III. Rola i znaczenie głównych grup wpływów w międzynarodowych stosunkach
III.5. Korporacje międzynarodowe
Perspektywy rozwoju przedsiębiorstw stworzone przez procesy globalizacyjne doprowadziły do przekształcenia się najdynamiczniejszych z nich w obejmujące swoim zasięgiem cały świat korporacje międzynarodowe. Stały się one ważnym graczem geopolitycznym. Powodem jest ogromny potencjał wzrostu i środki finansowe pozostające w ich dyspozycji. W sytuacji, gdy rozwój przedsiębiorstwa na rynku rodzimym z racji nasycenia towarowego i rosnącej konkurencji staje się ograniczony, naturalnym krokiem wydaje się być rozszerzenie obszaru działalności poza granice kraju macierzystego. Kierunki rozwoju w istotnym stopniu będą pochodną aktualnej sytuacji geopolitycznej oraz prognozowanej stabilności rozważanych regionów. Można więc zauważyć, że procesy geopolityczne zachodzące w świecie w bezpośredni sposób przekładają się na zwiększanie lub zmniejszanie szans rozwoju przedsiębiorstw w skali globalnej. W planowaniu średnio- i długookresowej strategii przedsiębiorstwa zaniedbanie lub pominięcie wyników prognozowania zmian geopolitycznych w świecie byłoby karygodnym błędem menadżera – stratega i decydenta. Praktyka gospodarcza pokazuje, że w dłuższej perspektywie czasu znakomita większość przedsiębiorstw mierzy się z faktem istnienia globalizacji i zachodzenia procesów
geopolitycznych. Dylemat sprowadza się do decyzji, czy zarząd przedsiębiorstwa wykona ruch wyprzedzający i sam wyruszy na podbój rynków globalnych, czy zostanie w ten proces wciągnięty przez konkurencyjne przedsiębiorstwa za pomocą narzędzi takich jak fuzje, przejęcia, doraźna kooperacja czy bankructwo w wyniku presji silniejszego międzynarodowego konkurenta w sektorze.
Korporacje międzynarodowe istnieją jako podmioty prawa międzynarodowego oraz podrzędnego w stosunku do niego prawa korporacyjnego. Według tego ostatniego sensem ich egzystencji jest „równoważenie interesów zarządu, inwestorów, interesariuszy i pracowników
korporacji”134
. H. Hansmann i inni135 proponuje cztery charakterystyki korporacji biznesowych, które uzupełnione o rozważania Ch. Pitelis’a i R. Sugden’a136 dają zestaw warunków koniecznych i wystarczających, by przedsiębiorstwo nazywać korporacją międzynarodową.
Pierwsza z nich to osobowość prawna – pomimo, iż nie są osobami fizycznymi, korporacje z racji posiadania osobowości prawnej korzystają z praw i podlegają zobowiązaniom wynikającym z prawa międzynarodowego oraz prawa krajów, w których działają. Mogą dochodzić swoich praw wobec osób fizycznych, podmiotów gospodarczych, organizacji i instytucji państwowych przed sądem, mogą również zostać pociągnięte do odpowiedzialności karnej. Mogą również zostać rozwiązane na podstawie decyzji akcjonariuszy lub sądu. Drugim elementem koniecznym jest ograniczona odpowiedzialność – akcjonariusze korporacji odpowiadają prawnie wyłącznie do wysokości swoich aktywów w przedsiębiorstwie, a pracownicy swoimi stanowiskami pracy w ramach obowiązującego prawa pracy. Trzecim warunkiem jest fakt posiadania przez organizację płynnych aktywów, zapewniających odpowiedni poziom kapitalizacji do podejmowania zobowiązań finansowych i zawierania umów gospodarczych. Warunek czwarty to scentralizowane zarządzanie w postaci Rady Nadzorczej, Rady Dyrektorów, czy kilkuosobowego zarządu. Piąty warunek mówi
134
Easterbrook, F., Fischel, D.R., The Economic Structure of Corporate Law, Harvard University Press, Cambridge (MA), 1996
135 Hansmann, H. (red.), Kraakman, R., Davies, P., Hertig, G., Hopt, K., Kanda, H., Rock E., The Anatomy of
Corporate Law: A Comparative and Functional Approach, Oxford University Press, New York 2004, r. 1 s.2
136
o geograficznym kryterium zasięgu działalności, która musi wykraczać poza granice jednego kraju. Kryterium to może dotyczyć zarówno produkcji rzeczowej, dostarczania usług, czy pozyskiwania kontrahentów.
