ta , w książce s p ó łu c z n ia , ręką s p r a w ie d liw o ś c i, dzieło w sze c h m o c n a śc i, noga

tego s t o ł u , kawałkiem k i j a , ćw ierć ło k c ia .

d) K tó reg o ? k tó r ij? którego? gdy dopełniacz jakimś przydat­

kiem bliżój określamy, np. Książka brata? K tórego? S ta r s z e g o ,

m ło d s z e g o , te g o , ta m te g o i t. p. Suknia sio str y . K tó rej? (S io ­ s tr y ) A n ie li, J ó z i.

359. Wzgląd należenia rzeczy do rzeczy lub ich pochodzenia na pytanie c z y j? c zy ja ? czyje? wyrażamy albo depełniaczem imie­ nia osoby lub rzeczy do której coś należy, np. książka b r a ta , władza o jc a , suknia sio str y ; albo bardzo

często

zamiast dopełnia­

Biblioteka Cyfrowa UJK

http://dlibra.ujk.edu.pl

cza rzeczownika, szczególniej zaś gdy nim jest imię własne, na py­ tanie c zyj? c zy ja ? czyje? utworzony z niego przymiotnik dzier­ żawczy (117, 1) w mianowniku kładziemy. I tak zamiast s p r a ­

w ie d liw o ść B o g a , mówimy sp r a w ie d liw o ś ć boska; re k a c z ł o ­ w ie k a , re k a lu d z k a ; p o g o d a je s ie n i, po g o d a je s ie n n a , obywa­

tel K r a k o w a , obywatel k ra k o w sk i; miłosierdzie (B o g a ) b o zkie, obrady (sejm u ) sejm o w e, laska (p a n a ) p a ń s k a , dusza (c z ł o ­

w ie k a ) lu d z k a , u r z ą d (m ia s ta ) m ie js k i.

36 0 . Dopełniacz kładzie się na pytanie czego?

1) Po imionach zbiorowych, także miarę, wagę i ilość ozna­ czających: np. półk j a z d y , szwadron u ła n ó w , tłum lu d z i, ka­ wałek ch leb a , funt k a w y , mnóstwo osób, tuzin ł y ż e k .

2) Po przymiotnikach względnych, tojest niezupełną myśl czy­ niących, a zatem jej dopełnienia wymagających, jakiemi są: blizki, chciwy, godzien, pełen, pewien, potrzebny, próżen, świadomy, syty, w art, wdzięczny, wiadomy, zwyczajny, np. wolen tro sk

lu d z k ic h , chciwy z n a c z e n ia , godzien n a g r o d y , syt la t i c h w a ły .

Chciwy i łakom y rządzę, też biernikiem z przyimkiem na, np. chciwy na szeląg, łakom y na zbiory. W dzięczny teraz kładzie się z przyimkiem za połączonym z biernikiem, np. todzięczen za wy­ świadczoną łaskę.

3) Po liczebnikach rzeczownych dioóch, tr z e c h , c zte re c h , po wszystkich głównych, zacząwszy od liczby p ić ć , i nakoniec po zbiorowych oznaczonych i nieoznaczonych (1 3 2 , 1) np. dwóch p a ­

n ó w , trzech u c z n ió w , pięć k o n i, dwadzieścia w o zó w , dwoje lu ­ d z i , troje sa n e k , ośmioro d z ie c i.

4) Po słowach czynnych, które pospolicie rządzą biernikiem kładzie się dopełniacz, jeżeli się przy nich znajduje n ie , przysłó­ wek przeczący, lub kiedy zależą od jakiego słowa z przysłówkiem

nie połączonego;

np. twierdząc przecząc

widzę miasto nie widzę miasta

m ają gruszki nie m ają'g ru szek

czyta list nie czyta listu

mogę ci powiedzieć praw dę nie mogę ci powiedzieć praw dy chcę budować dom. ' nie chcę budować domu. Wszystkie inne słowa nie rządzące biernikiem, ten sam rząd zatrzymują z przeczeniem, jaki miały w twierdzeniu:

152 UŻYCIE DOPEŁNIACZA.

Biblioteka Cyfrowa UJK

http://dlibra.ujk.edu.pl

np. tw ierd zą c przecząc

wierzę ci nie wierzę ci

ubiegaj się o nagrodę nie ubiegaj się o nagrodę

donosi ojcu. nie donosi ojcu.

