Badanie współzależności procesów geopolitycznych i rozwoju korporacji międzynarodowych

Pełen tekst

(1)Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych Zakład Gospodarki Światowej. ROZPRAWA DOKTORSKA. BADANIE WSPÓŁZALEŻNOŚCI PROCESÓW GEOPOLITYCZNYCH I ROZWOJU KORPORACJI MIĘDZYNARODOWYCH Remigiusz GAWLIK. Promotor:. prof. zw. dr hab. Stanisław MIKLASZEWSKI Praca naukowa finansowana ze środków na naukę Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2009 / 2010 jako projekt badawczy promotorski nr N115 049337. Kraków, 2011.

(2) Remigiusz Gawlik Spis treści. Spis treści Wprowadzenie ................................................................................................................................................... 3 I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania ...................................................................... przedsiębiorstwami międzynarodowymi .................................................................................................... 7 I.1. Istota procesów geopolitycznych.................................................................................................... 7 I.2. Powstanie i ewolucja geopolityki .................................................................................................. 20 I.3. Specyfika zmian geopolitycznych w erze post – globalizacyjnej .................................................. 24 I.4. Znaczenie procesów geopolitycznych w ekonomice przedsiębiorstw .......................................... 26 II. Czynniki kształtujące otoczenie biznesowe przedsiębiorstw globalnych ................................................. 31 II.1. Przedsiębiorstwo w ujęciu teorii systemów .................................................................................. 31 II.2. Otoczenie biznesowe w oparciu o model otwartych systemów .................................................... 39 II.3. Czynniki kształtujące otoczenie operacyjne ................................................................................. 48 II.4. Czynniki kształtujące otoczenie kraju przyjmującego ................................................................... 52 II.5. Czynniki kształtujące otoczenie globalne ..................................................................................... 59 III. Rola i znaczenie głównych grup wpływów w międzynarodowych stosunkach ........................................... gospodarczo – politycznych .................................................................................................................... 62 III.1. Klasyfikacja podmiotów prawa międzynarodowego ..................................................................... 62 III.2. Państwa ....................................................................................................................................... 65 III.3. Organizacje międzyrządowe ........................................................................................................ 74 III.4. Międzynarodowe organizacje pozarządowe ................................................................................ 80 III.5. Korporacje międzynarodowe........................................................................................................ 83 IV. Studium przydatności wybranych grup metod wspierających podejmowanie ............................................ decyzji biznesowych w warunkach multikryterialności............................................................................. 89 IV.1. Analiza słabych sygnałów ............................................................................................................ 92 IV.2. Metody scenariuszowe................................................................................................................. 97 IV.3. Analityczny proces hierarchiczny ............................................................................................... 104 IV.4. Analityczny proces sieciowy ....................................................................................................... 115 IV.5. Ocena syntetyczna i wybór metody badawczej.......................................................................... 122 V. Ogólny model współzależności procesów geopolitycznych i rozwoju ........................................................ przedsiębiorstw międzynarodowych ...................................................................................................... 127 V.1. Charakterystyka podejścia jakościowego i sens matematycznego podejścia ilościowego ........ 128 V.2. Typy modeli decyzyjnych – wybór i uzasadnienie ...................................................................... 133 V.3. Propozycja syntetycznego modelu ilościowo – jakościowego .................................................... 141 V.4. Interpretacja wyników w ujęciu deterministycznym .................................................................... 173 V.5. Określenie warunków stosowania syntetycznego modelu ilościowo - jakościowego ................. 190 Wnioski końcowe ........................................................................................................................................... 194 Wykaz literatury związanej z tematem pracy ................................................................................................. 198 Źródła internetowe: ........................................................................................................................................ 209 Załączniki ....................................................................................................................................................... 210. 2.

(3) Remigiusz Gawlik Wprowadzenie. Wprowadzenie Umiędzynarodowienie działalności gospodarczej, wysoka innowacyjność nowoczesnych gospodarek i szybki rozwój technologiczny powodują konieczność ciągłego gromadzenia informacji. Jednocześnie procesy globalizacyjne otwierają możliwości. nowe. dla. przedsiębiorstw,. które. wraz. z. organizacjami. międzyrządowymi i międzynarodowymi organizacjami pozarządowymi stały się podmiotami stosunków międzynarodowych. Nowa rzeczywistość przyniosła ze sobą problemy obejmujące różne sfery, od dysproporcji w światowym podziale efektów wytwarzania dóbr, poprzez ochronę. środowiska,. niekompatybilne. rachunkowości. standardy. pomiędzy. państwami, aż po zarządzanie w wielokulturowo zmiennym otoczeniu. Podczas gdy część z nich była już dobrze znana przed epoką globalizacji, inna wydaje się być zupełnie zaskakująca, ponieważ gwałtownie pojawiły się nowe trudno definiowalne zjawiska, takie jak na przykład globalny terroryzm. Zauważono, że na fakt ich powstawania i przebieg mają wpływ czynniki z pogranicza nauk politycznych, ekonomicznych i geograficznych, określane w literaturze terminem procesy geopolityczne. Analiza wpływu procesów geopolitycznych na rozwój przedsiębiorstw międzynarodowych. wydaje. się. być. tematem. aktualnym. i. jednocześnie. interesującym. Warto również zauważyć, że zagadnienie to nie zostało dotychczas dostatecznie przeanalizowane przez badaczy. Przyczyn takiego stanu rzeczy można upatrywać w umiejscowieniu problemu na granicy nauk ekonomicznych i politycznych.. Pomimo. iż. sam. problem. rozwoju. przedsiębiorstw. międzynarodowych został już szeroko omówiony w literaturze przedmiotu, podobnie jak zagadnienia stricte geopolityczne (interakcje między państwami, sposoby międzynarodowego zarządzania konfliktem, itp.), wyraźnie unikano dotychczas łączenia obu dziedzin. Rozpatrywanie wspomnianych zagadnień łącznie wydaje się być racjonalne choćby dlatego, że szanse i zagrożenia dla procesu. zarządzania. przedsiębiorstwami. w erze. post. –. globalizacyjnej. wypływające z decyzji podejmowanych na szczeblu międzynarodowym wydają się mieć istotne znaczenie dla zapewnienia trwałego rozwoju organizacji. Dodatkowo,. 3.

(4) Remigiusz Gawlik Wprowadzenie. jeżeli w wyniku prowadzonych badań udałoby się stworzyć model wspierający proces. podejmowania zalety. geopolitycznych,. decyzji. uwzględnieniem. z. byłyby. dostrzegalne. na. wpływu kilku. czynników. płaszczyznach.. Akcjonariusze otrzymaliby praktyczne narzędzie kontroli swoich menadżerów, decydenci uzyskaliby narzędzie wspierające podejmowanie decyzji w warunkach dużej kompleksowości otoczenia, a zrozumienie omawianych mechanizmów mogłoby służyć badaczom za punkt wyjścia do dalszych badań nad zrozumieniem istoty szeroko pojętej globalizacji. Podstawowym celem niniejszej rozprawy doktorskiej jest wykazanie istnienia. związków. przyczynowo. –. skutkowych. pomiędzy. wyznacznikami. zachowań wybranych podmiotów prawa międzynarodowego, a czynnikami kształtującymi otoczenie biznesowe przedsiębiorstw międzynarodowych. Pośród podmiotów prawa międzynarodowego szczególna uwaga zostanie zwrócona na państwa, międzynarodowe organizacje pozarządowe (Non – Governmental Organizations,. w. skrócie. NGO),. organizacje. międzyrządowe. (Inter. –. Governmental Organizations, w skrócie IGO), których decyzje stanowią siły sprawcze procesów geopolitycznych zachodzących w świecie. Postawiona główna hipoteza badawcza brzmi następująco: Rozpoznanie i opis związków zachodzących pomiędzy procesami geopolitycznymi a działalnością przedsiębiorstw międzynarodowych jest przesłanką do podejmowania możliwie optymalnych decyzji strategicznych i operacyjnych. Głównym założeniem prezentowanej rozprawy doktorskiej jest stwierdzenie, że. poprawne. biznesowe. rozpoznanie przedsiębiorstw. istotnych. czynników. międzynarodowych. kształtujących. otoczenie. pozwoli. zarządowi. przedsiębiorstwa międzynarodowego na skuteczne podejmowanie strategicznych i operacyjnych decyzji poprzez wybór możliwie najkorzystniejszego z wielu możliwych wariantów decyzyjnych przy uprzednio przyjętym zestawie kryteriów.. 4.

