Czynniki kształtujące otoczenie kraju przyjmującego

Otoczenie kraju przyjmującego określa warunki funkcjonowania przedsiębiorstwa poza granicami jego kraju macierzystego. Wyróżnić tutaj można

czynniki ekonomiczne, polityczne, technologiczne, konkurencję lokalną, kulturę kraju przyjmującego i współzależności między krajem przyjmującym, a przyjmowanym przedsiębiorstwem96

.

Czynniki ekonomiczne determinuje przede wszystkim ryzyko inwestycyjne

kraju przyjmującego. Istnieją różnorakie rankingi ryzyka, jednym z nich jest coroczna lista krajów opracowywana przez ekspertów Banku Światowego oraz uzupełniające ją rankingi regionalne Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Przy opracowywaniu list brane są pod uwagę indeksy gospodarcze, wśród nich poziom PKB, wysokość inflacji, wysokość długu publicznego wyrażanego w procentach PKB, poziom deficytu budżetowego, stopień pokrycia wydatków bieżących, stopy procentowe, kurs walutowy, stabilność waluty lokalnej i inne. Równocześnie przedstawiane są analizy zmian tych czynników w poprzedzających okresach oraz ich prognozy na kolejne lata.

Wskaźniki ekonomiczne można badać za pomocą trzech różnych grup metod. Pierwsza z nich to metody ilościowe, które – w kontekście analizy

otoczenia kraju przyjmującego – „podejmują próbę statystycznego pomiaru

możliwości danego kraju do wypełniania swoich zobowiązań dłużnych”97

. Głównym celem stosowania metod ilościowych w badaniu wskaźników otoczenia kraju przyjmującego jest uzyskanie materiału do porównań z innymi państwami. Słabą stroną metod ilościowych jest fakt, że nie uwzględniają one etapu rozwoju gospodarki kraju, jak również nie dają możliwości poszerzenia analizy o czynniki trudno- lub niemierzalne.

Drugą grupą metod analizy czynników ekonomicznych otoczenia kraju przyjmującego są metody jakościowe. Składa się na nią instrumentarium badacza, który w sposób subiektywny, na podstawie rozmów z kluczowymi decydentami danego kraju, zarówno tymi przy władzy, jak i opozycyjnymi, wysnuwa wnioski

96 Deresky, H., op. cit.

97 Mathis, F.J., International Risk Analysis, w: Global Business Management in the 1990s, Beacham Pub., Washington, D.C., 1990, s. 33 – 40

odnośnie oceny ryzyka inwestycyjnego powodowanego przez decyzje rządów państw98

. Dużą zaletą tego podejścia jest możliwość prognozowania kierunku, w którym będzie się rozwijać sytuacja gospodarcza i klimat inwestycyjny kraju przyjmującego. Podstawową wadą jest subiektywność ocen i brak narzędzia matematycznego pozwalającego na precyzyjne wyskalowanie stopnia natężenia ewentualnych zagrożeń dla sytuacji gospodarczej badanego kraju.

Trzecią możliwością jest analiza za pomocą listy zadań (Checklist

Approach), która „opiera się na kilku łatwo mierzalnych kryteriach, które

odzwierciedlają lub wskazują zmiany w wiarygodności danego kraju”99

. Kryteria konstruowane są przez badaczy obserwujących zmiany wskaźników szeregujących kraje zależnie od odporności ich gospodarek na zmienność koniunktury gospodarczej.

Należy podkreślić, że dokładna analiza wskaźników ekonomicznych za pomocą kombinacji trzech metod przedstawionych powyżej może stosunkowo precyzyjnie odzwierciedlić warunki ogólnego klimatu inwestycyjnego w kraju przyjmującym, jednak nie oddaje w pełni ryzyka inwestycyjnego na obcym terytorium. Dzieje się tak, ponieważ dochodzi czynnik dodatkowy w postaci zależności pomiędzy ryzykiem ekonomicznym, a politycznym.

