Czynniki ryzyka

Etiologia zaburzeń odżywiania jest jednym z istotnych zakresów badań, zarówno dla klinicystów, jak i teoretyków. Poszukiwania i analizy obej-mują czynniki biologiczne, zmienne osobowościowe, rodzinne, uwarun-kowania społeczno-kulturowe. Większość modeli zakłada wieloczynni-kową etiologię zaburzeń, a tocząca się dyskusja dotyczy miejsca, jakie określone grupy czynników zajmują w dynamicznym procesie rozwo-ju symptomów (Garner, Garfi nkel, 1985; Slade, 1982; Lacey i in., 1986;

Lask, 2000; Ogedon, 2010). Modele podkreślają powiązania pomiędzy czynnikami predysponującymi, zwanymi często czynnikami ryzyka, spustowymi i podtrzymującymi.

W ostatnich latach wiele miejsca poświęca się doprecyzowaniu roli czynników biologicznych zarówno w etiologii, jak i w procesie chorowa-nia. Poszukiwanie czynników biologicznych koncentruje się na trzech zasadniczych kwestiach. Pierwsza to określenie predyspozycji genetycz-nych, druga wiąże się z opisaniem mechanizmów neurohormonalnych towarzyszących chorobie i wreszcie ostatnia dotyczy powiązań pomiędzy

zaburzeniami odżywiania a innymi zaburzeniami psychicznymi, w tym chorobą afektywną i zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi (Pilecki, 2000). Badacze skłonni przypisywać znaczenie czynnikom genetycznym uważają, że etiologia jadłowstrętu psychicznego może być tłumaczona poprzez genetyczną słabość mechanizmu homeostazy kontroli wagi, jak i wrodzoną predyspozycję do jej nadmiernej kontroli. Wskazują, że cho-robę mogą wyzwalać psychospołeczne czynniki spustowe (Holland i in., 1988). Bulik i in. (2003) podkreślają znaczenie interakcji genów i czyn-ników środowiskowych jako mechanizmu powstawiania zaburzeń. Me-chanizm, który na drodze wrodzonej predyspozycji miałby wpływać na pojawienie się objawów zaburzeń odżywiania się, jest związany z praw-dopodobnym uszkodzeniem ośrodków regulujących poczucie głodu oraz funkcje reprodukcyjne bezpośrednio w podwzgórzu, wpływając na nieprawidłową produkcję wielu zróżnicowanych biochemicznie sub-stancji zarówno na poziomie centralnym, jak i obwodowym, takich jak:

cholecystokinina, VIPS, serotonina, noradrenalina, dopamina, opioidy, leptyny oraz neuropeptyd Y. Substancje te mogą być powiązane również z etiologią innych niż anoreksja i bulimia psychiczna trudności emocjo-nalnych i chorób psychicznych (Goldbloom, Garfi nkel, 1993). Rozpa-trując znaczenie czynników biologicznych, wskazuje się, że zaburzenia odżywiania mogą mieć charakter nie tylko genetyczny. Badania osób cierpiących na zaburzenia odżywiania się, które doświadczyły nadużycia seksualnego w dzieciństwie, wskazują na obniżony poziom serotoniny w porównaniu z osobami chorującymi na anoreksję lub bulimię, które nie były molestowane seksualnie, co wskazuje na wagę traumatyczne-go doświadczenia (Korn, 2000; Weller, Weller, 2000). Bulik i in. (2003) sugerują, m.in. na podstawie badań bliźniąt, że w przypadku anoreksji znaczenie czynników biologicznych możemy ocenić na 59–83%, a czyn-ników środowiskowych na 17–41%. W bulimii wartości te wynosiłyby odpowiednio 58–76% i 24–42%. Zakłada się, że takie charakterystyki zachowań, jak tendencja do perfekcjonizmu, impulsywność, poziom ak-tywności, ryzyko otyłości, są uwarunkowane biologiczne.

Czynniki kulturowe także stanowią przedmiot zainteresowania ba-daczy. Fakt, iż na anoreksję i bulimię cierpią głównie dziewczęta i mło-de kobiety w określonej kulturze, skłania do poszukiwania kulturowych czynników ryzyka wystąpienia zaburzeń odżywiania. Badacze są zgodni, że wzorce kulturowe promujące ideał szczupłej sylwetki obniżają poczu-cie wartości kobiet, samoocenę i przyczyniają się do podejmowania diet odchudzających. Z badań wynika, że grupą o zwiększonym ryzyku za-chorowania na anoreksję są dziewczęta i młode kobiety, których kariera

zawodowa jest związana z koniecznością utrzymywania szczupłej sylwet-ki i kontrolą swojego ciała. Dotyczy to szczególnie modelek, tancerek, uczennic szkół baletowych, niekiedy osób uprawiających takie dyscypli-ny sportu, jak gimnastyka czy pływanie (Lask, 2000). Z tej perspektywy zwraca się uwagę, iż okres dojrzewania jest szczególnym wyzwaniem dla dziewcząt konfrontujących własne dojrzewające i zmieniające się ciało z ciałem ikon kulturowych.