(5) Remigiusz Gawlik Wprowadzenie. Przyjęto następujące hipotezy cząstkowe: 1. Zmieniające się czynniki otoczenia biznesowego przedsiębiorstw międzynarodowych powodują zmianę warunków podejmowania decyzji. 2. Wybrane podmioty prawa międzynarodowego są siłami sprawczymi powodującymi zachodzenie procesów geopolitycznych w otoczeniu przedsiębiorstw międzynarodowych. 3. Wieloczynnikowość geopolitycznych. i. multikryterialność. wskazuje. na. charakterystyk. konieczność. procesów. zastosowania. kompleksowego podejścia jakościowo – ilościowego i odpowiadającej temu metodyki badań.. Do celów komplementarnych zalicza się przedstawienie dotychczasowych osiągnięć. nauki. geopolityki,. scharakteryzowanie. otoczenia. biznesowego. przedsiębiorstw międzynarodowych, rozpoznanie i opis czynników warunkujących działanie przedsiębiorstw międzynarodowych, studium przydatności do badania opisywanych. zjawisk. analizy słabych. sygnałów,. metod. scenariuszowych,. analitycznego procesu hierarchicznego (AHP), analitycznego procesu siecowego (ANP) oraz wyciągnięcie wniosków płynących z działalności przedsiębiorstw międzynarodowych w warunkach zmieniających się czynników geopolitycznych. Oczekiwanym. efektem. skonstruowanie. modelu,. geopolitycznych. w. który. końcowym pozwoliłby. podejmowaniu. decyzji. prowadzonych na. badań. uwzględnienie. przez. zarząd. jest. zdarzeń wybranego. przedsiębiorstwa międzynarodowego i jednocześnie stanowił wsparcie procesu decyzyjnego. Pod hasłem zdarzenia geopolityczne rozumiane są zjawiska zapoczątkowane. bądź. modelowane. przez. działania. podmiotów. prawa. międzynarodowego. Zapewnienie możliwości realizowania strategicznych celów przedsiębiorstw międzynarodowych oznacza odpowiednie modelowanie oraz dopasowywanie sie do wyznaczników otoczenia biznesowego przedsiębiorstw globalnych przedstawionych w modelu otwartych systemów, który jest teorią bazową dla opisu otoczenia biznesowego organizacji nastawionych na zysk.. 5.

(6) Remigiusz Gawlik Wprowadzenie. Konstruowany model ma charakter ilościowo – jakościowy. Przyjęta metodologia badawcza umożliwia transpozycję danych jakościowych w ilościowe, co zwiększa aplikowalność i przydatność modelu przez stworzenie możliwości podejmowania decyzji w oparciu o porównywalne wartości liczbowe. Rezultaty podjętych badań przyczynią się do wzrostu skuteczności planowania strategicznego w przedsiębiorstwach. Pozwolą jednocześnie na znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy istnieje współzależność pomiędzy procesami geopolitycznymi, a działalnością korporacji międzynarodowych? Przeanalizowanie tej zależności przy użyciu wybranej metody badawczej da szansę na podjęcie próby sformułowania ogólnego modelu omawianej zależności uzyskanie. oraz. narzędzia. wspomagającego. podejmowanie. decyzji. z uwzględnieniem wpływu czynników geopolitycznych. Oczekiwanym efektem komplementarnym jest zbadanie możliwości implementacji skonstruowanego modelu w przedsiębiorstwach międzynarodowych. Dodatkowym efektem pracy będzie również ustalenie warunków stosowania modelu. Obliczenia, oceny eksperckie i syntezy w niniejszej rozprawie doktorskiej zostały. przeprowadzone. przy. użyciu. oprogramowania. do. komputerowo. wspomaganego podejmowania decyzji Expert Choice, ver. 11.1.3805 użyczonego przez zespół Katedry Inżynierii Procesów Produkcyjnych Politechniki Krakowskiej, za co serdecznie dziękuję.. 6.

(7) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi I.1. Istota procesów geopolitycznych Naukowy opis charakteru procesów geopolitycznych wymaga określenia zbioru najważniejszych pojęć dla omawianej dziedziny wiedzy. Zostaną one uszeregowane według następujących kryteriów: 1. Rosnąca skala – od mikro, poprzez mezzo, do makro. 2. Wzrastająca dynamika zmian otoczenia organizacji – otoczenie operacyjne, zwane również otoczeniem kraju macierzystego, otoczenie kraju. przyjmującego,. otoczenie. globalne,. zwane. również. makrootoczeniem. 3. Rosnący stopień uogólnienia omawianych zagadnień, przy czym analiza postępować będzie od treści szczegółowych w kierunku bardziej ogólnych. 4. Coraz większa kompleksowość i złożoność – w miarę definiowania kolejnych obszarów, od nauk organizacji i zarządzania, poprzez ekonomię i stosunki międzynarodowe aż do geopolityki rośnie liczba czynników zewnętrznych, które muszą być brane pod uwagę w procesie podejmowania decyzji o strategicznym znaczeniu.. Przedmiotem badania są przedsiębiorstwa międzynarodowe, należy więc rozpocząć. od. zdefiniowania. pojęcia. organizacji.. International. Standards. Organization przyjmuje zwięzłą definicję, która mówi, że „Organizacja to zespół odpowiedzialności, władzy i stosunków pomiędzy ludźmi”1. A. Stabryła proponuje podejście trzyetapowe: atrybutowe, rzeczowe i czynnościowe, bazujące na definicji. organizacji. wybitnego. badacza. i. współtwórcy. nauki. organizacji. i zarządzania J. Zieleniewskiego. W znaczeniu atrybutowym „Organizacja to. 1. International Standards Organization, norma ISO 9000. 7.

(8) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. pewien szczególny rodzaj stosunków części do siebie i do złożonej z nich całości; stosunek ten polega na tym, że części współprzyczyniają się do powodzenia całości”2. W aspekcie rzeczowym taką całość (rzecz) „…nazwiemy organizacją (ściślej: potraktujemy ją jako przynależną do klasy rzeczy nazywanych organizacjami), o której – gdy ją rozpatrujemy pod względem stosunku do jej własnych elementów do niej jako całości – możemy powiedzieć, że przysługuje jej owa szczególna cecha, iż wszystkie jej składniki (w zasadzie) przyczyniają się do powodzenia całości”3. W ostatnim etapie analizy pojęcia badacz dochodzi do wniosku, że organizowanie, albo organizacja „w ujęciu czynnościowym polega na takim przekształceniu wzajemnego stosunku części przedmiotu lub procesu złożonego i ich stosunku do niego, jako do całości, czyli przekształceniu struktury organizacyjnej, aby części te przyczyniły się w możliwie wysokim stopniu do powodzenia całości”4. Podsumowując rozważania J. Zieleniewskiego Stabryła stwierdza, że „ten trójczłonowy schemat semantyczny jest tylko analitycznym rozwinięciem pewnej specyficznej formy działania, która w przypadku spełnienia określonych warunków nazywana będzie organizacją. Utrzymywanie tych warunków i uznanie ich jako gwarantujących pozytywny przebieg działania daje jak gdyby dynamiczny obraz tego sprawnego już działania, które określone jest mianem organizacji (organizowania)”5. Jako dopełnienie definicji organizacji w rozumieniu A. Stabryły warto przeanalizować rozważania J. Trzcienieckiego nad organizacją w kontekście teorii systemów - „organizacja jest cechą – atrybutem systemów”6. Podobne rozumienie problemu proponują inni autorzy, na przykład R. Orchard, według którego „organizacja systemu jest zespołem wszystkich właściwości, których wynikiem jest zachowanie systemu”7, czy J. Machaczka, który pisze, że „organizacje są. 2. Zieleniewski, J., Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania., PWN Warszawa 1982, s. 50 – 53 3 Zieleniewski, J., ibidem 4 Zieleniewski, J., ibidem 5 Stabryła, A., Trzcieniecki, J. i inni, Organizacja i Zarządzanie. Zarys problematyki, praca zbiorowa pod redakcją A. Stabryły i J. Trzcienieckiego, PWN Warszawa 1986, s. 22 6 Stabryła, A., Trzcieniecki, J. i inni, op. cit., s. 116 7 Klir, G.J. i inni, Ógólna teoria systemów, praca zbiorowa pod red. G.J. Klira, WNT Warszawa 1976, s. 213. 8.

(9) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. systemami działania”8. Systemowe definiowanie organizacji wydaje się być trafnym uzupełnieniem przedstawionych wcześniej rozważań teoretycznych J. Zieleniewskiego i A. Stabryły, ponieważ badaczom udało się uchwycić dynamikę procesów organizacyjnych. Można stąd wywnioskować, że organizacje nie są formami statycznymi, tylko dynamicznymi systemami działania będącymi w ciągłej zmianie. Podejście to wpisuje się również w logikę prezentowanej rozprawy doktorskiej, ponieważ główna teza badawcza, w myśl której rozpoznanie i opis związków zachodzących pomiędzy procesami geopolitycznymi, a rozwojem korporacji międzynarodowych pozwoli na bardziej precyzyjne planowanie globalnych. strategii. rozwoju. przedsiębiorstw. międzynarodowych. zakłada. zmienność bliższego i dalszego otoczenia badanych organizacji. Organizacja rozumiana jako twór dynamiczny wymaga zdefiniowania pojęcia. rozwoju. organizacji.. J.. Trzcieniecki. omawia. go. w kontekście. towarzyszących mu zmian organizacyjnych. Pierwszy proponowany przez niego sposób reakcji na zmiany w otoczeniu zewnętrznym organizacji ogranicza się wyłącznie. do. przeprowadzania. drobnych. usprawnień. organizacyjnych. w zależności od wymogów chwili. Z punktu widzenia prowadzonego badania bardziej interesujący wydaje się drugi z proponowanych sposobów, który implikuje działanie planowe. Takie podejście, oprócz wprowadzania chwilowych usprawnień zakłada też przewidywanie problemów, jakie mogą nadejść w przyszłości i reagowanie na nie z wyprzedzeniem, poprzez prognozowanie niezbędnych zmian organizacyjnych w przyszłości. Co ciekawe, wieloetapowe, planowe podejście do procesu rozwoju organizacji jest zbieżne z etapami dowolnego procesu badawczego. Następujące po sobie etapy to: „zorientowanie się kierownictwa, w jakim kierunku zmienia się oddziaływanie otoczenia na organizację; rozpoznanie wewnętrznych problemów organizacyjnych, które w tej sytuacji muszą być rozwiązane; dokładna diagnoza pewnych specyficznych problemów;. zaprojektowanie. nowej. organizacji.. Całość. zamykają. próby. pozwalające na ocenę nowej organizacji i jej przyjęcie się w praktyce”9. Jakkolwiek. 8. Machaczka, J., Zarządzanie rozwojem organizacji: czynniki, modele, strategia, diagnoza, Wyd. Naukowe PWN, Kraków 1998, s. 21 9 Stabryła, A., Trzcieniecki, J. i inni, op. cit., s. 270. 9.

