Wyróżnia się trzy podstawowe czynniki, z których mogą wynikać trudno
ści w rozumieniu czytanego tekstu. Pierwszym jest poziom skomplikowania warstwy językowej, drugim - stan wiedzy czytającego, a trzecim są warunki, w których przebiega zadanie - ilość czasu, którą czytający może poświęcić na interpretację tekstu (Dakowska, 2008: 151). Maria Dakowska (2008) proponuje podział procesu rozumienia na semantyzację, interpretację i ewaluację. Seman- tyzacja jest tu rozumiana jako „mentalne przyporządkowanie znaczeń formom”
(Dakowska, 2008: 152), co sprawia, że czytający może sprecyzować w umyśle asymilowaną treść. Segmentacja i nadawanie struktury językowej to pierwsza faza rozumienia. Ciąg graficzny jako system uszeregowanych znaków tworzy frazy, a informacje składniowe pozwalają zrozumieć wzajemne relacje między nimi i odczytać właściwie zinterpretowany sens.
Precyzowanie znaczenia występujących w tekście wyrażeń językowych od
bywa się na różne sposoby, m.in. przez wykorzystywanie strategii językowych (interjęzykowych, intrajęzykowych i metajęzykowych) oraz niejęzykowych, wizualnych (graficznych, mimicznych, gestykulacyjnych i poglądowych). In
terpretacja jest najważniejszą częścią procesu, polegającego na integracji nie
werbalnej zawartości tekstu. W tym miejscu czytający niejako wychodzi poza formy i przypisane im znaczenia, odczytując kontekst wzajemnych powiązań słów i fraz (Dakowska, 2008: 154-155). Interpretacja nie ogranicza się jedynie do dokładnej semantyzacji i dostrzegania sensu, wymaga także zrekonstruowania intencji komunikacyjnej. Czytający weryfikuje własny system wartości z inten
cją nadawcy, traktując asymilowany tekst w sposób subiektywny.
Wielu badaczy (Pawłowska, 1992; Krasowicz-Kupis, 1999; Pomirska, 2011) podkreśla istotne znaczenie sprawności językowej osoby czytającej dla poziomu rozumienia czytanego tekstu. Raport Komisji Europejskiej pt. Nauka czytania w Europie. Kontekst, polityka, i praktyka (2011) wskazuje na pewne globalne niekorzystne zjawiska dotyczące sprawności czytania obywateli państw UE oraz analizuje poziom sprawności czytelniczej w poszczególnych państwach Europy, z czego wyłaniają się nowe wyzwania dla edukacji. W dokumencie omówiono światowe badania dotyczące osiągnięć w czytaniu, a także metody dydaktycz
ne stosowane w nauczaniu czytania, stan wiedzy na ten temat oraz umiejętno
ści niezbędne przy wprowadzaniu tych metod, a także praktyki zmierzające do promowania czytelnictwa poza szkołą. Autorzy we wnioskach raportu wska
zują, że w badanych krajach podstawy programowe w dużej mierze odnoszą się do prowadzonych na świecie badań i uwzględniają wskazówki metodyczne.
Wskazują także na potrzebę zaangażowania w czytanie i promowania go od jak
najmłodszych lat. Motywacja do czytania w czasie wolnym przekłada się bo
wiem na szkolne wyniki dzieci i młodzieży w tym zakresie. Równie istotne jest zdaniem autorów raportu wczesne wspieranie uczniów, którzy mają trudności w czytaniu i rozumieniu tekstu pisanego. Za kluczowe uznaje się jednak właś
ciwe wsparcie merytoryczne i praktyczne dla nauczycieli uczących czytania ze zrozumieniem, aby ich praca miała wymierne skutki.
Inne istotne czynniki wpływające na jakość rozumienia, to doświadczenie i wiedza ogólna. Umiejętna analiza czytanego tekstu, przeprowadzona w kon
tekście szerszej wiedzy, pozwala na pełniejsze zrozumienie treści. Tekst nabiera nowej jakości, zyskuje inne, głębsze znaczenie, ukazuje nowe sensy (Chodkie
wicz, 1988; Pawłowska, 2002; Pomirska, 2011).
Równie istotnym aspektem rozumienia czytanego tekstu jest zainteresowanie czytelnika tematyką. Dzięki temu można sprawniej wychwycić istotne informa
cje, odnajdywać związki pomiędzy nimi, a w rezultacie pełniej rozumieć ideę tekstu i ustosunkować się do niego. Zofia Pomirska (2011) wskazuje, że silne pobudzenie emocjonalne jest czynnikiem destrukcyjnie wpływającym na efek
tywną lekturę, dekoncentruje bowiem czytającego i nie pozwala mu na skutecz
ne podążanie za tokiem myśli autora. Podkreśla znaczenie płynności czytania dla rozumienia tekstu. Automatyzacja dekodowania znaków i całych wyrazów pozwala czytającemu koncentrować się na czytanych treściach. Nie mniej waż
ne jest, według Z. Pomirskiej, obranie odpowiedniej strategii, zależnej od celu, jaki wyznaczył sobie czytający2. W. Grabę (2009: 8-10) wskazuje na sześć celów
czytania, wymieniając wśród nich:
2 Szersze omówienie tego zagadnienia w jednym z kolejnych rozdziałów.
1. Czytanie w celu odnalezienia w tekście konkretnych informacji - scanning and skimming - gdzie scanning to identyfikowanie form graficznych w tek
ście, a skimming to próba szybkiego zrozumienia tekstu.