Wiele miejsca poświęca się także analizie czynników związanych z indywidualnym rozwojem. Badania potwierdzają występowanie u pa-cjentek z zaburzeniami odżywania silnej potrzeby osiągnięć, perfekcjo-nizmu. Roz Shafran i in. (2002) wskazują, iż perfekcjonizm kliniczny stanowi istotny czynnik ryzyka dla zaburzeń odżywiania się. U jego pod-staw leży dysfunkcjonalny model samooceny oparty na wysokich wyma-ganiach i osiągnięciach. Cechuje go powiązanie samooceny z dążeniem do odniesienia sukcesu, głęboki strach przed porażką, samokrytycyzm i negatywna samoocena oraz zaburzenia poznawcze. Wiele badań kon-centruje się na problematyce obrazu Ja, obrazu ciała, samooceny, wska-zując na ich zaburzenia u pacjentów z anoreksją i bulimią psychiczną (Button i in., 1996). Niezadowolenie z ciała, obok otyłości występującej w okresie przedchorobowym u dziewcząt lub u członków ich rodziny, stanowi także istotny czynnik ryzyka.

Poszukuje się także odpowiedzi na pytanie o znaczenie molestowa-nia seksualnego w etiologii zaburzeń odżywiamolestowa-nia. Zwraca się uwagę, że doświadczenie to ma znaczenia dla kształtowania się poczucia własnej wartości, identyfi kacji z rolą społeczną kobiety, akceptacji własnego ciała i seksualności kobiety (Weller, Weller, 2000). Wyniki badań nie dostar-czają jednoznacznych wniosków. Wskaźniki seksualnych doświadczeń traumatycznych u pacjentek z zaburzeniami odżywiania przytaczane przez badaczy znacznie się różnią i wynoszą od 34 do 83% (Lask, 2000).

Przyjmuje się, że seksualne nadużycie jest czynnikiem ryzyka dla zabu-rzeń psychicznych w ogóle, a nie tylko dla zabuzabu-rzeń odżywiania (Welch, Fairburn, 1996).

Badania obejmują także czynniki rodzinne. Mimo licznych badań nie ma jednoznaczności, które aspekty rodzinnych relacji stanowią czynni-ki ryzyka, które są czynniczynni-kimi spustowymi i podtrzymującymi. David Goldbloom i Paul Garfi nkel (1993), zestawiając najczęściej występują-ce w literaturze czynniki ryzyka wystąpienia zaburzeń jedzenia, wśród czynników rodzinnych wymieniają: przecenianie społecznych oczeki-wań, występowanie w rodzinie zaburzeń jedzenia, występowanie cho-rób afektywnych lub alkoholizmu, zaburzenia w komunikacji oraz takie

relacje rodzinne, które utrudniają osiągnięcie przez dziecko autonomii.

Humphrey (1994) na podstawie przeglądu literatury wskazuje, iż rela-cje rodzinne parela-cjentek z bulimią charakteryzują się większym chaosem i wrogością, podczas gdy w relacjach rodzinnych pacjentek z anoreksją przeważa sztywność i zależność. Podobnie rodziny anorektyczne opi-suje Vandereycken (2002b), zwracając uwagę na sztywną organizację rodziny, tendencję do unikania otwartej dyskusji i wyrażania niezgody, mało czytelne interpersonalne granice, w odróżnieniu od rodzin pacjen-tek z bulimią, które są charakteryzowane jako niestabilne, z dużą liczbą konfl iktów. Bryan Lask (2000) na podstawie przeglądu badań wskazuje na zaburzenia komunikacji, relacje konfl iktowe oraz niespójność w rela-cjach małżeńskich rodziców pacjentek anorekstycznych, a także na zabu-rzenia w wypełnianiu zadań w rodzinie. Z kolei Christofer Fairburn i in.

(1997) na podstawie badań retrospektywnych porównujących czynniki rodzinne w bulimii i w innych zaburzeniach psychicznych oraz w grupie zdrowej stwierdzili, iż przyszłe pacjentki bulimiczne podobnie jak pa-cjentki z innymi zaburzeniami psychicznymi były narażone na ogólnie większą liczbę czynników ryzyka związanych z funkcjonowaniem rodzi-ny. W odróżnieniu od innych pacjentek z zaburzeniami psychicznymi w ich rodzinach zidentyfi kowano wysokie oczekiwania wobec dzieci, wysoki wskaźnik krytycznych uwag dotyczących wagi i kształtu ciała oraz sposobu jedzenia. Dodatkowo pacjentki z bulimią różniły się niską samooceną oraz występowaniem otyłości w dzieciństwie.