(10) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. podejście J. Trzcienieckiego nie jest definicją sensu stricto, jednak daje wyraźne spojrzenie na rozwój organizacji pojmowany jako proces. J. Machaczka proponuje koncepcję, którą nazywa tryptykiem rozwoju organizacji: „U podstaw rozwoju systemów działania leżą trzy procesy: selekcja, kompensacja i zmiana. Selekcja polega na wyborze działań niezbędnych do realizacji zamierzonych celów. […] W działalności gospodarczej selekcja przejawia się poprzez przedsiębiorczość, rozumianą jako całokształt działań związanych z uruchomieniem nowego przedsięwzięcia. […] Niepewność, zależność i ryzyko są najbardziej. oczywistymi. i. powszechnymi. cechami. każdego. nowego. przedsięwzięcia. Systemy (organizacje) starają się radzić sobie jakoś z tymi zjawiskami,. czyli. kompensować. ich. wpływ.. Działania. kompensacyjne. w organizacjach przejawiają się przede wszystkim poprzez zarządzanie nimi. […] Zarządzanie (jako kompensacja) jest więc funkcją systemów (organizacji) pozwalającą im przetrwać w otoczeniu, a jego istota polega na ich stabilizacji poprzez redukcję niepewności, zależności i ryzyka. […] Niezbędnym działaniem, jakie musi podjąć organizacja jest zmiana, rozumiana jako funkcja systemu polegająca na walce z entropią („prawem powszechnego ciążenia ku dołowi”) i dążeniu do doskonalenia bądź poprawy swojej pozycji w otoczeniu. Selekcja, kompensacja i zmiana tworzą trzy podstawowe „filary” egzystencji organizacji jako systemu działania w turbulentnym otoczeniu, czyli inaczej mówiąc – tryptyk rozwoju organizacji”10. Także to ujęcie problemu rozwoju organizacji sugeruje jego dynamiczność, co więcej zmiana staje się tutaj jednym z trzech filarów przytaczanej definicji. Uprawnionym wydaje się więc stwierdzenie, że proces rozwoju organizacji to wszelkie zachodzące wewnątrz organizacji zmiany ilościowe i jakościowe (przekształcenia strukturalne, kulturowe, technologiczne i inne) które sprzyjają przetrwaniu i wzrostowi organizacji w funkcji czasu, przy istotnym założeniu, że nie każdy wzrost, czy zmiana jakościowa muszą definitywnie oznaczać rozwój. Czas obserwacji stanowi tu swoisty wentyl bezpieczeństwa, który pozwala na zwiększenie prawdopodobieństwa zaobserwowania korzystnego, prorozwojowego. 10. Machaczka, J., op. cit. s. 20 – 24. 10.

(11) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. wpływu danej zmiany na organizację lub też rosnącej trafności stwierdzenia, czy zmiana. dana. ostatecznie. zdecydowała. o. rozwoju,. czy też o. regresie. obserwowanej organizacji. W momencie pojawienia się w procesie funkcjonowania organizacji pojęcia zmiany, rozumianej jako celowe, racjonalne i zaplanowane działanie w celu wspięcia się na wyższy poziom rozwoju organizacyjnego, obszar niniejszych rozważań przesuwa się w kierunku zarządzania organizacjami, co implicite narzuca włączenie do analizowanych treści czynnika ludzkiego. Sens zarządzania organizacjami według J. Teczke prezentuje się następująco: „Koncepcja zarządzania ma za zadanie sprawdzanie miejsca w organizacji. w. otoczeniu. oraz. tworzenie. takich. uwarunkowań. wewnątrzorganizacyjnych, by możliwe było dopasowanie pozycji zajmowanej przez przedsiębiorstwo do oczekiwań zatrudnionych w nim pracowników. Opis koncepcji zarządzania może być prowadzony w aspekcie funkcjonalnym i strukturalnym. W pierwszym przypadku koncepcja zarządzania to proces sterowania takimi funkcjami jak organizowanie, realizowanie i kontrolowanie. […] W aspekcie strukturalnym koncepcja zarządzania obejmuje takie elementy, jak: budowę organizacji, wraz z jej wewnętrznymi uporządkowaniami hierarchicznymi; system. zarządzania. obejmujący. podsystemy. polityki. przedsiębiorstwa,. planowania; podsystem dyspozycyjny i podsystem informacyjno – kontrolny; metodykę zarządzania zawierającą elementy, środki i sposoby zarządzania; kadrę kierowniczą obejmującą jej potencjał intelektualny; system wartości, możliwości rozwoju i zachowań”11. Inni autorzy także zwracają uwagę na rolę kierowania ludźmi i kontroli ich działań w procesie zarządzania. Dobrym przykładem będzie definicja H. Koontz’a i C. O’Donnell’a, którzy piszą, że „kierowanie jest funkcją polegającą na wskazywaniu dróg oraz kontroli działania podwładnych”12. Można więc przyjąć, że zarządzanie jest złożonym procesem, który poprzez znaczącą rolę czynnika ludzkiego łączy w sobie elementy wielu nauk. Specyfikę nauki organizacji i zarządzania podsumowuje M. Krupa, który stosując podejście 11. Teczke, J. Metody i techniki zarządzania, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1996, s. 6 i następne 12 Koontz, H., O’Donnell, C., Zasady zarządzania. Analiza funkcji kierowniczych, PWN, Warszawa 1978, s. 439. 11.

(12) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. interdyscyplinarne,. łączące. wiedzę. z. dziedziny. nauk. filozofii,. socjologii,. psychologii, ekonomii oraz innych dyscyplin przyjmuje, że „Człowiek jest podmiotem i celem prowadzenia działalności gospodarczej. Dlatego też z istoty człowieczeństwa, jak też z wynikających z nich przesłanek aksjologicznych jest wyprowadzona wizja doskonałej organizacji”13. Rozwijając tę tezę można stwierdzić, że sposób zarządzania organizacją, a co za tym idzie także jej rozwój jest bezpośrednio zależny od poziomu samoświadomości i rozwoju tworzących ją ludzi, zarówno szeregowych pracowników, jak i jej kierownictwa. Definicję przedsiębiorstwa wywodzącą się z teorii systemów proponuje J. Trzcieniecki. Stwierdza on, że „Przedsiębiorstwo jest otwartym systemem znajdującym się w stanie stałego wzajemnego oddziaływania ze swoim otoczeniem; pobiera z otoczenia surowce, urządzenia, ludzi, informacje, a oddaje produkty i usługi. Jest systemem o wielu różnych funkcjach, co powoduje wielorakość wzajemnego oddziaływania przedsiębiorstwa i otoczenia. Wiele działań podsystemów przedsiębiorstwa nie może być zrozumianych bez rozważenia tej wielorakości wzajemnego oddziaływania i wielorakości funkcji. Przedsiębiorstwo składa się z wielu podsystemów wzajemnie na siebie oddziałujących. Analizę zjawisk organizacyjnych dotyczących indywidualnego działania zastępuje się o wiele ważniejszą analizą działania podsystemów oraz ich powiązań. Podsystemy znajdują się we wzajemnej zależności; zmiany jednego podsystemu wywołują zmiany innych podsystemów oraz całego systemu. Przedsiębiorstwo istnieje w dynamicznym otoczeniu, które składa się z innych systemów, czasem większych, a czasem mniejszych od niego; otoczenie to stawia wymagania. i. ogranicza. swobodę. przedsiębiorstwa.. Funkcjonowanie. przedsiębiorstwa nie może być zrozumiane bez uwzględnienia wymagań otoczenia14.. Na. bazie. powyższych. założeń. J.. Trzcieniecki. proponuje. matematyczny zapis przedsiębiorstwa jako systemu, z uwzględnieniem elementów wejścia i wyjścia, wraz z parametrami opisującymi drogę między nimi wewnątrz systemu. Zapis ten przyjmuje postać:. 13 14. Krupa, M., W poszukiwaniu doskonałości organizacyjnej, Antykwa, Kraków 1999, s. 9 i następne Stabryła, A., Trzcieniecki, J. i inni, op. cit., s. 116 i 117. 12.