2. Czytanie w celu szybkiego zrozumienia znaczenia tekstu - skimming - np., aby poznać ogólną treść i zdecydować, czy warto czytać tekst bardziej szcze
gółowo. Takie postępowanie wynika z sytuacji, kiedy do przeczytania jest więcej tekstów i należy wybrać te, którym warto poświęcić szczególną uwagę lub, gdy przewidujemy, że czytany trudny tekst będzie wymagał przygotowa
nia ze strony czytającego. Szybkie zrozumienie tekstu staje się również istot
ne, gdy czytający działa pod presją czasu i musi wyeliminować nieużyteczne informacje w nim zawarte.
3. Uczenie się przez czytanie - kiedy tekst wypełniają istotne informacje, któ
re czytający musi sobie przyswoić, w związku z czym proces ten wymaga więcej czasu i koncentracji oraz świadomego wykorzystania wiedzy na dany
1.2. Czytanie ze zrozumieniem 21 temat. Choć czytający uczy się, także kiedy czyta dla innych celów, nie orga
nizuje tego działania w taki sam sposób, jak wówczas, gdy głównym celem czytania jest przyswojenie nowych wiadomości.
4. Czytanie, którego celem jest połączenie, zebranie informacji pochodzących z różnych tekstów lub różnych fragmentów dłuższego tekstu. To zadanie trud
niejsze niż w przypadku uczenia się przez czytanie, gdyż wymaga syntetyzo
wania różnego typu wiadomości, często wykluczających się czy przeciwnych, ujętych z różnych perspektyw. Zadaniem czytającego jest wybranie istotnych dla niego aspektów, usystematyzowanie i zhierarchizowanie informacji, co wymaga stworzenia własnej organizacji przyswajanych wiadomości.
5. Czytanie dla zweryfikowania informacji zawartych w tekście i ustosunko
wania się do nich. Czytający musi nie tylko wybrać i usystematyzować in
formacje z różnych źródeł, ale równocześnie odnieść je do swojej wiedzy i przekonań. Proces ten wymaga od czytelnika aktywnej reinterpretacji po
zyskiwanych wiadomości dla jego własnych celów.
6. Czytanie z powodu zainteresowań czy dla przyjemności.
Dla porównania, Hanna Komorowska (2002: 142) wymienia cztery najczęst
sze powody lektury danego tekstu: czytamy, aby zrealizować określony cel, uzy
skać informację, wykonać zadanie oraz ze względu na przydatność lub atrakcyj
ność tekstu.
Rozumienie nie stanowi jednorodnego zjawiska, jest to raczej zespół umie
jętności i działań podejmowanych przez czytającego. Wspólnym komponentem wielu definicji jest podkreślanie roli interpretacji informacji zawartych w tek
ście. Kluczową cechę zrozumienia stanowi umiejętność łączenia różnych zda
rzeń w tekście i odkrywania na tej podstawie przez czytelnika sensu zawartego w asymilowanej informacji. Istotną rolę podczas procesu rozumienia tekstu pi
sanego pełni także kontekst. Po pierwsze, jest on niezwykle ważny dla tworzenia modelu zrozumienia i interpretacji tekstu, dodatkowo wspomaga rozpoznawanie słów przez ich semantyczne ugruntowanie. Po drugie, pomaga czytelnikowi wy
brać najwłaściwsze znaczenie dla wieloznacznych słów czy zwrotów i zapewnia informacje ułatwiające zrozumienie trudnego tekstu. Ponadto kontekst pozwala czytelnikowi dostrzec nowe słowa i budować znaczenie poszczególnych fraz, odgrywa także istotną rolę w rozwijaniu leksyki. Co ważne, kontekst nie ma większego znaczenia podczas rozpoznawania słów dobrze znanych, za to staje się istotny dla czytających z brakami językowymi, gdyż pozwala im odgadnąć znaczenie słów nieznanych. Wykorzystanie kontekstu wymaga oczywiście wię
cej czasu niż wizualne rozpoznanie znanych wcześniej wyrazów. Aby w pełni zrozumieć z kontekstu znaczenie nowych wyrazów, należy poprawnie rozpo
znać większość pozostałych słów i zwrotów.
Czytanie ze zrozumieniem, na które składa się wiele aspektów, jest złożonym procesem, podzielonym na kilka istotnych etapów, w których ważną rolę pełnią czynniki językowe i pozajęzykowe. Proces czytania ze zrozumieniem zależy od motywacji i celu czytającego, charakteru tekstu, jego zapisu graficznego oraz wiedzy i doświadczenia czytelnika, skonfrontowanych przez subiektywną inter
pretację z intencjami nadawcy.