O ZDANIACH.
304. Zdaniem zow iem y myśl słow am i oddaną, np. O jciec je s t
n a u c z y c ie le m . B r a t j e s t c h o ry . S io s tr a b edzie b o g a tą . P ió ro j e s t le k k ie . N ó ż nie j e s t o stry .
305. Każde zdanie składa się z trzech części, które ■podmiotem,
o r z e c ze n ie m i łą c z n ik i e m nazywamy:
T. P o d m io te m jest mianownik wyrażający osobę lub rzecz, o której coś twierdzimy. I tak w powyższych przykładach ojciec,
b ra t, sio str a , p ió r o , n ó ż , są podmiotami.
, II. O rze c ze n ie m zowie się to , co o podmiocie twierdzimy czyli orzekamy. Zatem wyrazy n a u c z y c ie le m , ch o ry, b o g a tą , lekk ie,
o s tr y , w powyższych przykładach są orzeczeniami.
III. Ł ą c z n ik ie m nazywamy słowo być, b y w a ć , oraz i te które w sobie znaczenie b ycia zawierają, jakiemi są: z w a ć sie, n a z y
w a ć sie, z o s ta ć , s ta ć sie , sta w a ć sie, u r o d z ić sie, ż y ć , u m r z e ć ; słowa te bowiem orzeczenie łączą z podmiotem.
3,06. Ale to tylko zdania, w których się znajdują te słowa, każdą z tych części osobno przedstawiają; w innych bowiem jest tylko podmiot i słowo, np. J a n c z y t a , ojciec s ie d z ia ł, bo łą cznik zawarty jest w słowie, które na łącznik i orzeczenie rozebrać się daje I tak zamiast c z y ta powiemy j e s t c z y t a ją c y , a zamiast
s i e d z ia ł , b y ł s ie d z ą c y .
Czasem łącznik całkiem się opuszcza, np. Cnota skarb wieczny (domyśl, j e s t) , cnota klejnot drogi.
Jak ie w yrazy mogą być podmiotem.
30 7 . Po d m io tem może b y ć: rzeczownik, liczebnik, przymiotnik lub im iesłów rzeczownie wzjąte, zaimek i nakoniec jakibądź wyraz,
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
PODMIOT
1
ORZECZENIE.139
oraz cale zdania, gdy są rzeczownie użyte (68, 1), up, M a tk a spi. W zelu chciało. M ą d r y (człowiek) milczy. Ś p ią c y nie czuwa.
J a piszę. K io chce? Nieszczęsne o d d a j poróżniło nas. Przeklęte nie d a m rozgniewało go. P r a c o w a ć (pracowanie) jest rzeczą
chwalebną. W y w d z ię c z a ć się (wywdzięczacie się) za otrzymane
dobrodziejstwa jest powinnością każdego człowieka. Tu wyrazy
o d d a j, nie d a m , p r a c o w a ć , w y w d z ię c z a ć się, wzjęte za rze
czowniki zastępują miejsce mianownika i dla tego są podmiotami.
Jak ie w yrazy m ogą być orzeczeniem.
3 0 8 . Or z e c z e n ie m może b yć rzeczownik, przym iotnik, liczebnik, im iesłó w , przysłówek lub sło w o .
309. Jeżeli orzeczeniem jest rzeczownik, przymiotuik, liczebnik lub imiesłów', natenczas łączy się. z podmiotem za pomocą łącznika
b yć, tudzież słów, które mają znaczenie bycia (344-. 111.), np.
Krasicki był w ie rszo p ise m . Krasicki był d o w c ip n y . Ty byłeś
p ie r w s z y . Krasicki był p o w a ż a n y . Nazywa się K o c h a n o w s k i.
Bóg stał się c z ło w ie k ie m . Brat został k się d ze m . Urodził się nie
w id o m y m . Umarł b iedakiem .
Iuiię przym iotne z rzeczownikiem bezpośrednio połączone zowie się p r z y m io tn ik ie m ; jeżeli zaś łączy się z nim za pomocą słowa
być, orzeczeniem je nazywamy. T ak więc ten sam wyraz może być
przym iotnikiem i orzeczeniem, np. dobry ojciec, ojciec je s t dobry,
cza rn y stół, stół je s t czarny.