(13) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. S  E L , W , Z . [Wzór 1]. wraz z otoczeniem systemu:. OS  X ,Y , R. [Wzór 2]. gdzie:.  . EL  ELi i = 1,…, n – zbiór elementów systemu, który tworzą ludzie i aparatura. W  Wi  i = 1,…, k – zbiór właściwości (cech), na przykład gabaryty maszyn, sprawność zmysłów człowieka. Z  Z i  i = 1,…, m – zbiór powiązań wewnątrz systemu; X  X i  i = 1,…, r – zbiór wielkości wejściowych, takich jak surowce, materiały, energia, informacja. Y  Yi  i = 1,…, p – zbiór wielkości wyjściowych, takich jak wyroby, czy usługi;. R  Ri  i = 1,…, t – zbiór warunków ograniczających15.. Matematyczna definicja przytoczona powyżej stanowi zapis za pomocą symboli matematycznych modelowej organizacji, jako systemu funkcjonującego w danym otoczeniu. Zmienne EL, W oraz Z określają podstawowe charakterystyki samego systemu, zaś zmienne X, Y, R składają się na otoczenie, w którym system funkcjonuje. Jakkolwiek ten rodzaj zapisu jest ścisły z definicji, pozostawia on możliwość wprowadzenia kolejnych elementów i cech systemu, względnie dodatkowych czynników ograniczających w razie, gdyby w wyniku ewolucji pojawiły się nowe obszary, które powinny znaleźć odzwierciedlenie w modelu.. 15. Stabryła, A., Trzcieniecki, J. i inni, op. cit., s. 117 i dalsze. 13.

(14) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. Pojęcie przedsiębiorstwa międzynarodowego po raz pierwszy pojawiło się w 1973 roku w raporcie Organizacji Narodów Zjednoczonych pod tytułem Multinational Corporation In Word Development. Stosowany w tym opracowaniu termin korporacje wielonarodowe można w dzisiejszej rzeczywistości uznać za podstawę zdefiniowania istoty przedsiębiorstwa międzynarodowego. Według definicji Rady Gospodarczo – Społecznej ONZ są to „przedsiębiorstwa posiadające kontrolę nad fabrykami, kopalniami, biurami sprzedaży i temu podobnymi, w dwóch lub więcej krajach”16. W kolejnym raporcie rozszerzono tę definicję do sformułowania o następującej treści: „Korporacje wielonarodowe to przedsiębiorstwa, które są właścicielami lub posiadają kontrolę nad jednostkami produkcyjnymi lub usługowymi zlokalizowanymi poza krajem pochodzenia; przedsiębiorstwa te mogą być spółkami lub jednostkami o kapitale prywatnym, ale także mieszanym lub państwowym”17. Obszerną analizę tego zagadnienia zawiera pozycja bibliograficzna autorstwa A. Jarczewskiej – Romaniuk18. E. Dülfer definiuje problem proponując jakościowe i ilościowe kryteria oceny umiędzynarodowienia. przedsiębiorstwa,. ujmując. geograficzny. zasięg. jego. działalności. Do kryteriów ilościowych można zaliczyć: liczbę krajów, w których przedsiębiorstwo posiada przedstawicielstwo; liczbę zagranicznych filii; udział księgowej wartości majątku zagranicznego w całym majątku przedsiębiorstwa; rozmiar zysków wypracowanych przez przedstawicielstwa zagraniczne; udział w rynkach zagranicznych; udział osób zatrudnionych za granicą w ogólnym zatrudnieniu;. udział. pracowników. zagranicznych. obejmujących. stanowiska. najwyższego szczebla zarządzania. Kryteria jakościowe to: orientacja polityki przedsiębiorstwa. na. podejmowanie. biznesu. w. skali. międzynarodowej;. ukierunkowanie struktury organizacyjnej do prowadzenia działalności w skali międzynarodowej; ukierunkowanie kwalifikacji personelu i struktury zatrudnienia na działalność międzynarodową19.. 16. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Multinational Corporations in World Development, United Nations, New York 1973 17 United Nations Department of Economic and Social Affairs, The Impact of Multinational Corporations on Development and International Relations, United Nations, New York 1974 18 Jarczewska – Romaniuk, A., Przedsiębiorstwa Międzynarodowe, Oficyna Wyd. Branta, Bydgoszcz – Warszawa 2004, s. 18 19 Dülfer, E., International Management in Diverse Cultural Areas, Oldenburg 1999. 14.

(15) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. Próby. zdefiniowania. pojęcia. przedsiębiorstwa. międzynarodowego. podejmowali również autorzy opracowań z zakresu ekonomiki przedsiębiorstw. W swoim opracowaniu na temat zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwach zorientowanych międzynarodowo P. Jedynak, J. Teczke i S. Wyciślak dokonują syntezy przedstawionych powyżej definicji, łącząc ich kluczowe założenia w jedno twierdzenie, w myśl którego „przedsiębiorstwo międzynarodowe to takie, które posiada swoje oddziały i filie w co najmniej dwóch krajach (wskaźnik inwestycji bezpośrednich) oraz którego struktura, reguły zarządzania, marketing i kwestie finansowe zmieniły się znacząco na skutek działalności międzynarodowej”20. Jednocześnie ci sami autorzy rozróżniają przedsiębiorstwo międzynarodowe od przedsiębiorstwa globalnego, definiując to drugie jako takie, „dla którego rynek światowy jest rynkiem własnym”21. W ostatnich latach można zaobserwować wyraźny wzrost liczby przedsiębiorstw należących do tej drugiej kategorii. Istotę problemu najpełniej zdaje się oddawać definicja A. Jarczewskiej – Romaniuk, która stwierdza, że „za przedsiębiorstwo międzynarodowe można uznać podmiot gospodarczy, którego poszczególne części składowe (struktury organizacyjne) zlokalizowane są w więcej niż jednym państwie. Przedsiębiorstwo międzynarodowe jest więc jednolitą strukturą ekonomiczno – technologiczną, ale jednocześnie jest także podmiotem działającym między państwami, co przejawia się w tym, że centrum oraz jednostki zależne (filie i oddziały zagraniczne) podporządkowane są prawu różnych państw i ich zwierzchności suwerennej”22. Ta definicja przedsiębiorstwa międzynarodowego zostaje przyjęta jako najpełniej oddająca sens badań prowadzonych w niniejszej rozprawie doktorskiej. Z powodu przynależności do grupy podmiotów definiowalnych za pomocą prawa. międzynarodowego. definicję. i. charakterystykę. korporacji. międzynarodowych przedstawiono w dalszej części pracy. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że opierając się na przemyśleniach Ch. Pitelis’a i R. Sugden’a na temat definicji pojęć przedsiębiorstwo międzynarodowe, przedsiębiorstwo globalne i korporacja międzynarodowa (transnarodowa) terminy te w dalszej części pracy 20. Jedynak, P., Teczke, J., Wyciślak, S., Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwach zorientowanych międzynarodowo, Księgarnia Akademicka, Kraków 2001, s. 13 21 Jedynak, P., Teczke, J., Wyciślak, S., op.cit., s. 14 22 Jarczewska – Romaniuk, A., op. cit., s. 21. 15.

(16) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. używane będą wymiennie23. Ambicją autora jest, by opracowywane narzędzie wspierania procesu decyzyjnego było możliwe do zastosowania we wszystkich wymienionych typach przedsiębiorstw. W swojej książce „Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa” J. Rymarczyk pisze, że: „umiędzynarodowienie jako proces charakteryzuje się fazowym układem form. Odzwierciedlają one historyczny przebieg procesu internacjonalizacji i globalizacji na podstawie indywidualnych doświadczeń wielkich międzynarodowych korporacji. Formy te, ujęte często w postaci modelowej, pozostają w quasi – przyczynowym związku, tzn. przyjmuje się, że osiągnięcie jednej formy w pewnym stopniu warunkuje przejście do następnej”24. Warto zauważyć, że powyższa definicja kładzie wyraźny nacisk na sekwencyjność wydarzeń podczas postępującego procesu internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Ta istotna obserwacja sugeruje możliwość poszukiwania pewnych stałych następstw zdarzeń,. przez. co. można. już. mówić. o. procesie. umiędzynaradawiania. przedsiębiorstwa. Dowodem na powyższe stwierdzenie są badania szwedzkiego zespołu naukowców, które zaowocowały stworzeniem tzw. uppsalskiego modelu umiędzynarodowienia, na który składają się cztery jego formy: sporadyczny eksport; eksport przez niezależnych reprezentantów; utworzenie za granicą filii handlowej oraz utworzenie za granicą filii produkcyjnej25. Istotę umiędzynarodowienia działalności gospodarczej precyzyjnie oddaje teza S. Miklaszewskiego i innych, którzy w swojej pracy na temat procesu internacjonalizacji gospodarki światowej piszą, co następuje: „Jeżeli więc uznamy, że wiodącą rolę w rozprzestrzenianiu się idei współzależności, współpracy oraz przenoszeniu impulsów odgrywają: postęp techniczny, ekonomiczny, społeczny, to na plan pierwszy wysuniemy kilka wskaźników: a) przemiany w światowym eksporcie towarów i usług, ze szczególnym uwzględnieniem czterech grup gałęzi takich jak towary reprezentujące wysoko zaawansowane technologie (technointensywne), o średnim zaawansowaniu. technologicznym. (kapitałointensywne),. o. niskim. 23. Pitelis, Ch., Sugden, R, The nature of the transnational firm, Routledge, New York 2000, s. 72 Rymarczyk, J., Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2004, s. 20 25 Rymarczyk, J., op.cit., s. 20 i 21 24. 16.