Czynniki polityczne, a w szczególności monitoring bieżącej sytuacji politycznej kraju przyjmującego, podobnie jak ciągła analiza raportów o podstawowych wskaźnikach gospodarczych, ma dla przedsiębiorstw międzynarodowych zasadnicze znaczenie. Podejmowanie decyzji o lokowaniu inwestycji zagranicznych, podobnie jak wybór kierunków rozwoju spółek – córek musi być poprzedzone analizą ryzyka politycznego charakterystycznego dla danego obszaru. W ramach tego typu ryzyka możemy wyróżnić ryzyko makropolityczne, czyli takie, które dotyczy kilku krajów w regionie. Przykładem może tu być pierwsza wojna w Zatoce Perskiej z 1991 roku, której negatywne efekty dotknęły gospodarek większości krajów regionu – eksporterów ropy naftowej z rejonu Bliskiego Wschodu. Drugim typem będzie ryzyko mikropolityczne, które wpływa wyłącznie na jedną lub kilka firm z danej branży

98 ibidem

99

i może przyjmować formy subtelnych, ale nieustających nacisków uniemożliwiających z czasem bieżącą działalność przedsiębiorstwa w konkretnym kraju przyjmującym. T. Shreeve twierdzi, że ten typ ryzyka może być bardziej dotkliwy dla przedsiębiorstw niż bezpośrednie wywłaszczenie, ponieważ po pierwsze nie podlega on żadnym ubezpieczeniom, a po drugie trudno na niego odpowiednio szybko reagować. Przedstawia też listę siedmiu możliwych wydarzeń z obszaru ryzyka politycznego: wywłaszczenie aktywów korporacji bez należnego i odpowiedniego odszkodowania; wymuszona sprzedaż akcji obywatelom kraju przyjmującego, zwykle poniżej zaniżonej wartości księgowej; dyskryminujące traktowanie zagranicznych przedsiębiorstw przy stosowaniu przepisów prawa; stwarzanie barier dla transferu środków za granicę (transferu zysków lub akcji); utrata technologii lub innej własności intelektualnej (takiej jak patenty, znaki handlowe, marki); ingerowanie w proces podejmowania decyzji; nieuczciwość urzędników rządowych, włącznie z anulowaniem lub zmianą postanowień wcześniej zawartych kontraktów, wymuszanie łapówek, itp.100

.

Światowa sytuacja geopolityczna pozwala wyróżnić kraje o tradycyjnie wyższym poziomie ryzyka, jak również te uważane za wystarczająco stabilne, by traktować jako miejsce docelowe długoterminowych lokat kapitału. Można zauważyć, że większość krajów stabilnych politycznie nie oferuje przewag w postaci taniej siły roboczej, niskich podatków i niskich kosztów prowadzenia biznesu, co zawęża liczbę potencjalnych inwestorów do sfery finansowej (ubezpieczeniowej i bankowej – Szwajcaria, Luksemburg), doradczej (londyńskie City), czy siedzib dużych korporacji (Niemcy, USA, Francja), jednak część pionów wykonawczych ulokowana zostanie poza centralą, w krajach o niższych kosztach pracy. Z drugiej strony kraje rozwijające się nie są w stanie zapewnić odpowiedniego poziomu kapitalizacji. Tymczasem przykład dynamicznie rozwijającej się branży informatycznej w Indiach pokazuje, że przy nastawionej na wiedzę polityce edukacyjnej mogą one zaoferować doskonale wykwalifikowaną kadrę. Dotyczy to nie tylko pracowników fizycznych, ale również wykształconych specjalistów (na przykład branża budowlana w Chinach). Obserwacja sytuacji gospodarczej na świecie pokazuje, że cywilizacja Zachodu oddaje również pole

100 Shreeve, T.W., Be Prepared for Political Changes Abroad”, w: Harvard Business Review (lipiec – sierpień 1984), s. 111 – 118

tradycyjnie należące do niej z racji wysokiej akumulacji kapitału – inwestycji portfelowych. Przykładem może być tutaj indyjski koncern Mittal Steel, czy branża turystyczna Zjednoczonych Emiratów Arabskich.

