Konkretne formuły modlitewne

Homiliści ukazują dwa rodzaje modlitw, które należy w tym miej-scu przywołać. Pierwszy to konkretne formuły, jakimi posługuje się Kościół w modlitwie za zmarłych; drugi zaś – formy do

zastosowa-436 S. Czerwik, W drodze…, dz. cyt., s. 36, zob. S. Czerwik, W Adamie…, dz. cyt., s. 39–40.

437 A. Skiba, Wspominając tych…, dz. cyt., s. 45–46. 438 I. Bruski, Wierzę…, dz. cyt., s. 166–167. 439 S. Saletnik, Przyjacielu…, dz. cyt., s.74–78. 440 P. Warchoł, Co możemy…, dz. cyt., s. 57.

441 T. Gacia, Żebyście wspominali mnie przed ołtarzem Pańskim, WA 39 (2011), s. 77. 442 Por. L. Rachwał, Jak możemy…, dz. cyt., s. 209.

nia przez wiernych. Obie kategorie są zakorzenione w gorliwych na-woływaniach do modlitwy oraz w ukazywaniu przykładów różnych rodzajów pobożności. Celem owych praktyk jest pomoc skierowana do dusz czyśćcowych. L. Rachwał przywołuje sparafrazowany tekst, zaczerpnięty z modlitwy eucharystycznej:

Pomnij, Panie, też na sługi i służebnice Twoje, którzy nas poprzedzili ze znamieniem wiary i śpią snem spokoju. Im oraz wszystkim spo-czywającym w Chrystusie użycz, błagamy Cię, Panie, miejsca ochło-dy, światłości i pokoju443.

Treści modlitewne mszy świętej stają się punktem odniesienia dla K. Skwierawskiego, który proponuje formułowanie modlitwy za zmarłych na wzór doksologii kończącej modlitwę eucharystyczną: „Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie”444. Do tego źródła odwołuje się również M. Kozera. Przywołuje on pamięć Kościoła o zmarłych, cytując słowa kanonu mszalnego:

Przyjmij do Królestwa swego naszych zmarłych braci i wszystkich, którzy w Twojej łasce zeszli z tego świata. Ufamy, że razem z nimi bę-dziemy się tam radować wieczną chwałą Twoją445.

Z kolei M. Szczepaniak namawia do zanoszenia pokornego wołania do Boga Wieczny odpoczynek w intencji zmarłych446. Tę samą formę poleca stosować J. Gil, według którego, modlitwa Wieczny odpoczynek

racz im dać Panie „powinna być ofiarowana w duchu wdzięczności

nie tylko za bliskich i krewnych, ale za wszystkich (…), od których otrzymaliśmy różnorakie dobra”447. Inny autor, S. Bielecki, upatruje w tej modlitwie nasze codzienne westchnienie, ilekroć

przechodzi-443 Tamże, s. 210.

444 K. Skwierawski, Dać odpowiedź…, dz. cyt., s. 80–82. 445 M. Kozera, Pamięć…, dz. cyt., s. 39–41.

446 M. Szczepaniak, Wezwanie…, dz. cyt., s. 69. 447 J. Gil, Dług…, dz. cyt., s. 61–62.

my obok cmentarza448. Uzupełnieniem powyższych argumentów może być zachęta R. Fronia449, by ostateczny tekst tego wezwania brzmiał: „Wieczny odpoczynek racz im dać Panie, a światłość wie-kuista niechaj im świeci”.

Z kolei S. Koperek w swojej homilii zestawia teksty modlitwy za zmarłych zaczerpnięte z liturgii mszalnej i łączy je wraz z modli-twą Dobry Jezu w jedną wypowiedź, co staje się budulcem swoistej formuły modlitewnej: «Dopuść ich do oglądania Twojej Światłości».

«Przyjmij do Królestwa swego naszych zmarłych braci i wszystkich, któ­ rzy w Twojej łasce zeszli z tego świata». «Pamiętaj (…) o tych, którzy odeszli z tego świata… oraz o wszystkich zmarłych, których jedynie Ty znałeś». «Dobry Jezu, a nasz Panie, daj im wieczne spoczywanie»”450.

***

Reasumując przedstawione powyżej analizy homilii, należy zauwa-żyć, że ich autorzy w mniejszym lub większym stopniu nawiązują do prawdy wiary o czyśćcu. Nauka ta najczęściej jest obecna w anali-zowanych homiliach przy omawianiu modlitwy za zmarłych i sze-roko rozumianej pomocy niesionej im przez Kościół w różnych for-mach pobożności.