(17) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. zaawansowaniu techniki (pracointensywne) oraz o niewielkim udziale postępu technicznego (surowcointensywne); b) zróżnicowanie regionalne w ramach poszczególnych krajów i całych obszarów gospodarczych; c) poziom. bezpośrednich. inwestycji. zagranicznych. i. skala. umiędzynaradawiania się przedsiębiorstw; d) dystans lub jego zanikanie w poziomie życia ludności w skali międzynarodowej; technologiczny bilans płatniczy w ramach państw, ugrupowań, regionów ponadnarodowych; e) upowszechnianie się nowych produktów i ich konsumpcji; f) pojawienie. się. i masowe. standardów. wdrażanie. edukacyjnych. i organizacyjnych sprzyjających podnoszeniu jakości oraz sprawności funkcjonowania gospodarek, społeczeństw, itp.”26.. Taki. dobór. wskaźników. że. sugeruje,. przesłanek. do. procesów. internacjonalizacji działalności gospodarczej można szukać w różnych dziedzinach życia. społecznego.. Tymczasem. pod. biorąc. uwagę. przestrzeń. ostatnich. dwudziestu lat będą one miały jeden wspólny mianownik – globalizację. Definicja globalizacji przyjęta przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy mówi, że „Globalizacja jest to wzrost ekonomicznych powiązań pomiędzy krajami wynikający z wielkich rozmiarów i różnorodności międzynarodowych przepływów towarów, usług, kapitału oraz dyfuzji technologii”27. Warto. jeszcze. zwrócić. uwagę. na. fakt,. że. umiędzynarodowienie. i globalizacja nie są synonimami. Różnicę między tymi dwoma terminami podkreśla. A.. Koźmiński,. umiędzynarodowieniem,. który. uważa,. że. „zasadnicza. różnica. między. globalizacją, między zarządzaniem międzynarodowym,. a globalnym polega na zasięgu. W przypadku umiędzynarodowienia zasięg ten obejmuje. kilka. krajów,. w przypadku. globalizacji. cały. rynek. globalny.. 26. Miklaszewski, S., Mesjasz, L., Molendowski, E., Małecki, P., Pera, J., Bieda, M., Garlińska – Bielawska, J., Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Difin, Warszawa 2003, s. 14 27 World Economic Outlook, International Monetary Fund, Washington, May 1997, s. 45, za Rymarczyk, J., Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2004, s. 19. 17.

(18) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. Umiędzynarodowienie jest więc cechą stopniowalną. Można więc mówić o silniejszym lub słabszym umiędzynarodowieniu firmy, przemysłu, gospodarki jakiegoś kraju lub regionu”28. Precyzyjne zdefiniowanie pojęcia geopolityki jest problematyczne, ponieważ żaden z twórców tej gałęzi nauki nie posługiwał się tym terminem. Część badaczy przypisuje rozpropagowanie tego terminu R. Kjellen’owi, żyjącemu na przełomie XIXgo i XXgo wieku profesorowi historii i nauk politycznych na uniwersytetach w Goteborgu i Uppsali29. W początkowym okresie badań nad tą dziedziną nauki poszukiwania badaczy ograniczały się do pewnych wycinków większego obszaru, który dziś nazywany jest geopolityką. Dopiero w trakcie późniejszych dociekań nad związkami pomiędzy geograficznym położeniem państw, ich historią, militarną i dyplomatyczną pozycją na arenie międzynarodowej, czy w końcu ich siłą ekonomiczną dokonano syntezy wyników, w efekcie czego narodziła się nowa nauka – geopolityka. Niestety duża liczba zagadnień, które można przypisać opisywanemu terminowi, a co za tym idzie jeszcze większa liczba badaczy wspomnianych problemów nie sprzyjała stworzeniu jednej spójnej definicji analizowanego pojęcia. Większość publikacji zawiera własne definicje autorów, modelowane pod kątem przedmiotu ich zainteresowań, który z reguły obejmował tylko pewien specyficzny wycinek zakresu omawianej nauki. Aby dodatkowo nie komplikować stanu rzeczy, wybrano kilka definicji, które obrazują różne spojrzenia na badane zagadnienie i stosunkowo poprawnie oddają istotę nauki geopolityki. L. Moczulski definiuje pojęcie geopolityki następująco: „geopolityka zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni”30. To sformułowanie zawęża obszar opisowy terminu, jednak jako definicja wydaje się ono niewystarczające. Do tego celu doskonale nadaje się definicja autorstwa B. Bańki: „Geopolityka – dziedzina nauki z pogranicza geografii, politologii, historii i historiozofii, ekonomii i wojskowości, badająca relacje pomiędzy zmieniającymi się w przeciągu wieków cywilizacjami i organizmami politycznymi na niezmiennej. 28. Koźmiński, A. K., Zarządzanie międzynarodowe, PWE, Warszawa 1999, s. 23 Moczulski, L., Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000, s.7 30 Moczulski, L., ibidem, s. 75 29. 18.

(19) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. przestrzeni oraz podejmująca próbę modelowania przyszłości”31. Wspomniany autor zwraca uwagę na istotny fakt interdyscyplinarności omawianej dziedziny, jednocześnie zaznaczając, że osoby badające zagadnienia geopolityczne mają ambicję, by używać efektów swoich poszukiwań do prognozowania kierunków rozwoju wydarzeń w przyszłości. Uzupełnienie stanowi definicja zaproponowana przez P. Kelly’ego. Badacz ów do rozważań o geopolityce wprowadza czynnik ludzki w postaci polityków i ich reakcji na wydarzenia w otoczeniu międzynarodowym państwa: „Geopolityka to podejście w sferze polityki zagranicznej oraz teoria stosunków międzynarodowych, która kładzie nacisk na świadomość wzajemnej pozycji poszczególnych państw i reakcji mężów stanu na przewagi i słabe punkty, które przestrzeń lądowa i morska. może. przynieść. sprawom międzynarodowym oraz narodowemu. bezpieczeństwu. W ramach tego spojrzenia, geopolityka stanowi przede wszystkim praktyczny przewodnik dla dyplomacji, aczkolwiek bez spójnych teoretycznych ram, które mogłyby wiarygodnie połączyć wpływ geograficznego położenia narodu z przewidywalną międzynarodową strategią”32. Ostatnie zdanie zawiera ważne spostrzeżenie – geopolityka nie stanowi zbioru możliwych wariantów zachowań w reakcji na dane położenie geograficzne państwa, jest wyłącznie zbiorem wskazówek dla jego elit rządzących. Można zauważyć, że w literaturze przedmiotu brak jest jednoznacznie brzmiącej definicji procesów geopolitycznych. Autor proponuje więc, aby ten termin rozumieć jako: ogół zmiennych w czasie oddziaływań o charakterze ciągłym. lub. nieciągłym,. międzynarodowego pozarządowych,. zachodzących. (państw,. organizacji. przedsiębiorstw. w. otoczeniu. podmiotów. międzyrządowych,. międzynarodowych),. prawa. organizacji wraz. ze. współzależnościami występującymi pomiędzy nimi oraz efektami tych interakcji, obserwowanymi i wpływającymi w skali mikro i makro na to otoczenie. W mniemaniu autora powyższa propozycja uwzględnia najważniejsze aspekty poprzednio cytowanych definicji, w szczególności podkreśla różnorodność typów 31. Bańka, B., Klasyczne i współczesne teorie geopolityki, w: Rocznik Europejskiego Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów, Lublin 2003, s. 167 – 176 32 Kelly, P., Paraguay, Geopolitics of: Pivotal Position Within A Model of Geopolitics, w: Historical Text Archive, Mississippi State University, 2005, s. 1 – 45. 19.

(20) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. organizacji podlegających wpływom procesów geopolitycznych, wielostronny i zmienny charakter zależności między nimi, skalę oddziaływań i czynnik czasowy.. I.2. Powstanie i ewolucja geopolityki Pierwsze opracowania, w których pojawiają się rozważania nad związkami polityki i geografii powstały w starożytności. B. Bańka pisze: „Arystoteles, Eratostenes, Herodot, Ksenofont, Strabon (“geografia zaspokaja potrzeby polityki”), Tukidydes – u wszystkich z nich znajdujemy elementy pregeopolityki. Również i późniejsi autorzy m. in. Bodin, Monteskiusz, Ritter, Ranke, Herder, Humboldt, de Tocqueville nie unikali rozważań z pogranicza polityki i geografii, pierwsze uznane za klasyczne dzieła powstają jednak dopiero w XIXtym wieku. J. Thiriart, belgijski geopolityk, za prekursorów teorii uznaje D. von Bulow’a, który w książce “Duch nowoczesnej wojny” opublikowanej w 1799 roku obserwując pojawienie się masowej, rewolucyjnej armii przewiduje kres małych państw, niezdolnych zmobilizować ogromnych armii oraz F. Lista postulującego budowę geopolitycznej osi Berlin – Bagdad, już w połowie XIXgo wieku przewidując zastąpienie mocarstwowej pozycji Wielkiej Brytanii przez Stany Zjednoczone.”33 Rzeczywisty rozwój geopolityki jako nauki przychodzi jednak dopiero z końcem XIXgo wieku, wraz z pracami takich uczonych jak F. Ratzel (1844 – 1904), R. Kjellen (1864 – 1922), A. Mahan (1840 – 1914) i H. Mackinder ( 1861 – 1947). Jednakże poza R. Kjellen’em żaden z wymienionych badaczy nie użył w swojej pracy pojęcia geopolityka. Również badania prowadzone przez wymienionych uczonych dotyczyły tylko elementów dziedziny wiedzy, którą dziś całościowo uznaje się za naukę geopolityki. Koncepcja F. Ratzel’a nawiązywała do nauki jego profesora, E. Gekkel’a, ucznia Ch. Darwin’a, co miało wyraźny wpływ na stworzoną przez F. Ratzel’a koncepcję przestrzeni. W jej rozumieniu, państwa które chcą się rozwijać i wzrastać w siłę muszą dążyć do poszerzania swojego terytorium. W przeciwnym wypadku upadają. W twórczości F. Ratzel’a można zauważyć mnóstwo nawiązań. 33. Bańka, B., op. cit.. 20.