5) Po słowie nieosobistera n ie m a s z (m a ), nie b y ło , nie

b ę d zie , gdy niem bytności podmiotu zaprzeczamy:

np. tw ierdząc przecząc

je s t zgoda nie masz (ma) zgody

były wojska nie było wojsk

będą przeszkody nie będzie przeszkód.

Uw a g i. 1. Zaimek rzeczowny n ic przy słowach z przeczeniem położonych dwojako się używa: jeżeli bowiem słowa z przeczeniem stojące z natury swojej rządzą dopełniaczem, natenczas zaimek nic kładzie się w d o p e łn ia c z u /n p . niczego nie pragnę, niczego nie żądam; jeżeli zaś słowo przed połączeniem go z przeczeniem n ie , biernikiem rządziło, zaimek n ic , mimo przeczenia, w bierniku k ła­ dziemy7, np. N ic nie mam nazbyt. N ic nie powiem.

2) Jeżeli przysłów ek przeczący n ie , ściąga się nie do słowa, lecz do innego w yrazu w zdaniu będącego, natenczas biernik przy słowach czynnych, a mianownik przy słowie być wcale się nie zmienia, np. Nie drzewo, ale dom widzę. Nie nożyczki, ale scyzo­ ry k mi podaj. To nie je s t ojciec, ale brat. Nie by ł to pałac, ale dworek.

6) Po słowach czynnych kiedy chcemy wyrazić, iż rzecz tylko w jakiej części działaniu ulega, łub na niejakiś czas do użycia jest udzielona, kładzie się dopełniacz dla domyślnych wyrazów w iele,

cześć, ilo ść , ty le , d o syć, tro ch ę, m n ó stw o , u ż y c ie , np. kupić ch leb a , dać p ie n ię d z y , urwać j a b ł e k , będzie tu k r z y k u . Dla

tego też słowa czynne z przyimków d o , od, n a d , p r z y , u , oraz z dwóch przyimków n a o b , n a p r z y , n a z , złożone, rządzą dopeł­ niaczem, kiedy im te przyimki nadają znaczenie, którymbądź z do­ myślnych powyższych wyrazów uzupełnić się mogące, np. dobie­ ra ć k o n i, dobywać m ia s ta , nałapać r y b , naszczerbić n o ż a , na­ bawić n iespoliojności, nadstawić s u k n i, nadwątlić s i ł , przylać

w o d y , przymieszać c u k r u , przybywa z d r o w i a , ująć ob ro ku ,

uciąć p i ó r a , naobcinać g a ł ę z i , naprzynosić d r e w , nazrywać

k w ia tó w .

Jeżeli zaś przy tych słowach nie można się rzeczonych w yra­ zów domyślać, a zatem kiedy działanie przez nie wyrażone roz­ ciąga się do całej rzeczy, o której mówimy, z biernikiem je kła­ dziemy, np. dopisał z ł o t y , doniósł nowinę., przybywa gość, ujął

UŻYCIE DOPEŁNIACZA. 453

Biblioteka Cyfrowa UJK

http://dlibra.ujk.edu.pl

s io str ę , przysłał p ie n ią d z e , (rozumić się wszystkie, które miał lub

które były potrzebne).

7) Słowa czynne z przyimka do złożone, prawie powszechnie z dopełniaczem kładziemy, bo przyimek do nadaje im znaczenie czegoś tylko w części Ostatniej, np. dopaść k o n ia , doczekać się

śm ierci, doorać p o la .

8) Z dopełniaczem kładą się:

a) Słowa zaimkowe: bać się, badać się, chronić się, chwycić

się, doczekać się, domagać się, domyślić się, dorobić się, dowie­ dzieć się, dzierżeć się (trzymać się), imać się, ją ć się, kajać się (żało­ wać w ystępku, błędu), lękać się, naprzeć się, obawiać się, obeżreć się, odprzysiądz się, odrzec się,-- obejść się, "podjąć się, pozbyć się, przćć się, pytać się, radzić się," spodziewać się (dawnićj nadziewać się), strz"edz się, tyczyć się, tknąć się, ty k ać się, trzym ać się, uczyć się, ustrzedz się, wstydzić" się, wyprzćć się, w yrzec się, w ystrze­ gać się, wzdryg*aó się, za p r z ść się, zrzec się i nieosobiste chce mi

W dokumencie Mała gramatyka języka polskiego (Stron 158-172)