W trakcie pracy badawczej nad źródłami homiletycznymi uda-ło się napotkać nieliczne teksty, które wprost próbują przypominać wiernym istotę czyśćca, zdarzały się jednak homilie zupełnie nie-przydatne dla niniejszego opracowania. Poruszały one takie tema-ty jak: śmierć, dzień sądu, nadzieja zmartwychwstania, przemijanie człowieka, życie wieczne.

Należy nadmienić, iż – o ile autorzy homilii wielokrotnie doko-nują prób opisania czyśćca, bądź też zdefiniowania go – niestety

rza-448 S. Bielecki, Wieczny odpoczynek, WA 25 (1997) nr 4, s. 32–33. 449 R. Froń, Umieramy…, dz. cyt., s. 39–40.

dziej podejmują się wnikania w rzeczywistość tego stanu. W związ-ku z tym w analizowanych tekstach spotykamy stosunkowo mało informacji na temat samej istoty czyśćcowej pokuty. Podobnie też rzecz się ma z próbą wskazania powodów istnienia czyśćca.

Ostatecznie w przedstawionej analizie, uporządkowanej w trzech paragrafach, zostały zgromadzone dane opisujące, w jaki sposób gło-szący homilie próbują zdefiniować czyściec i określić przyczyny jego istnienia. Na podstawie badanego materiału można zobaczyć, jak w homilijnym przekazie została scharakteryzowana pokuta czyść-cowa i w jaki sposób homiliści dotykają tematu „czasowości” oraz „miejsca” czyśćca.

Wśród kwestii otwartych niektórzy autorzy dostarczyli wiedzy na temat czyśćca oraz możliwości modlitwy i wstawiania się dusz tam przebywających za żyjącymi na ziemi. Najobfitsze owoce tej analizy dotyczą różnorakich form wsparcia Kościoła, udzielanego duszom pokutującym w czyśćcu. Znamienny jest wniosek, iż spo-śród wszystkich możliwości pomocy zmarłym, które zostały zawar-te w homiliach, na pierwszy plan bezwarunkowo wysuwa się msza i komunia święta ofiarowywana w ich intencji.

3 . Sposób głoszenia

prawdy o czyśćcu

Głoszenie Słowa Bożego to misja zlecona apostołom przez samego Chrystusa, który podkreślił jej ważność jako podstawowego kie-runku działania, mówiąc: „Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię” (Mk 16, 15–18). W czasie stuleci była ona, i nadal jest, podejmowana przez powierników Chrystusowego orędzia. W taki bowiem sposób prawdy, stanowiące oficjalne nauczanie Kościoła, mogą być popula-ryzowane, upowszechniane i coraz precyzyjniej formułowane. Jed-nocześnie dokonuje się także swoista ewolucja sposobu przekazy-wania światu ewangelicznej nauki Jezusa451.

Warto zaznaczyć, iż pierwsi heroldowie Ewangelii byli niechęt-ni wobec retoryki – świeckiej sztuki słowa452. Współczesna meto-da przepowiameto-dania Słowa Bożego (mieszcząca się w formie homi-lii) odnajduje natomiast swoją genezę właśnie w klasycznej retoryce, o czym pisze K. Müller:

(…) retoryka musi być przedmiotem refleksji oraz praktycznego wy-korzystania. Tylko w ten sposób mogę sprostać podwójnemu zadaniu przetłumaczenia tekstu kazania z języka starego na nowy, z języka na-uczania na język mowy453.

W różnych dziedzinach funkcjonowania człowieka istotnym ele-mentem pozostaje komunikacja. Niewątpliwie tak też jest na

płasz-451 K. Panuś, Historia kaznodziejstwa, Kraków 2007, s. 22–36. 452 Tamże, s. 42–44.

czyźnie przepowiadania ewangelii. Stąd doniosła, choć nie zawsze doceniana rola retoryki w jej przekazie.

Poniższa analiza sposobu głoszenia prawdy o czyśćcu, na podsta-wie określonych we wstępie źródeł, wyraźnie ukazuje tę rolę. Rezulta-ty zostały uporządkowane w trzech paragrafach, z których pierwszy dotyczy stylu badanych homilii, drugi skupia się na figurach retorycz-nych, trzeci zaś opisuje bardzo istotny środek perswazyjny, jakim są opowiadania czy też tak zwane przykłady w homiliach. Wszystkie części niniejszego rozdziału zostały poparte odpowiednimi cytata-mi z badanych źródeł.