Spór o charakter wpływu korporacji międzynarodowych na ekonomię globalną oraz poszczególne ekonomie krajowe pozostaje otwarty, oczywistym jest jednak, że stały się one elementami gospodarki, których wpływu nie sposób pominąć.
Zagadnienie podmiotowości prawno – międzynarodowej przedsiębiorstw międzynarodowych wygląda identycznie jak w przypadku organizacji pozarządowych.
Czynniki warunkujące procesy decyzyjne w przedsiębiorstwach międzynarodowych zostały szczegółowo opisane w rozdziale pt. Czynniki
kształtujące otoczenie biznesowe przedsiębiorstw globalnych. Zostały one
podzielone na trzy grupy – otoczenie operacyjne, otoczenie kraju przyjmującego oraz otoczenie globalne (makrootoczenie), zaś podstawą takiego podziału był model otwartych systemów. Czynniki kształtujące otoczenie operacyjne to regulacje prawne kraju macierzystego, kultura kraju macierzystego, umiejętności w przedsiębiorstwie, odpowiedzialność społeczna organizacji i etyka biznesowa. Otoczenie kraju przyjmującego podzielono na czynniki ekonomiczne, czynniki polityczne, czynniki technologiczne, konkurencję lokalną, kulturę kraju przyjmującego, współzależności między krajem przyjmującym, a przyjmowanym przedsiębiorstwem. Czynniki kształtujące makrootoczenie organizacji to globalne trendy i siły, konkurencja globalna oraz współzależności zachodzące między przedsiębiorstwami międzynarodowymi, a krajami przyjmującymi.
Tabela 2 przedstawia dziesięć największych korporacji międzynarodowych w świecie (z pominięciem instytucji finansowych), sklasyfikowanych według wartości aktywów ulokowanych za granicą kraju macierzystego.
Tabela 2: Największe korporacje międzynarodowe w świecie Miejsce w
świecie Korporacja pochodzenia Kraj Branża Aktywa zagraniczne Aktywa ogółem 1 General Electric USA Elektryczna i elektroniczna 401 290 797 769 2 Royal Dutch/Shell Group Wielka Brytania Naftowa – wydobycie, rafinacja, dystrybucja 222 324 282 401 3 Vodafone Group Plc Wielka Brytania Telekomunikacja 201 570 218 955 4 BP PLC Wielka Brytania Naftowa – wydobycie, rafinacja, dystrybucja 188 969 228 238 5 Toyota Motor
Corporation Japonia Samochodowa 169 569 296 249 6 ExxonMobil
Corporation USA
Naftowa – wydobycie,
rafinacja, dystrybucja 161 245 228 052 7 Total SA Francja Naftowa – wydobycie,
rafinacja, dystrybucja 141 442 164 662 8 E.On Niemcy Media użytkowe (elektryczność, woda, gaz) 141 168 218 573 9 Electricite de France Francja Media użytkowe (elektryczność, woda, gaz) 133 698 278 759 10 ArcelorMittal Luksemburg Stal i stalowe metalowe 127 127 133 088
Źródło: United Nations Conference on Trade and Development, 2008
Przedmiotem badania niniejszej rozprawy doktorskiej są współzależności pomiędzy procesami geopolitycznymi, a rozwojem korporacji międzynarodowych. W dalszej części pracy analizowany będzie wpływ czynników kształtujących otoczenie biznesowe przedsiębiorstw międzynarodowych w rozumieniu modelu otwartych systemów na proces podejmowania decyzji w tych przedsiębiorstwach, a co za tym idzie na stopień ich rozwoju. Jest to możliwe, ponieważ pomiędzy wymienionymi czynnikami kształtującymi otoczenie zachodzą interakcje i zależności pochodzące od sił sprawczych. Te zaś są efektami decyzji podejmowanych przez pozostałe podmioty prawa międzynarodowego, czyli państwa, organizacje międzyrządowe i międzynarodowe organizacje pozarządowe.