Podczas poszukiwania lokalizacji dla przyszłego biznesu istotnym jest również rozpoznanie i zrozumienie kwestii etnicznych i religijnych kraju przyjmującego z racji fundamentalnego znaczenia tych elementów dla stabilności politycznej państw. Najnowsza historia dostarcza licznych przykładów, jak konflikt pomiędzy plemionami Hutu i Tutsi w Rwandzie w 1994 roku, wojny bałkańskie w latach 1991 – 1999, czy trwający nieprzerwanie w latach 1922 – 1998, a nawet do momentu ostatecznego rozbrojenia Irlandzkiej Armii Republikańskiej w 2005 roku – konflikt w Irlandii Północnej.

Ryzyko polityczne obejmuje również decyzje rządów państw demokratycznych w obliczu potrzeby umocnienia pozycji sondażowej przed kolejnymi wyborami. Kryterium racjonalności najczęściej ustępuje wtedy doraźnym korzyściom politycznym. Skrajne przykłady to nacjonalizacja strategicznych gałęzi przemysłu (wymuszona przez rząd kraju przyjmującego sprzedaż większościowego pakietu akcji przedsiębiorstwa inwestorom lokalnym) i wywłaszczenie (wrogie przejęcie całości aktywów lokalnej filii przedsiębiorstwa międzynarodowego przez władze kraju przyjmującego)101

. W efekcie następuje utrata przez inwestora kontroli nad posiadanym przedsiębiorstwem, czyli przepadek zainwestowanego kapitału i utracone przychody przyszłych okresów. Warto dodać, że kredyty inwestycyjne na cele zlokalizowane w krajach charakteryzujących się wysokim ryzykiem politycznym są trudno dostępne, wymagają wyższych zabezpieczeń i są bardziej kosztowne dla inwestora, który dodatkowo przejmuje od kredytodawcy część ryzyka utraty kapitału.

Jednym z narzędzi minimalizowania strat kapitału i szacowania politycznego ryzyka jest zarządzanie ryzykiem, opierające się na systemie wczesnego ostrzegania. Takie rozwiązanie skupia się na zapobieganiu zaistnienia czynników destabilizujących i implikuje następujące działania: identyfikacja potencjalnych przyszłych czynników destabilizujących oraz ich ewentualnego wpływu na przedsiębiorstwo; raporty o stanie bieżącej sytuacji politycznej kraju

101

przyjmującego przygotowywane przez menadżerów lokalnych; monitoring i prognozy na temat sytuacji politycznej kraju przyjmującego przez wyspecjalizowane agencje zewnętrzne; korzystanie z oprogramowania komputerowego do efektywnej analizy macierzy ryzyka dla różnych regionów globu; podjęcie z wyprzedzeniem odpowiednich działań zaradczych. Innym sposobem zapobiegania ryzyku politycznemu jest przystosowanie się do warunków lokalnych. G. Taoka i D. Beeman proponują następujące możliwości antycypowania ryzyka politycznego: dzielenie się akcjami w ramach spółek joint - venture z udziałem obywateli kraju przyjmującego (osobami prywatnymi, lub pracownikami przedsiębiorstw, członkami związków zawodowych lub administracji rządowej); współudział wyżej wymienionych osób w zarządzaniu przedsiębiorstwem; zregionalizowanie przedsięwzięcia w taki sposób, by nazwa lokalnego oddziału przedsiębiorstwa, styl zarządzania i inne odpowiadały gustom lokalnym. Zregionalizowanie ma na celu przekształcenie filii ze spółki zagranicznej w rodzimą; wsparcie rozwoju – zakłada aktywny udział przedsiębiorstwa rozwoju lokalnej infrastruktury (generowanie wymiany międzynarodowej, lokalni dostawcy materiałów lub części, szkolenie menadżerów, transfer technologii, zabezpieczanie długów zewnętrznych, itp.).102

