Klasyfikacja podmiotów prawa międzynarodowego

Prawo międzynarodowe funkcjonuje w oparciu o dwa filary. Pierwszy to międzynarodowe prawo zwyczajowe, które „stanowi szeroki wachlarz reguł, które

są wiążące dla wszystkich państw, niezależnie od ich wyraźnej zgody109

.

Warunkiem uznania danej reguły za prawo zwyczajowe jest istnienie powszechnej praktyki jej stosowania i uznawania przez państwa oraz opinio iuris, czyli dowodu na to, że państwa akceptują daną regułę jako prawo. Drugim filarem są traktaty konstytuujące instytucje prawa międzynarodowego, do których należą Traktaty Westfalskie (1648), Utrechckie (1713), Paryskie (1814), Traktat pokojowy z Wersalu (1919), Karta Narodów Zjednoczonych (1945), Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym (1960)110

.

R. Bierzanek, J. Jakubowski i J. Symonides piszą, że „podmiotowość prawa

międzynarodowego z racji braku normy konwencyjnej rozpatrywane jest głównie przez doktrynę. […] Podmiot prawa musi legitymować się zdolnością prawną, czyli inaczej zdolnością do czynności prawnych – możliwością bezpośredniego zaciągania praw i obowiązków oraz zdolnością występowania w stosunkach

międzynarodowych. Nie ulega wątpliwości, że podmiotami prawa

międzynarodowego są tylko państwa posiadające międzynarodową zdolność do

czynności prawnych, tzn. utrzymywania stosunków dyplomatycznych

i konsularnych, uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych, zawierania umów, występowania z roszczeniami i ich dochodzeniem poprzez odwołanie się do pokojowych sposobów załatwiania sporów międzynarodowych, ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej, sprawowania opieki dyplomatycznej, posiadania własnego obywatelstwa, przynależności państwowej, itp.”111

. Ten typ podmiotowości wspomniani autorzy określają jako pierwotny, ponieważ powstaje

109

Smit – Reus, Ch., Prawo międzynarodowe, w: Globalizacja polityki światowej. Wprowadzenie do

Stosunków Międzynarodowych, Baylis, J., Smith, S. (red.), Wyd. UJ, Kraków 2008 s. 431

110 Smit – Reus, Ch., op.cit., s. 435

111 Bierzanek, R., Jakubowski, J., Symonides, J., Prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe, PWN, Warszawa 1980, s. 129 – 130

ona w wyniku utworzenia państwa, które jest jedynym w pełni suwerennym podmiotem. Podmiotowość pierwotna jest następstwem suwerenności, nie zależy od czyjejkolwiek woli¹¹².

Drugi typ – podmiotowość pochodna (występująca również w literaturze jako podmiotowość wtórna) dotyczy organizacji międzynarodowych i ma charakter wtórny, ponieważ „jest nadana i stworzona przez państwa, które w umowie

konstytucyjnej przyznają jej zdolność prawną i zdolność do czynności, przez co nadają jej także podmiotowość”113. Jej zakres może być różny, zależny jest od stopnia zdolności do podejmowania czynności prawnych w jaki wyposażył ją jej statut. Przykładem osób prawnych o podmiotowości wtórnej są organizacje międzynarodowe. Mogą one podejmować decyzje oraz działania wywołujące skutki prawne, ale tylko w granicach określonych przez rządy państw – założycieli114. Jako przykład można przytoczyć tutaj funkcjonowanie Unii Europejskiej, która nie może podejmować decyzji mających skutki prawne w innych dziedzinach niż te, na które zgodziły się uprzednio państwa członkowskie.

Poza państwami i organizacjami międzynarodowymi R. Bierzanek, J. Jakubowski i J. Symonides do podmiotów prawa międzynarodowego zaliczają również osoby fizyczne i prawne, wielkie grupy społeczne, klasy, partie, organizacje pozarządowe, korporacje wielonarodowe, niektóre osoby fizyczne, elity władzy, czy grupy nacisku115

.