310. Jeżeli sposób bezokoliczny za podmiot bierzemy, naten czas orzeczeniem jest najpospoliciej przysłówek, a niekiedy i rze czownik, które za pomocą słowa być z podmiotem łączymy, np. Rozkazywać jest ła tw o . D obrze jest siedzieć, ale le p ie j jest cho dzić. Uważać jest p o w in n o śc ią ucznia. Czasem i podmiot i orze czenie przez sposób bezokoliczny wyrażamy, np. Nie rychło chcieć jestto jakoby nie chcieć.
31 1 . Jeżeli orzeczeniem jest słowo, to je bez łącznika być przy podmiocie kładziemy; każde bowiem słowo łącznik i orzecze nie w sobie zaw iera, np. K rasicki p i s a ł . Podobnie i słowo b yć gdy tylko bytność oznacza, także czasowniki z o s ta ć , u r o d z ić się,
ż y ć i u m r z e ć , gdy tylko stan wyrażają, są razem łącznikiem i
orzeczeniem, np. Bóg j e s t. Brat z o s ta ł . Syn się u r o d z ił. Sąsiad
u m a r ł . Jeszcze ż y ł .
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
MO JAKIE WYRAZY MOGĄ TWORZYĆ ZDANIE.
1 po słowie nieosobistem b y ć orzeczeniem jest przysłówek, up. Jak tu jest p r z y je m n ie . M i ło mi było widnieć go.
J a k i e w y r a z y m o g ą tw o rz y ć z d a n ie .
3 1 2 . 1) Ponieważ w języku polskim przy każdem słowie w ja- kimbądź czasie i osobie stojącem domyślamy się zaimka osoby, o której lub do której mówimy; zatem każde słowo w sposobie oznaj- mującym lub rozkazującym położone czyni zdanie: b o w n i e m . p o d - miot, to co o nim twierdzimy czyli orzeczenie, jako też i łącznik są zawarte, np. c z y ta zamiast on je s t c z y t a ją c y , m ó w iliśm y zamiast m y b y liśm y m ó w ią c y , id ź m y zamiast m y b ą d ź m y id ą -
cem i, nieście zamiast iwy b ą d źc ie n io s ą c y .
2) Słowo być, kiedy tylko w ogólności istnienie wyraża, two rzy zdanie z podmiotem do którego się odnosi, np. p a n je s t, k o
nie są , noc b y ła .
3) Słowa nieosobiste, czynią też zdania, bo podmiot jest w nich ukryty, np. wczoraj g r z m i a ło , (był g r z m o t), b ły s k a ło sie , go
r z a ł o , d n ie je (d z ie ń n a s ta je ).
4-) Sposób bezokoliczny jakiegobądź słowa jako nie mający oso bowych zakończeń, zatćm samo tylko twierdzenie bez oznaczenia osoby lub rzeczy, o której się coś twierdzi, wyrażający, nie może czynić zdania, chyba że zawisł od domyślnego trzecioosobowego wyrażenia (256) m o ż n a , tr z e b a , które też i wyraźnie kładziemy, np. Jak sie śm ia ć (domyśl, m o ż n a ), kiedy boli. Jak nie je ś ć , kiedy dają. Jak c zę s to w a ć , a nie pić. D r z e ć mu się przez skały, kto chce na górze pięknej stanąć chwały. Na r u s z. Mnieć tam
b yć. R e j.
5) W szystkie inne części mowy, jakoto: rzeczowniki, przy miotniki, zaimki i przysłówki kiedy same stoją, tylko w pytaniach, odpowiedziach, wykrzyknieniach lub gdy z przekładnią (2-42, 4) są połączone mogą czynić zdanie, bo się przy nich domyślamy jakie goś słowa, które też czasem wyraźnie kładziemy, np. Kto idzie?
B r a t (domyśl, id z ie ). Gzy zdrów? Z d ró w (domyśl, on je s t) .
Kto wzjął? J a (domyśl, w z ją ł e m ) . Gzy byłeś? N ie (domyśl, b y
łe m ). P ię k n y ś ! (zamiast ty je s te ś p ię k n y ). D o b ry ś (ty je s te ś do b ry). S ła b iśc ie ? (c z y je s te ś c ie s ła b i) . Byliśmy- G d zie ? (by
liście) tu przysłówek pytający g d z ie czyni zdanie. Jak napisał? Ź le
Biblioteka Cyfrowa UJK
(on napisał). C óż ty n a to? O g n ia ! W o d y ! D z ie ń do b ry! Z g i
n ę liśm y ! P o m a ł u i C icho!
Zdania gole i rozwinięte.