(21) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. do darwinowskiej koncepcji ewolucji, gdzie biologiczne organizmy albo się rozwijają i nabierają sił, albo umierają z powodu braku możliwości dalszego rozwoju. F. Ratzel doprowadził do wyraźnego wyartykułowania prawa rządzącego polityką wielkich mocarstw XIXgo wieku, które mówi, że ekspansja terytorialna i rozszerzanie. własnej. przestrzeni. życiowej. jest. naturalnym. dążeniem. rozwijającego się państwa i objawem jego dobrej kondycji. Pierwszym, który użył pojęcia geopolityka był R. Kjellen. Jego badania miały źródło w polityce, nie w geografii. W swoim spojrzeniu na państwa łączył byt geograficzny – państwo, z otoczeniem, w którym istnieje – przestrzenią. Ciekawym jest, że według R. Kjellen’a geopolityka należy do grupy nauk politycznych, nie naturalnych, ekonomicznych, czy społecznych. Tymczasem A. Mahan i H. Mackinder szukali źródeł potęgi państw w przewadze na morzu, ich zdaniem to nieograniczony dostęp do morza daje państwom siłę. H. Mackinder zauważył jednak, że w XXgo wieku panowanie na morzach nie jest możliwe bez silnego zaplecza na lądzie. Jest on twórcą koncepcji Heartland, która przez wiele lat była dominującą teorią w geopolityce. Badacz ów pisze: „Heartland obejmuje zlewiska rzek wpadających do stale zamarzniętego Oceanu Lądowego, Morza Kaspijskiego oraz Jeziora Aralskiego. Ta naturalna geograficzna forteca może przeprowadzić ekspansję (bądź zostać podbitą) tylko od swojej zachodniej strony.”34. Na podstawie tych rozważań H. Mackinder sformułował prawo geopolityki, które zdeterminowało historię XXgo wieku: „Kto rządzi Europą Wschodnią, panuje nad Heartlandem, kto rządzi Heartlandem, panuje nad Wyspą Światową, kto rządzi Wyspą Światową, panuje nad Światem”35. Późniejsze wydarzenia, z II Wojną Światową na czele zmusiły H. Mackinder’a do złagodzenia swojej teorii – Eurazja nie miała już być jedynym kluczem do rządzenia światem. Teorię. H. Mackinder’a. rozwijał. duńsko –. amerykański geostrateg. N. Spykman (1893 – 1943), który ustanowił warunek kontroli Eurazji, jakim była kontrola strefy brzegowej (Rimland), co miało z kolei dawać kontrolę nad światową polityką międzynarodową. Prace N. Spykman’a zdeterminowały na wiele lat 34. Sukiennicki, W., O Geopolityce, Res Publicae, nacjonalnych patologiach i świętym Giedroyciu, „Kultura”, 1980, nr 7 (394) – 8 (395), s. 43 35 Mackinder, H.J., Britain and the British seas, (Appletons' world series. The regions of the world, ed. by H.J. Mackinder), D. Appleton and Company, New York 1902. 21.

(22) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. główne kierunki polityki amerykańskiej, jest on nazywany ojcem doktryny powstrzymywania (ang. Containment Policy), co zaowocowało między innymi utworzeniem NATO. Do rozwoju nauki geopolityki istotnie przyczyniły się opracowania niemieckich uczonych K. Haushofer’a (1869 – 1946) i C. Schmitt’a (1888 – 1985). Pierwszy z nich sformułował postulat podziału kuli ziemskiej na cztery strefy: amerykańską (Ameryka Północna i Południowa), japońską (strefa Pacyfiku, Chiny, Wschodnia Syberia), rosyjską (Rosja, Iran, Indie) i niemiecką (Europa, Bliski Wschód, Afryka)36. Należy zaznaczyć, że K. Haushofer był przeciwnikiem wojny Niemiec z Rosją, czy eksterminacji Żydów, czego nie można powiedzieć o drugim z wymienionych badaczy. C. Schmitt skupił się na badaniu różnic pomiędzy państwami morskimi, a lądowymi, co pozwoliło zrozumieć różnice w pojmowaniu ekspansji i państwowości w zależności od dostępu państwa do morza 37. Niestety jako wysoki prominent partii nazistowskiej C. Schmitt próbował również szukać prawnych przesłanek do uzasadnienia antysemityzmu i ludobójstwa w rzekomych różnicach w mentalności narodów. Po Drugiej Wojnie Światowej można zaobserwować gwałtowny przyrost koncepcji. odnośnie. potencjalnych. kierunków. rozwoju. nauki. geopolityki.. Najważniejsze z nich to: era handlu autorstwa J. Attali38, globalna wioska – M. McLuhan39, hegemonia euroazjatycka – A. Dugin40, hegemonia USA – Z. Brzeziński41, konflikt Północ – Południe – I. Wallerstein42, koniec historii – F. Fukuyama43, ład tripolarny – L. Thurow44, państwo sieci – M. Castells45, strefa. 36. Kuźniar, R., Globalizacja, geopolityka i polityka zagraniczna, przegląd "Sprawy Międzynarodowe" nr 1/2000, Akademia Dyplomatyczna MSZ, Warszawa 2000 37 Schmitt, C., Land und Meer: eine weltgeschichtliche Betrachtung, Köln – Lövenich, Hohenheim 1981 38 Attali, J., Millennium: Winners and Losers in the Coming Order, Three Rivers Press, New York 1992 39 McLuhan, M., The Gutenberg Galaxy: the Making of Typographic Man, University of Toronto Press, Toronto 1962 40 Dugin, A., Misteria Eurazji, Arktogeja, Moskwa 1991 41 Brzeziński, Z. K., The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives, Basic Books, New York 1997 42 Wallerstein, I.M., The Capitalist World-Economy: Studies in Modern Capitalism, Cambridge University Press, Cambridge 1979 43 Fukuyama, F., The End of History and the Last Man, Penguin Books, Westminster 1992 44 Thurow, L., Generating Inequality Paper, Basic Books, New York 1976 45 Castells, M., The Theory of the Network Society: Key Contemporary Thinkers, Polity Press, Cambridge 2006. 22.

(23) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. pokoju i strefa chaosu –. A. Wildavsky46, świat konfliktu pomiędzy „pierwszą”,. „drugą” i „trzecią falą” – A. Toffler47, świat małych regionów – A. de Benoist48, świat ruin – J. Evola49, turbokapitalizm – E. Luttwak50, upadek Zachodu – O. Spengler51, wielobiegunowa równowaga – H. Kissinger52, zderzenie cywilizacji – S. Huntington53, zwycięstwo islamu – R. Guénon54. Należy zauważyć, że niektóre z nich są w ocenie badaczy mocno kontrowersyjne, czy nawet skrajne. W obecnym stanie wiedzy trudno jest definitywnie przesądzić, która z przedstawionych koncepcji okaże się być najbliższa rzeczywistości. Najbardziej prawdopodobne wydaje się być polaryzowanie świata na kilka ośrodków o kluczowym geopolitycznie znaczeniu. Pogląd ten zgodny jest z tezami R. Kaplan’a55. Podział może wyglądać następująco: świat Zachodu (Europa Zachodnia i USA), Azja z wiodącą rolą Chin i grupą państw skupionych wokół Indii oraz Ameryka Południowa, w której pionierską rolę odgrywa Brazylia. Można też przypuszczać, że na znaczeniu zyska koncepcja wielobiegunowej równowagi, stracenia pozycji hegemona przez Stany Zjednoczone, przy jednoczesnym marginalizowaniu geopolitycznej siły państw Zachodu. Na uwagę zasługuje również idea podziału świata na kraje północy i południa pod kątem nierównomiernej dystrybucji dochodów. Równolegle obserwuje się postępujący proces regionalizacji, co przy wzroście liczby imigrantów z biednego południa do krajów bogatej północy może sugerować tradycyjnego znaczenia państw narodowych.. 46. Wildavsky, A., Speaking Truth to Power: Art and Craft of Policy Analysis, Transaction Publishers, Piscataway 1987 47 Toffler, A., The Third Wave, Pan Books, London 1981 48 de Benoist, A., Critiques: théoriques, Editions l'Age d'Homme, Lozanna 2003 49 Evola, J., Men Among the Ruins: Post-War Reflections of a Radical Traditionalist (oryginał Gli uomini e le rovine, 1953), Inner Traditions International, Rochester 2002 50 Luttwak, E., Turbo – Capitalism: Winners and Loosers in the Global Economy, Harper Perennial, Salt Lake City 2000 51 Spengler, O., The Decline of the West (oryg. Der Untergang des Abendlandes, 1918), Oxford University Press, Oxford 2007 52 Kissinger, H., Diplomacy: the History of Diplomacy and the Balance of Power, Simon & Schuster Ltd, Londyn, 1994 53 Huntington, S., The Clash of Civilizations?, w: Foreign Affairs, Summer 1993 54 Guénon, R., Orient et Occident, Éditions de la Maisnie, Paryż 1924 55 Kaplan, R., Monsoon: the Indian Ocean and the Future of American Power, Random House, New York 2010. 23.