Można zauważyć, że podmioty prawa międzynarodowego wpływają na procesy zachodzące w gospodarce, co potwierdza prawdziwość drugiej hipotezy cząstkowej, według której wybrane podmioty prawa międzynarodowego są siłami
sprawczymi powodującymi zachodzenie procesów geopolitycznych w otoczeniu przedsiębiorstw międzynarodowych. Do powodów zróżnicowania zakresu wpływu
można zaliczyć: prerogatywy prawne, rozmiar podmiotów, wielkość ich budżetów, zasięg terytorialny działalności, liczbę osób zaangażowanych w ich działalność i wiele innych. Tabela 3 przedstawia czynniki wpływu pogrupowane w szersze kategorie. Natężenie oddziaływania poszczególnych podmiotów jest zmienne, w zależności od obszaru i poziomu otoczenia, w którym ono zachodzi.
Tabela 3: Wpływ wybranych podmiotów prawa międzynarodowego na otoczenie biznesowe przedsiębiorstw System prawny System polity-czny Dostępność zasobów Warunki ekonomiczne Innowacyjność technologii Infra-struktura Kultura organi-zacyjna Państwa X X X X X X Org. między-rządowe X X X X X X Org. poza-rządowe X X Przedsię-biorstwa Miedzyna rodowe X X X X
Źródło: opracowanie własne w oparciu o badania własne – faza wstępnego doboru wskaźników
Tabela 3 pokazuje, że wpływ władzy państwowej dotyczy wszystkich wymienionych obszarów. Można przypuszczać, że jego stopień będzie stosunkowo wysoki, a charakter dyrektywny. Na drugim biegunie znajdują się międzynarodowe organizacje pozarządowe, które nie mają bezpośredniej mocy sprawczej, jednak mogą wywierać presję na przedsiębiorstwa za pomocą narzędzi pośrednich. Zaliczyć do nich można budowanie pozytywnego, bądź negatywnego obrazu przedsiębiorstwa za pomocą przekazu medialnego, kampanii i akcji społecznych, programów wspierania edukacji, przedsiębiorczości, konkursów, czyli kształtowania wizerunku firmy (Public Relations). Wpływ organizacji międzyrządowych na działalność przedsiębiorstw dobrze pokazują kolejne poziomy integracji europejskiej. Łączą one instrumentarium prawie równe
państwowemu z celami organizacji pozarządowych. Mogą tworzyć prawo, asygnować środki na realizację swoich celów, ukierunkowywać w pożądanych kierunkach rozwój i postęp technologiczny, wpływać na świadomość społeczną, dbać o zapewnienie bezpiecznej i uczciwej konkurencji i wreszcie stwarzać dogodne warunki rozwojowe przedsiębiorstwom. Te ostatnie wydają się być w tej grupie podmiotami o najmniejszych możliwościach współtworzenia swojego otoczenia biznesowego. Tymczasem praktyka gospodarcza wskazuje, że budżety niektórych korporacji międzynarodowych przewyższają budżety małych państw, zaś globalny zasięg ich działalności powoduje, że realokacja zasobów, czy funkcji organizacyjnych jest łatwiejsza niż w poprzednich dekadach. Pomimo braku instrumentarium ustawodawczego, rzeczywiste możliwości wpływu przedsiębiorstw globalnych na kształtowanie otoczenia są relatywnie wysokie. Stosowane narzędzia pochodzą z obszaru praktyki gospodarczej i obejmują politykę zatrudnienia, współpracę z władzami lokalnymi i krajowymi, politykę z zakresu odpowiedzialności społecznej biznesu (Corporate Social Responsibility), kształtowanie wizerunku firmy poprzez działalność pro – społeczną (Public