313. Zdania składające się tylko z podmiotu, orzeczenia i bądź wyraźnego, bądź w orzeczeniu ukrytego łącznika (306) g o łe m i nazywamy, np. B ó g je s t s p r a w ie d liw y . O jciec c z y t a . R o z w i-
n ie te m i są zdania, kiedy do powyższych istotnych czyli głównych
wyrazów i inne dla bliższego ich określenia są przydane, np.
P r z e d w ie c z n y Bóg jest sprawiedliwym s ę d z ia . M ó j n a ju k o c h a ń s z y ojciec czyta b a rd zo c ie k a w ą k s ią ż k ę .
3 14. Po d m io t rozwija się wr zdaniu dodając mu:
1) Przymiotnik lub im iesłów , np. P iln y uczeń napisał. M ło d
s z y brat przyjechał. P o r y w a ją c a rzeka pochłonęła.
2) Liczebnik porządkowy, np. D r u g i uczeń napisał. 3) Zaimek przymiotny, np. (T e n m ó j, tw ó j) uczeń napisał. 4) Rzeczownik w dopełniaczu, np. Uczeń b ra ta napisał. Je żeli zaś podmiotem jest rzeczownik słowny, rozwijające go imię kładzie się w spadku, którym słowo rządzi, np. ubieganie się o
z a s z c z y t y , dopomaganie b liź n ie m u . Ale od słów czynnych po
chodzące rzeczowniki słowne z dopełniaczem kładziemy, np. wspie ranie b liźn ie g o .
5) Rzeczownik z przyirakiem, albo też w mianowniku jako przy- datnia, np. Ptak w k la tc e śpiewa. B rat, m a la r z , przyjechał
6) Kilka z powyższych wyrazów razem wzjętych, np. Ten
p iln y uczeń b r a ta napisał. ,
315. Or z e c z e n ie rozwija się czyli dokładniój oznacza doda jąc mu:
1) Przymiotnik lub zaimek dzierżawczy, jeżeli orzeczeniem jest imię rzeczowne, np. Brat. jest d o b ry m uczniem. On jest tw o im dobrodziejem.
2) Rzeczownik lub zaimek w jakimbądź spadku względnym. W dopełniaczu, np. Uczeń jest godzien n a g r o d y . On jest nauczy cielem b r a ta . W celowniku, np. Niedbalstwo szkodzi u c z n io w i. Lekarstwo pomaga chorem u. W bierniku, np. Nauczyciel kocha
u c z n ia . Ojciec prowadzi sy n a . W narzędniku, np. Uczeń pisze
ZDANIA GOŁE I ROZWINIĘTE. * U l
Biblioteka Cyfrowa UJK
■piórem. Brat podpiera się la s k ą . W miejscowniku, np. Uczeń siedzi w ła w c e . Brat spi w lesie. Pokój jest częścią do m u .
3) Przyimek z należącym do niego spadkiem, np. Uczeń idzie
po k sią żk o . Brat chodzi do s z k ó ł.
4) Słowo w sposobie bezokołicznym, szczególniej po czasowni kach niezupełna myśl wyrażających, jakiemi są: d a ć , iść, lu b ić ,
chcieć, k a z a ć i t. p ., np. dziecko chce sp a ć , ojciec każe p is a ć .
5) Przysłówek, który albo przymiot, albo stan, działanie, miej sce i t. d. dokładniej oznacza, np. Uczeń jest b a rd zo pilny. Brat jest ciężko raniony. Siostra p ię k n ie pisze. Stoi ta m drzewo.
6) Kilka z powyższych wyrazów razem użytych, np. Niedbały uczeń chodzi niech ę tn ie do s z k o ły .
316. Tak podmiot jak i orzeczenie można razem rozwinąć w e dług sposobów wyżej wskazanych. I tak zdanie: C z ło w ie k u m a r ł, rozwinąwszy w niem podmiot i orzeczenie, tak wyrazimy: Ó w
u b o g i o je d n e j n o d ze w ła c h m a n a c h człowiek, umarł d z i ś n a g le z w ie lk ie j n ę d z y .
Uw a g a. W yrazy rozw ijające moga być znowu rozwinięte. I tak w powyższym przykładzie wyraz 'nędza określa przym iotnik
w ie lk a .
317. W yrazy, któremi w zdaniach podmiot bliżej określamy
p r z y d a tk ie m , uzupełniające zaś orzeczenie d o p e łn ie n ie m nazy
wamy.
