Ja cielesne

Problematyka ciała, cielesności jest także istotnym przedmiotem zain-teresowania nauk psychologicznych. Ja cielesne (body self), obraz ciała (body image), pojęcie ciała (body concept), schemat ciała (body schema), to tylko niektóre z pojęć opisujących różne aspekty relacji Ja–ciało, za-równo w kontekście rozwojowym jednostki, jak i w odniesieniu do psy-chopatologii²². Zarysowane zagadania są złożone i posiadają obszerne

22 Bielefed (za: Schier, 2009), analizując doświadczenie cielesności, uszczegóławia i doprecyzowuje pojęcia schematu ciała (body scheme) i obrazu ciała (body image).

W ramach schematu ciała wyodrębnia trzy aspekty: orientację we własnym ciele (body orientation) (na jego powierzchni i wewnątrz ciała), ocenę wielkości ciała (body size estimation) i wreszcie wiedzę na temat budowy ciała i jego części (body knowledge).

Z kolei obraz ciała zawiera świadomość ciała (body consciousness), która jest „świadomą reprezentacją psychiczną ciała lub jego części”, granice ciała (body boundaries), a więc poczucie oddzielenia własnego ciała od świata zewnętrznego oraz stosunek do ciała uwzględniający poziom zadowolenia i akceptacji własnego ciała.

Dla Meissnera (Th e self and the body: Th e body self and the body image. „Psychoanalysis and Contemporary Th ough”, 1997, 20, s. 419–448) Ja cielesne jest strukturą psychiczną sta-nowiącą część całościowej struktury Ja różniącą się od ciała (body), które jest rzeczywistym

piśmiennictwo, a w polskiej literaturze odrębne, pogłębione opracowa-nia (Brytek-Matera, 2008; Izydorczyk, Bieńkowska, 2008, 2009; Schier, 2009; Głębocka, 2009). Próbę całościowego przedstawienia problema-tyki integrującej różnorodne aspekty relacji pomiędzy ciałem a umy-słem zawiera praca Beaty Miruckiej i Olgi Sakson-Obady (2013). W tym miejscu, ze względu na cel i ramy książki, zostaną przybliżone tylko wybrane aspekty omawianego zagadnienia. Funkcjonujące w literaturze przedmiotu koncepcje z jednej strony odnoszą się do różnych wymiarów Ja cielesnego, takich jak sposób doświadczania ciała, poznawcza repre-zentacja ciała, z drugiej są formułowane w odmiennych paradygmatach:

poznawczym, psychodynamicznym czy neurofi zjologicznym.

Warto zaznaczyć, iż problematyka Ja cielesnego przez wiele dekad nie była wystarczająco doceniana jako podstawowy wymiar tworzenia Ja, roz-woju osobowości, mimo iż – jak zauważa Sugarman (1991) – już w pra-cy Freuda z 1923 roku Das Ich und das Es odnajdujemy tropy wskazu-jące na ważność cielesności w rozwoju struktury ego. Freud podkreślał, że ego ma charakter cielesny i jest zakorzenione w pierwszych doświad-czeniach cielesnych i odczuciach proprioceptywnych, co w konfrontacji z wrażeniami pochodzącymi z zewnątrz umożliwia oddzielenie i wy-odrębnienie Ja od innych. Współcześnie szczególnie koncepcje oparte na teoriach relacji z obiektem, teorii więzi, teorii mentalizacji²³ uzna-ją, że Ja cielesne stanowi bazowy wymiar Ja psychicznego, a obraz ciała integralny składnik obrazu siebie. Jak ujmuje to David Krueger (2002, s. 30): „ciało i rozwijająca się forma jego reprezentacji są podstawą po-czucia Ja”. Autor wyodrębnia trzy etapy rozwoju Ja cielesnego rozpatry-wanego w kontekście relacji wczesnodziecięcych i procesu separacji/

indywiduacji. Zakłada, że na pierwszym etapie, obejmującym okres od urodzenia do około czwartego miesiąca życia, kształtuje się pierwotne Ja cielesne, które stanowi najwcześniejsze poczucie siebie (sens of self).

Ważne są tutaj doświadczenia relacji z rodzicami (opiekunami

pierw-fi zycznym organizmem, i od obrazu ciała (body image), który stanowi reprezentację własne-go ciała.