Komplementarnym do zapobiegania i przystosowania sposobem ograniczania ryzyka jest proponowane przez wspomnianych autorów tworzenie sieci zależności pomiędzy organizacją zagraniczną, a narodem kraju przyjmującego. Działania możliwe tutaj do zastosowania to: kontrola wpływów – oznacza utrzymanie kontroli kluczowych zasobów przedsiębiorstwa, takich jak surowce, komponenty, technologia i know – how w rękach jej zarządu; kontrola rynku – wymaga, by filia kontrolowała kanały dystrybucji (na przykład poprzez produkcję wyłącznie komponentów dla firmy – matki lub legalne blokowanie sprzedaży poza granicami kraju przyjmującego); kontrola stanowisk – polega na zatrzymaniu stanowisk kluczowych dla zarządzania w rękach emigrantów, bądź obywateli kraju macierzystego; strategie zwiększania aportu – oznaczają, że firma planuje corocznie zwiększać swoją kontrybucję na rzecz społeczeństwa kraju przyjmującego (w postaci przychodów podatkowych, miejsc pracy, rozwoju

102

infrastruktury, wzmacniania waluty, itp.). Aby maksymalizować efektywność tej strategii przedsiębiorstwo musi komunikować społeczeństwu planowane aporty, co będzie wzmocnieniem pozytywnym103

.

Ryzyka politycznego nie da się wyeliminować w pełni, niezależnie od stosowanych technik zapobiegawczych. Możliwe jest jednak minimalizowanie ryzyka poprzez ubezpieczenie od politycznego ryzyka oferowane przez większość krajów uprzemysłowionych lub lokalne finansowanie wierzytelności, czyli zadłużanie się w kraju przyjmującym104

.

Czynniki technologiczne odgrywają ważną rolę. Wewnątrz otoczenia kraju przyjmującego można ten termin rozumieć jako ogólny poziom zaawansowania rozwoju naukowego i technologicznego kraju przyjmującego lub jako stopień zaawansowania infrastruktury technicznej, niezbędnej do funkcjonowania nowoczesnego przedsiębiorstwa.

Ogólny poziom zaawansowania technologicznego kraju może być mierzony bezpośrednio – poprzez liczbę międzynarodowych patentów przemysłowych zgłoszonych przez przedsiębiorstwa płacące podatki w danym kraju. Świadomie pominięto przedsiębiorstwa, dla których dane państwo jest rynkiem macierzystym, ponieważ można sobie wyobrazić sytuację, w której spółka z kapitałem zagranicznym prowadzi w danym kraju jednostki badawczo – rozwojowe, oparte na lokalnych badaczach i strukturach wymiany wiedzy, których działalność – oprócz bilansu przedsiębiorstwa – jest księgowana a konto kraju przyjmującego. Kolejnym wskaźnikiem może być liczba publicznych i niezależnych – pozarządowych placówek naukowo – badawczych oraz ośrodków swobodnego rozwoju myśli (think – tank) nastawionych na rozwój technologiczny. Pośrednie wskaźniki zaawansowania technologicznego kraju to procent PKB przeznaczany na badania naukowe, wypracowana przez państwo krajowa strategia wspierania innowacyjności w sektorze publicznym i prywatnym (w tym subwencje, czy zwolnienia podatkowe dla innowacyjnych przedsiębiorstw), poziom ochrony własności intelektualnej, promowanie przez państwo współpracy i łączenia się

103 Taoka., G.M., Beeman., D.R., op.cit.,

104 Schnitzer, M.C., Liebrenz, M.L., Kubin, K.W., International Business, South – Western Educational Publishing, Cincinnati, OH 1985, s. 45 – 47

w sieci placówek badawczych, tworzenia międzynarodowych projektów badawczo - rozwojowych, itp.¹⁰⁵.