Pr z y d a t k i: S u c h y chleb je s t tw ardy. C zu jn y pies szczeka. Pióro bez a tr a m e n tu je s t nieprzydatne. Grzywa lw a je s t długa.
N a s z dom je s t nowy. Pilność j e j była chwalebna, T en nóż je s t
ostry.
D o p e ł n i e n i a . Pokarm posila człow ieka. Rolnik przedaje zboże
Dumny ubiega się o znaczenie. Sędzia odczytuje icyro k o b w in io
nem u. Mróz zamienia w odę w lód. Sąsiad obrócił rolę n a ogród.
Miłosierny daje bied n em u w sparcie.
Zdania pojedyncze i ściągnięte.
318. Tak gołe jak i rozwinięte zdania są: p o je d y n c z e i / cią
gnięte!.
1)
P o je d y n c z esą, kiedy m ają jeden tylko podm iot i
jednoorzeczenie:
Człowiek je s t dobry. Ten sędziwy człowiek je s t bardzo dobry. 2) Ś c ią g n ię te są wtedy:
142 ZDANIA POJEDYNCZE I ŚCIĄGNIĘTE.
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
ZDANIA POJEDYNCZE I ŚCIĄGNIĘTE. m
a j Kiedy z jednym podmiotem łączymy kilka orzeczeń: B r a t je s t pilny. B r a t je s t zdatny — B r a t je s t pilny i zdatny. S io s tr a siedzi. S io s tr a c z y ta = S io s tr a siedzi i czyta.
bj Kiedy do różnych podmiotów jedno orzeczenie odnosimy: B r a t je s t pilny. S io s tr a je s t pilna = B r a t i sio stra są pilni. Ojciec spi. M a tk a spi= Ojciec i m a tk a spią.
c) Kiedy z jednym podmiotem i orzeczeniem kilka przydatków lub dopełnień (317) wiążemy:
Z ie lo n y kolor je s t dla oka przy jem n y ) Nietylko zteZonw, alei n ieb ieski N ie b ie sk i kol. je s t dla oka przyjem ny j ko lo r je s t dla oka przyjemny.
Pióra qęsie zdatne są do pisania j T ak gęsie, ja k i krucze pióra Pióra krucze zdatne są do pisania j zdatne są do pisania.
B rat je s t przykładny w szkole { B rat je s t przykładny w szkole i B rat je s t przykładny w d o m u ) w dom u.
D obre dziecię je s t uległe rodzicom i D obre dziecię je s t uległe Dobre dziecię je s t uległe n a u czycielo m ' rodzicom i n a u czycielo m .
N ie losow i winien swe w yniesienie. .M e losow i, lecz zasłudze Z a słu d ze winien swe wyniesienie, j winien swe wyniesienie.
31 9 . Ściągnie^ćm jest zdanie, w któróm albo do jednego pod miotu kilka orzeczeń, albo do jednego orzeczenia kilka należy pod miotów, albo nakoniec z jednym podmiotem i orzeczeniem kilka przydatków lub dopełnień (317) jest połączonych.
I tómto różnią się zdania ściągnięte od złożonych, w których każde ma swój podm iot i orzeczenie, np. P ta k i la ta ją , a r y b y
p ły w a ją . B r a t m i donosi, ¿e ojciec p rzyjech a ł. P rzy ja c ie l, z k tó r y m w czoraj byłem n a przechadzce, odjechał d z iś ra n o . D zieci dobrze się zachow ują, a to cieszy rodziców . K to j e s t zdrów , ten n ie potrzebuje, leka rza . Poczciw y człow iek m ó w i ta k , j a k m y ś li.
320. Ściągnięte zdania wiążą się z sobą za pomocą spójników łączących (2 8 9 ), przeciwniczych (293) i wnioskujących (2 9 4 ).
32 1 . Ściągnięte zdania oddzielają się przecinkiem (,), chyba że za pomocą spójników i, albo, lu b , są połączone.
322. Zdania uważane co do ich formy mogą być: twierdzące, przeczące, pytające, życzenie, podziwienie lub rozkaz wyrażające. Po zdaniu twierdzącem i przeczącem kropkę (.), po pytającśm znak zapytania (?), a po zdaniu życzenie, podziwienie lub rozkaz w yra żającym znak wykrzyknienia (!) kłaść się powinien, np. B r a t je s t
z d r ó w . B r a t nie j e s t zdrów). C z y b ra t zd ró w ? O by b r a t b y ł z d r ó w ! B r a c ie , bądź. z d r ó w !