(24) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. I.3. Specyfika zmian geopolitycznych w erze post – globalizacyjnej Z perspektywy historii, okres burzliwych debat publicznych na temat globalizacji wydaje się być stosunkowo krótki. Nikt jednak nie kwestionuje faktu zachodzenia procesów globalizacyjnych. Uwaga badaczy przesuwa się od sporów o samą istotę i fakt istnienia tego fenomenu na obszary, których zrozumienie może pomóc poruszać się w świecie, w którym – przynajmniej w teorii – nie istnieją granice. Jednym z pytań, które warto zadać jest to dotyczące zmieniającej się roli polityki w gospodarce. Można zauważyć, że najważniejsze decyzje polityczne mające wpływ na ekonomię podejmowane są na szczeblu międzynarodowym. Uzasadnia to posługiwanie się szerszym terminem, jakim jest geopolityka, ponieważ obejmuje on ogół procesów z obszaru polityki, ekonomii i globalizacji. Po II wojnie światowej przedsiębiorstwa narodowe wyszły daleko poza ramy wyznaczane przez granice państw. Umiędzynarodowienie objęło w praktyce każdą sferę działalności przedsiębiorstw międzynarodowych, w tym ich sieć sprzedaży, procesy produkcji, logistykę, marketing, rekrutację. Przykładem oddającym kompleksowość problemu jest branża luksusowych szwajcarskich zegarków, gdzie cała produkcja opiera się o technologię opracowaną przez jedną firmę, jednakże podzespoły do produkcji zarówno zegarków, jak i maszyn do ich wytwarzania pochodzą z całego świata. Od II Wojny Światowej do chwili obecnej dynamika zmian procesów geopolitycznych się zmieniła i wykazuje tendencję wzrostową. Upadek bloku komunistycznego i otwarcie nowych, chłonnych rynków stanowiło szansę ekspansji dla korporacji międzynarodowych. Jednocześnie polityka zagraniczna najbardziej rozwiniętych państw świata, czy kolejne nowe otwarcia w bliskowschodnim procesie pokojowym wydają się być istotnymi czynnikami dla procesu planowania strategicznego przedsiębiorstw międzynarodowych. Także państwa członkowskie Unii Europejskiej przejawiają ambicje do aktywnego modulowania sytuacji geopolitycznej, na co dowodem mogą być głosy nawołujące do rozwijania Wspólnej Polityki Obronnej i Bezpieczeństwa UE. Osiągnięcie porozumienia w tej kwestii dałoby szansę na wzrost roli UE w świecie, a co za tym idzie do otwarcia nowych perspektyw przed działającymi globalnie europejskimi przedsiębiorstwami.. 24.

(25) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. Rosnąca dynamikę zmian procesów geopolitycznych na świecie powoduje, że uwaga decydentów biznesowych zwraca się ku analizowaniu i antycypowaniu globalnej sytuacji geopolitycznej. Znaczenie czynnika rządowego na szczeblu międzynarodowym. ma. kluczowe. znaczenie. w przypadku. przedsiębiorstw. działających w branżach o strategicznym znaczeniu, takich jak energetyka, czy wojsko. Jednak nawet firmy niezorientowane na branże pozostające pod kontrolą państw muszą dostrzegać potencjalne korzyści płynące z międzynarodowego zaangażowania środków. Obserwacja bieżących wydarzeń gospodarczych pokazuje, że zachowania przedsiębiorstw międzynarodowych wyprzedzają czasem decyzje podejmowane przez rządy ich państw macierzystych. Przedsiębiorstwo, które zdecydowało się na internacjonalizację działalności na danym obszarze i działa z pozycji pioniera ma szansę na realizację znaczących zysków. Ich wysokość najczęściej znacząco przewyższa wartość zainwestowanych środków. Powodem jest obciążona wysokim ryzykiem działalność operacyjna na wschodzących rynkach, która z drugiej strony oferuje wysoką premię za innowacyjność i odwagę inwestycyjną 56. Przykładem może tu być pęd przedsiębiorstw zachodnich do ekspansji na wschód w latach 90 XXgo wieku, gdy w Europie Środkowej i Wschodniej oraz w Azji nastąpił. błyskawiczny. rozwój. dotychczas. nieznanych. firm,. czy. napływ. bezpośrednich inwestycji zagranicznych do państw byłego bloku wschodniego. Ubocznym efektem tych tendencji jest przyspieszenie procesów globalizacyjnych. W celu analizy efektów tych zmian na potencjał rozwojowy przedsiębiorstw międzynarodowych należy zastanowić się nad takimi zagadnieniami, jak wpływ globalizacji na działalność przedsiębiorstw międzynarodowych, polityczne skutki intensyfikacji. i. rozszerzania. się. zjawiska. globalizacji,. zasięg. procesów. internacjonalizacji, regionalizacji i globalizacji w różnych miejscach na świecie, społecznie i gospodarczo akceptowalne sposoby niwelowania dysproporcji w ogólnoświatowym podziale dóbr i inne. Szczególnie ważne wydaje się być zidentyfikowanie możliwości włączenia tej problematyki do procesu podejmowania decyzji w przedsiębiorstwach międzynarodowych.. 56. Penc, J., Zarządzanie w warunkach globalizacji, Difin, Warszawa 2003. 25.

(26) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. Obszaru pojęciowego rozumianego jako globalizacja nie da się ograniczyć wyłącznie do wyżej wymienionych zagadnień. Aby zawęzić szerokie pole badań, problem badawczy zostanie zawężony do próby zidentyfikowania i opisu czynników. wpływających. na. charakter. związków. pomiędzy. procesami. geopolitycznymi, a rozwojem i działalnością przedsiębiorstw międzynarodowych. Kolejny. etap. pracy. poświęcony. zostanie. próbie. przeniesienia. wyników. przeprowadzonych badań do praktyki gospodarczej poprzez sformułowanie wniosków przydatnych dla funkcjonowania przedsiębiorstw międzynarodowych.. I.4. Znaczenie procesów geopolitycznych w ekonomice przedsiębiorstw Według A. Szromnika czynniki decydujące o międzynarodowej orientacji przedsiębiorstwa można podzielić na cztery grupy: a) ekonomiczne, czyli wartość majątku trwałego, wielkość zasobów finansowych, możliwość uzyskania kredytów, poziom rentowności działalności, dynamika wzrostu zysku, wielkość sprzedaży; b) organizacyjno – prawne, a wśród nich: forma prawna, organizacja wewnętrzna, liczba i struktura pracowników, stopień koncentracji procesu decyzyjnego, formalne powiązania strategiczne; c) rynkowe, w tym: konkurencyjność przedsiębiorstwa na rynku krajowym, konkurencyjność przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych, udział przedsiębiorstwa w rynku krajowym, image firmy oraz jej głównych produktów, sprawność kanałów dystrybucji, atrakcyjność programu produkcyjnego,. dynamika. rozwoju. rynku. krajowego,. zakres. prowadzonych badań rynkowych, nowe powiązania inwestycyjne z rynkiem krajowym; d) społeczne:. główny. cel. przedsiębiorstwa,. zgodność. celów. przedsiębiorstwa z celami głównych grup pracowników, dotychczasowe doświadczenia. kierownictwa. firmy. we. współpracy. z. firmami. zagranicznymi, myślenie strategiczne kadry zarządzającej, cechy. 26.

