Czyściec jako kwestia ekumeniczna

Nie sposób nie zauważyć, że już na samym początku formowania się nauki o czyśćcu napotyka ona najpierw sprzeciw ze strony wschod-niej myśli teologicznej, a późwschod-niej odrzucenie ze strony nurtu refor-matorskiego221.

Wśród współczesnych teologów pojawiają się stwierdzenia, z któ-rych wynika, że kwestia czyśćca jest istotnym zagadnieniem na płaszczyźnie dialogu ekumenicznego. Wielu autorów wypowiada-jących się na temat stanu pośredniego w języku niemieckim, skła-nia się do akcentowaskła-nia jego wymiaru oczyszczającego, odchodząc tym samym od tradycyjnie używanego terminu Fegfeuer na rzecz wyrażenia Läuterung albo Reinigung. Ma to stanowić swego rodza-ju wychylenie się na poziomie ekumenicznym w kierunku Kościoła wschodniego, gdzie wśród pewnych teologów funkcjonuje przeko-nanie o bardziej oczyszczającym niż pokutnym charakterze cier-pień czyśćcowych222.

W tradycji prawosławnej modlitwa za zmarłych stanowi wartość, którą honoruje także katolicka nauka o czyśćcu. Takie rozumienie zbliża nas do teologii wschodniej223. Znawcy protestantyzmu do-strzegają w nauce katolickiej ważny akcent położony na spotkanie224 umierającego człowieka ze swoim Stwórcą. Ten moment wydaje się

220 Por. J. Finkenzeller, Traktat XI…, dz. cyt., s. 110–112.

221 Por. W. Łydka, Eschatologia w wypowiedziach Urzędu Nauczycielskiego Kościo­

ła, „Ateneum Kapłańskie” 98 (1982), s. 61–63.

222  Por. W. Hryniewicz, Czyściec w teologii prawosławnej, [w:] Encyklopedia kato­

licka, dz. cyt., t. 3, kol. 942–943.

223 Por. A. Skwierczyński, Miłość…, dz. cyt., s. 148.

kluczowy w opisie istoty czyśćca225, choć dla dialogu ekumenicz-nego podobnie ważny staje się aspekt czyśćca jako oczyszczającej miłości. Chodzi tu o bardzo konkretnie rysujący się personalizm w patrzeniu na czyściec226.

Podejmując kwestię ekumeniczną, nie można zapomnieć o tym, że istnieje pewna hierarchia zagadnień stanowiących przedmiot wspólnego dialogu. Prawda o czyśćcu nie należy do najistotniejszych spraw, które podlegają dyskusji, chociaż jest ona oczywiście obec-na wśród innych kwestii w kontekście całego, szeroko rozumianego, dialogu ekumenicznego227.

***

W zaprezentowanych powyżej wnioskach analizy nauczania Kościo-ła katolickiego o czyśćcu tkwi wnikliwa próba dotarcia do źródeł tej nauki. Dla wyjaśnienia etymologii samego słowa „czyściec” niezbęd-ne było sięgnięcie do tekstów biblijnych stanowiących punkt wyjścia do refleksji teologicznej nad omawianą prawdą. I choć nie udało się odnaleźć tam tekstu mówiącego o czyśćcu w sposób bezpośredni, to można wskazać fragmenty Biblii, które tę rzeczywistość wyraźnie sugerują i wręcz wskazują na konieczność jej istnienia.

Analiza wypowiedzi ojców Kościoła, stanowiąca następny etap tych dociekań, pozwala wnioskować, że przekonanie o istnieniu sta-nu pośredniego było żywe wśród chrześcijan od samego początku oraz znalazło swoje miejsce w oficjalnych wypowiedziach teologii katolickiej.

W kolejnej części tych rozważań zostały omówione: liturgia Ko-ścioła i Tradycja, z akcentem na kwestie modlitwy za zmarłych

i ofia-225 Por. L. Boros, Mysterium mortis…, dz. cyt., s. 156–160.

226 Por. A. Nossol, Teologia na usługach wiary. Wokół zagadnień odnowionej teo­

logii, Opole 1978, s. 338–339.

rowywanych za nich odpustów. Następnie ukazana była synteza istotnych elementów nauki o czyśćcu oraz próba odkrycia sposobów kształtowania się ich obecności w nauczaniu o stanie pośrednim na poszczególnych etapach rozwoju tej prawdy. Tematem dalszych wy-wodów były: motywy istnienia czyśćca, problem jego miejsca i czasu trwania, a także kwestie cierpień czyśćcowych. Ostatni zaś fragment tej części pracy wskazuje na niekatolickie spojrzenie na pośmiertny los człowieka. Gdy skonfrontuje się nauczanie Kościoła katolickiego z nauką Kościoła prawosławnego i luterańskiego, jest oczywiste, że jedynie w teologii katolickiej doktryna o czyśćcu doczekała się do-wartościowania i wyłącznie wśród katolików ta rzeczywistość wiary jest znana. Nauka Kościoła prawosławnego zbliża się tylko w niektó-rych punktach do wiary katolickiej na temat czyśćca, natomiast Ko-ściół luterański całkowicie odrzuca możliwość jego istnienia.

2 . Czyściec

w przepowiadaniu

Przepowiadanie prawdy o istnieniu czyśćca i przybliżanie tej tajemni-cy wiernym jest możliwe w wielu sytuacjach liturgicznych. Głosiciele homilii, z różnych powodów, nie zawsze korzystają jednak z tej moż-liwości tematycznej. Analiza materiału źródłowego była skoncentro-wana na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: W jakich sytuacjach i w jakich momentach roku liturgicznego możliwe jest przepowia-danie prawdy o czyśćcu? Kluczowym elementem tych poszukiwań stały się najpierw perykopy biblijne, które są przywoływane przez teologów jako argumenty na potwierdzenie prawdy o czyśćcu. Od-nalezienie owych fragmentów Pisma Świętego oraz sposób ich przy-porządkowania do konkretnych dni w roku liturgicznym pozwoliły zawęzić materiał badawczy. Kolejnym punktem rozważań stała się liturgia oraz pytania: Kiedy w liturgii możliwe jest przepowiadanie prawdy o czyśćcu i w jakim okresie roku liturgicznego może mieć ono naturalne uzasadnienie? Odpowiedź była jasna – najbardziej właściwym momentem jest liturgiczne Wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych. Teksty homilii na to wspomnienie stały się ma-teriałem badawczym tej pracy. Są to teksty opublikowane w trzech periodykach homiletycznych: „Biblioteka Kaznodziejska”, „Mate-riały Homiletyczne” i „Współczesna Ambona”.

Poniższe opracowanie podejmuje analizę opisanych materia-łów źródłowych w trzech zasadniczych kierunkach: próba opisania czyśćca przez homilistów, czyli zdefiniowanie i określenie powo-dów jego istnienia, kwestie otwarte czyśćca, czyli charakter pokuty czyśćcowej i problematyka czasowości oraz miejsca, a także formy

i sposoby pomocy duszom w czyśćcu ze strony Kościoła i poszcze-gólnych wierzących. Wymienione zagadnienia zostały uporządko-wane w trzech kolejnych paragrafach i są owocem wnikliwej analizy scharakteryzowanych powyżej źródeł.