23 Peter Fonagy, jeden ze współtwórców teorii mentalizacji, wskazuje, że jednostka nabywa w rozwoju zdolność uświadamiania sobie własnych i cudzych stanów umysło-wych i refl eksji nad nimi, postrzegania zachowań innych jako znaczących i przewidy-walnych. Ta zdolność do interpersonalnej refl eksyjności, nabycia „kompetencji autobio-grafi cznej”, odróżnienia stanów wewnętrznych od świata zewnętrznego leży u podstaw organizacji Ja, gdyż umożliwia regulację emocjonalną, kontrolę impulsów, doświadcza-nie siebie i samoobserwację. Rozwój tej umiejętności jest ściśle powiązany z jakością więzi dziecka z osobami znaczącymi w okresie wczesnego dzieciństwa (Fonagy i in., 2002).

szoplanowymi) w postaci wrażeń związanych z kontaktem dotykowym, umożliwiające proces wyodrębniania się z kontekstu poprzez kształto-wanie się granic i schematu ciała. Podstawowo ważna jest empatyczna relacja rodzica z dzieckiem, oparta na refl ektowaniu i odzwierciedlaniu uczuć dziecka, gdyż wiąże się z adekwatnym zaspokojeniem potrzeb gło-du/sytości, snu/aktywności, bliskości, a tym samym z regulacją afektyw-ną zachodzącą w ciele dziecka na poziomie układu autonomicznego. Ten aspekt dostrojonej komunikacji emocjonalnej sprzyja budowaniu w na-stępnych fazach umysłowej reprezentacji ciała. Na etapie drugim zacho-dzącym pomiędzy czwartym miesiącem życia a drugim rokiem dochodzi do zdefi niowania granic ciała i rozróżniania odczuć wewnętrznych od zewnętrznych, co sprzyja rozwojowi spójnego Ja cielesnego. Integracja odczuć proprioceptywnych i płynących z powierzchni ciała tworzy pier-wotny obraz ciała, który stanowi reprezentację Ja cielesnego. Równolegle do tych procesów w umyśle dziecka tworzą się reprezentacje poznawcze rodzica i relacji z rodzicem, co jest wyrazem zachodzącego procesu se-paracji/indywiduacji. Zdaniem Kruegera integracja umożliwia rozwój poczucia odrębności oraz poczucia własnej skuteczności, które przypada-ją na trzeci etap. Na etapie tym istotne zjawiska związane są z rozwojem poczucia odrębności, które wyraża m.in. umiejętność rozpoznania przez dziecko siebie w lustrze oraz wyrażanie niezgody (słowo „nie” u dziec-ka). Powstaje spójna i stabilna reprezentacja Ja cielesnego w postaci obra-zu własnego ciała, dzięki czemu tworzy się „uwewnętrznione i całościowe poczucie Ja”. Stabilny obraz ciała jest powiązany z silnym poczuciem in-dywidualności, a różnicowanie odczuć fi zycznych i emocjonalnych wiąże się z powstaniem Ja psychicznego. Granice ciała stają się podstawą granic psychicznych. Dzięki zintegrowaniu Ja cielesnego i Ja psychicznego (ciała i umysłu) dziecko ma poczucie własnej tożsamości: doświadcza stałości i spójności siebie w czasie i przestrzeni. W dalszym rozwoju Ja cielesne staje się jednym w wymiarów Ja psychicznego oprócz takich reprezentacji, jak Ja-dziecko, Ja-córka (Ja-syn), Ja-dziewczyna (Ja-chłopiec) (Sugarman, 1991). Wyodrębnia się struktura Ja idealnego, w tym idealne Ja cielesne.

W zbliżony sposób swoją konceptualizację Ja cielesnego (fi zycznego) formułuje polska badaczka O. Sakson-Obada (2009). Autorka, opierając się na koncepcjach psychodynamiczych i teorii przywiązania, zakłada, że Ja cielesne jest podsystemem Ja i „odpowiada za opracowanie mental-ne doświadczeń cielesnych”.

Jest instancją integrującą doświadczenia związane z cielesnością, jak i sa-mymi reprezentacjami, na podstawie których budowane są takie aspekty

poczucia tożsamości, jak fi zyczne poczucie tożsamości, poczucie własnego istnienia, poczucie odrębności i ciągłości, poczucie spójności z własnym ciałem (s. 99).

Sakson-Obada wskazuje, że silne Ja cielesne „jest zdolne do akcepta-cji własnego wyglądu i sposobu, w jaki funkcjonuje ciało” (s. 99).