(27) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. osobowościowe. kadry. zarządzającej,. koncentracja. zagrożeń. wewnętrznych dla przedsiębiorstwa.57. Analiza badanych związków sfery geopolitycznej i gospodarczej wymaga uzupełnienia powyższych o piątą grupę czynników, mianowicie czynniki polityczno - ekonomiczne. Jest to zestaw cech przedsiębiorstw, które decydują o tym, czy dana firma wykazuje tendencję do korzystania z możliwości realizowania zysków na styku ekonomii i polityki. Do tych czynników można zaliczyć: skuteczny lobbing, łatwość do nawiązywania kontaktów z kluczowymi politykami, umiejętność pozyskiwania do współpracy polityków mogących mieć duże wpływy w przyszłości, umiejętność przekonywania opinii społecznej o wspólnocie celów przedsiębiorstwa i obywateli, skuteczność w negocjacjach, możliwość wywierania presji na rząd kraju rodzimego, możliwość wywierania presji na rządy krajów, na których obszarze operuje firma i inne. U podstaw powiązań procesów geopolitycznych zachodzących na świecie z rozwojem przedsiębiorstw leży obopólna korzyść, jaką strony odnoszą ze współdziałania. Z jednej strony stoją państwa, które realizują część ze swoich strategicznych celów za pomocą przedsiębiorstw międzynarodowych. Ich działalność na tym polu przyjmuje zróżnicowane formy. Może to być dążenie do ekspansji technologicznej, prowadzącej do uzyskania prymatu w światowym wyścigu innowacji technologicznych, a przez to kontroli nad technologią globalną oraz ogromnymi zyskami płynącymi z faktu bycia liderem, czy nawet monopolistą. Drugim. celem,. jaki. państwa. mogą. realizować. we. współpracy. z międzynarodowymi korporacjami to szukanie partnera do finansowania drogich i skomplikowanych badań naukowych. Nowe, innowacyjne technologie, poprzez rosnący. poziom. zaawansowania. wymagają. coraz. większych. nakładów. finansowych oraz interdyscyplinarnej współpracy wielu gałęzi nauki i przemysłu. Jednocześnie w rozwiniętym świecie standardem stała się już współpraca w ramach międzynarodowych sieci badawczych, z udziałem finansowania. 57. Szromnik, A., Elementy marketingu międzynarodowego, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1994, str. 13 i 14. 27.

(28) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. zarówno ze strony rządów zaangażowanych państw oraz pokaźnych subwencji z sektora prywatnego. Rola udziału przedsiębiorstw w prowadzeniu i finansowaniu badań naukowych stała się trudna do przecenienia. Celem geopolitycznym państwa może również być dążenie do wzmocnienia swojej. potęgi. gospodarczej. na. arenie. międzynarodowej. –. przykładowo. nieograniczony popyt Chin na stal spektakularnie pobudził ten upadający sektor w skali światowej, przesuwając jednocześnie indyjskiego potentata stalowego L. Mittal’a z 62 na 3 miejsce najbogatszych ludzi świata wg listy magazynu Forbes. Równocześnie wyraźnie wzrosła pozycja przetargowa Chin we wszelkich negocjacjach międzynarodowych (dobitnym dowodem jest od pewnego czasu wymowna cisza krajów cywilizacji zachodniej w kwestii Tybetu, czy Tajwanu). Kolejnym z analizowanych celów realizowanym w kooperacji z sektorem prywatnym jest dążenie do zapewnienia stabilizacji finansowej i reperowanie własnych rozdętych budżetów. Jako przykład na poparcie tej tezy można podać kraje azjatyckie, które utrzymując waluty rezerwowe w dolarach amerykańskich i kupując amerykańskie papiery dłużne faktycznie kredytują wysokie wydatki budżetowe i konsumpcyjne, a tym samym egzystencję napiętego systemu finansów publicznych i wewnętrznego rynku kredytowego USA. Szczególnie dobitnie widać to na przykładzie sztywnego powiązanie kursu chińskiego renminbi z dolarem amerykańskim, przy jednoczesnym około 40% zaniżeniu wartości tego pierwszego58. Kilka państw prowadzi też pilotażowe projekty przenoszenia części swoich tradycyjnych prerogatyw na sektor prywatny. Dotyczy to na przykład dziedziny wojskowości, gdzie rośnie presja na cięcie kosztów, co zapewnia kooperacja z przedsiębiorstwami zatrudniającymi własnych pracowników. Także druga strona, czyli przedsiębiorstwa, dąży do uzyskania wpływu na pozostałych aktorów na scenie międzynarodowej w celu zwiększenia swoich możliwości rozwoju. Celem jest podniesienie prawdopodobieństwa odnoszenia zysków w długim okresie czasu. Oczywistym jest, że najpotężniejszymi graczami geopolitycznymi nadal pozostają państwa, stąd ukierunkowanie korporacji. 58. Balzli B. i inni, Why the Dollar’s Fall is Bad for Everyone, Der Spiegel, 18.10.2004. 28.

(29) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. międzynarodowych na współpracę z nimi. Dla równowagi należy jednak dodać, że coraz więcej przedsiębiorstw dostrzega rosnące pole do odnoszenia korzyści także w ramach współpracy z organizacjami pozarządowymi, czego dowodzi rosnąca popularność koncepcji społecznej odpowiedzialności wielkich korporacji (Corporate Social Responsibility). Firmy dążą do poprawienia swojego wizerunku poprzez dbanie o swoich pracowników, przy jednoczesnym realizowaniu celów wyższych, takich jak na przykład walka z głodem, chorobami i nędzą (głównie Afryka), edukacja, czy niwelowanie skutków kataklizmów (ostatnie tsunami i trzęsienia ziemi w Azji). W tym kontekście nie powinna dziwić tendencja do nawiązywania współpracy z organizacjami pozarządowymi. Warto na marginesie dodać, że także organizacje międzynarodowe, takie jak Unia Europejska, dla realizacji swoich celów humanitarnych regularnie angażują wyspecjalizowane lub bardziej zorientowane w warunkach lokalnych organizacje pozarządowe. Można zaryzykować nawet stwierdzenie, że w niektórych przypadkach sektor prywatny radzi sobie lepiej z realizowaniem zadań z obszaru szeroko pojętej działalności prospołecznej, niż wyspecjalizowane agendy rządowe. Globalny. charakter. powoduje. gospodarki. konieczność. umiędzynaradawiania działalności, co powoduje wzrost znaczenia procesów geopolitycznych dla funkcjonowania przedsiębiorstw. Można przypuszczać, że powodzenie identyfikacji. przedsiębiorstwa czynników. funkcjonowania. geopolitycznych. Celem na. będzie. zależało. geopolitycznych badania. proces. od. odpowiednio. pokrewnych znalezienie. jest. podejmowania. decyzji. jego wpływu. w. wczesnej obszarowi procesów. przedsiębiorstwach. międzynarodowych. Dostępna literatura bardzo obszernie traktuje o samym pojęciu globalizacji i geopolityki. Znacząca jest również ilość publikacji opisujących czynniki wpływające na rozwój przedsiębiorstw międzynarodowych. Brakuje jednak badań nad związkami pomiędzy geopolityką, a procesem decyzyjnym przedsiębiorstw działających w skali globalnej. Dlatego też celem badawczym kolejnych. rozdziałów. niniejszej. pracy. doktorskie. będzie. wykazanie,. że. rozpoznanie i opis związków zachodzących pomiędzy procesami geopolitycznymi, a rozwojem korporacji międzynarodowych pozwoli na bardziej precyzyjne. 29.

(30) Remigiusz Gawlik I. Istota procesów geopolitycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami międzynarodowymi. podejmowanie decyzji i planowanie ich globalnych strategii rozwoju.. W tym celu należy zidentyfikować podstawowe grupy wpływów na arenie międzynarodowej.. 30.

(31) Remigiusz Gawlik II. Czynniki kształtujące otoczenie biznesowe przedsiębiorstw globalnych. II. Czynniki kształtujące otoczenie biznesowe przedsiębiorstw globalnych II.1. Przedsiębiorstwo w ujęciu teorii systemów Rozpoznanie czynników mających istotny wpływ na kształtowanie się otoczenia biznesowego przedsiębiorstw globalnych wymaga wprowadzenia metodologicznego.. Dlatego. za. konieczne. uznano. przedstawienie. rysu. historycznego podejścia badawczego stosowanego w pracy. Szeroko rozpowszechnionym podejściem stosowanym w instrumentarium badawczym nauk społecznych był i jest strukturalizm. Ten nurt myślowy, rozpowszechniony w latach 60 i 70 XXgo wieku skupia się na analizie rzeczywistości. społecznej.. Jego. kluczowy. postulat,. sformułowany. przez. czołowego przedstawiciela tego podejścia, C. Lévi – Straussa, mówi, że „rzeczywistość społeczną tworzą działania społeczne o zmiennym i płynnym charakterze. Jednakże opierają się one na solidnej i niezmiennej podstawie, którą są struktury społeczne”59. Według M. Weber’a istotą działania społecznego jest zachowanie ludzkie ukierunkowane na pozostałych członków społeczności i uwzględniające ich reakcje. M. Weber uważał działania społeczne za budulec struktur społecznych i dzielił je na cztery grupy: działania racjonalne ze względu na cel, działania racjonalne ze względu na wartości, działania afektywne i działania tradycjonalne60. W rozumieniu H. Spencer’a na struktury społeczne składają się poszczególne modele stosunków społecznych, czyli interakcje między członkami danej struktury społecznej (osoby, kategorie społeczne, organizacje, zbiorowości) zależnej od posiadanych przez nich ról i pozycji społecznych i posiadające pewną hierarchię. Struktury społeczne przejawiają właściwości uporządkowanego systemu – przekształcenie jednego elementu powoduje zmianę pozostałych; są przewidywalne – można z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć reakcję danej struktury na przekształcenie któregoś z elementów; należą do grupy struktur o podobnych właściwościach; konstrukcja struktury i jej funkcjonowanie jest jednocześnie kluczem do zrozumienia zdarzeń zachodzących. 59 60. Lévi – Strauss, C., Antropologia strukturalna, KR, Warszawa 2000 Weber, M., Gospodarka i społeczeństwo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. 31.