Poziom dostosowania infrastruktury kraju przyjmującego do potrzeb nowoczesnego biznesu można mierzyć analizując stopień dostosowania rozwiązań informatycznych dostępnych, czy kreowanych w danym kraju do wymagań społeczeństwa informacyjnego, adekwatność stosowanych technologii do rzeczywistych potrzeb biznesu, dostępność, liczbę, stopień zaawansowania i innowacyjność oraz ogólny poziom rozwoju rynku usług e – biznesowych106

. Obraz ogólnych tendencji i kierunków rozwoju technologicznego kraju przyjmującego może dać też jego członkostwo w tzw. Konwencji Paryskiej dotyczącej ochrony praw własności intelektualnej (Paris Convention for the

Protection of Industrial Property)¹⁰⁷.

Konkurencja lokalna, na którą składa się liczba przedsiębiorstw rywalizujących w branży docelowej dla badanego przedsiębiorstwa oraz akceptowane prawnie i stosowane w praktyce metody walki konkurencyjnej. Te czynniki często decydują o sensie prowadzenia działalności w kraju przyjmującym. Innymi zagadnieniami z tej sfery są bariery wejścia na rynek dla przedsiębiorstw zagranicznych oraz warunki opuszczania rynku kraju przyjmującego, który nie zapewnił oczekiwanej rentowności. Istotna jest też polityka władz kraju przyjmującego wobec konkurencyjnych dla lokalnych przedsiębiorstw zagranicznych inwestycji bezpośrednich, zarówno w sferze deklaratywnej, jak również w praktyce gospodarczej.

Kultura kraju przyjmującego rozumiana jest przede wszystkim jako jej

wpływ na komunikowanie się jednostek. Przejawia się on w odmiennej dla różnych krajów organizacji społeczeństw (hierarchiczne, demokratyczne); przyjętym systemie wartości i indywidualnym toku myślenia, uzależnionym od otrzymanego wychowania i wykształcenia; rolach społecznych przyjmowanych przez obywateli; języku i roli komunikacji niewerbalnej, w tym mowy ciała i proksemiki, czyli potrzeby posiadania przestrzeni prywatnej w życiu prywatnym i zawodowym;

105 Deresky, H., op.cit., s. 20 – 22

106 Ostry, S., Technological Productivity and the Multinational Enterprise, w: Journal of International Business Studies 29, 1 kwartał 1998, s. 85 – 99

107

postawach gospodarczych (preferowanie osób przedsiębiorczych, bądź pasywnych); pojmowaniu czasu (liniowy, czy kołowy), jak również roli dotyku i kontekstu kulturowego w komunikowaniu. Znaczenie wpływu kultury kraju przyjmującego na zarządzanie przedsiębiorstwem przejawia się zarówno w postawach pracowników jednostki macierzystej, jak i również w wytworzonym przez kolejne lata rozwoju firmy modelu prowadzenia biznesu, który kształtowany jest pod wpływem doświadczeń zbieranych w okresie pierwotnej działalności w kraju macierzystym. Rola menadżera globalnego łączy tradycję kultury organizacyjnej przedsiębiorstwa z wymogami dynamicznego rynku globalnego.

Współzależności między krajem przyjmującym, a przedsiębiorstwem przyjmowanym to czynnik, który pokazuje poziom zależności pomiędzy przedsiębiorstwami inwestującymi i operującymi poza swoim krajem macierzystym, a krajem przyjmującym. Część krajów wspiera napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych poprzez zapewnienie różnorodnych zachęt do inwestowania na rynku lokalnym. Stosowane formy zachęt mogą mieć postać zwolnień podatkowych, tanich gruntów, wsparcia od strony infrastruktury, zapewnienia zaplecza technologicznego i wykształconej siły roboczej. Tymczasem kraje mogą również chronić swoje macierzyste przedsiębiorstwa podnosząc bariery wejścia dla przedsiębiorstw zagranicznych poprzez system koncesjonowania, wysokie opłaty celne, bezpośrednie i pośrednie programy pomocowe dla konkurujących przedsiębiorstw rodzimych, wzmacnianie krajowych monopoli i inne.