Państwa dzielą się na samodzielne (większość), trwale neutralne (na

przykład Austria, Szwajcaria), zależne (protektoraty – Bhutan zależny od Indii), wasalne (Andora, gdzie władzę zwierzchnią sprawują łącznie prezydent Francji i biskup hiszpańskiego Urgel) oraz minipaństwa (Liechtenstein, Monako, San Marino).

Organizacje międzynarodowe są tworami, których podmiotowość ma

charakter wtórny. Zakres praw organizacji jest określony statutem stworzonym

112 Kuźniak, B., Marcinko, M., Organizacje międzynarodowe, C.H. Beck, Warszawa 2008

113 Bierzanek, R., Jakubowski, J., Symonides, J., op. cit. s. 130

114 Kuźniak, B., Marcinko, M., op. cit.

115

przez powołujące ją państwa. Państwa mogą również rozwiązać daną organizację, nie ma ona autonomii w rozumieniu pełnej niezależności od państw – założycieli.

Osoby fizyczne i prawne – kwestia podmiotowości osób fizycznych i prawnych rodzi pomiędzy specjalistami z dziedziny prawa międzynarodowego spory natury doktrynalnej. Większość skłania się do nieprzyznawania im podmiotowości prawno – międzynarodowej. Przeciwnicy takiej wykładni wskazują jednak na istnienie norm międzynarodowych adresowanych bezpośrednio do osób fizycznych, przyznających im określone prawa, ale także narzucających im obowiązki i odpowiedzialność. Przykłady takich norm to prawa człowieka, prawa mniejszości, prawo petycji, czy odpowiedzialność prawno – międzynarodowa za zbrodnie międzynarodowe (zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie ludobójstwa). Dla potrzeb niniejszego opracowania międzynarodowe osoby prawne zostaną podzielone na

międzynarodowe organizacje pozarządowe oraz przedsiębiorstwa

międzynarodowe.

Narody walczące o niepodległość stają się podmiotami prawa

międzynarodowego w następstwie zapisanego w art. 1 Karty Narodów Zjednoczonych prawa narodów do samostanowienia. W praktyce przebiega to albo w sposób pokojowy (plebiscyt, referendum niepodległościowe, wolne wybory, pokojowa secesja), albo poprzez konflikt zbrojny (wojna narodowowyzwoleńcza), w wyniku którego najpierw powstaje państwo in statu nascendi, które następnie może zostać uznane przez pozostałych członków ONZ.

Pozostałe podmioty prawa międzynarodowego to kategoria ściśle ograniczona do Stolicy Apostolskiej wraz z państwem – miastem Watykan, Suwerennego Zakonu Kawalerów Maltańskich oraz partyzantów i stron walczących116

. Zakres tematyczny prezentowanej rozprawy doktorskiej nie wymaga bardziej szczegółowego opisu tej kategorii.

116

M. Marcinko i B. Kuźniak proponują trzy atrybuty, które charakteryzują podmioty prawa międzynarodowego:

a) ius tractatuum, czyli zdolność do zawierania umów międzynarodowych oraz prawo uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych (pośrednio);

b) ius legationis – prawo legacji – prawo utrzymywania stosunków dyplomatycznych, czyli przyjmowania (legacja bierna) i wysyłania (legacja czynna) przedstawicieli dyplomatycznych oraz sprawowanie opieki dyplomatycznej;

c) ius standi – prawo występowania z roszczeniami międzynarodowymi oraz obowiązek ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej117

.

Podmioty prawa międzynarodowego mają zdolność do kreowania interakcji między sobą, jak również możliwość wywierania wpływu na swoje otoczenie. Można więc stwierdzić, że pozostają między sobą we współzależności.

Dla badanego zagadnienia istotne są trzy pierwsze grupy podmiotów prawa międzynarodowego, czyli państwa, organizacje międzynarodowe oraz osoby prawne (wśród nich międzynarodowe organizacje pozarządowe i przedsiębiorstwa międzynarodowe). Proponowany podział uwzględnia charakter przedmiotu badania, w związku z czym w dalszej analizie świadomie pominięte zostaną czynniki przynależne w większym stopniu do nauk politycznych, czyli narody walczące o niepodległość, osoby fizyczne oraz pozostałe podmioty prawa międzynarodowego.