Definicje hipertekstu w różnych ujęciach

Pierwsze, potoczne skojarzenie z hipertekstem odwołuje się do wielopoziomo­

wej struktury tekstów internetowych. Realizacje hipertekstowe, czyli nieline- rane, można jednak odnaleźć w publikacjach drukowanych powstałych wiele lat przed upowszechnieniem się Internetu. Z drugiej zaś strony wiele tekstów dostępnych w Sieci nie spełnia założeń hipertekstowości. Paweł Szerszeń (2010) dokonuje swoistego przeglądu tekstów literackich, w których można dostrzec potencjał hipertekstualności. Wymienia tu m.in. Życie i myśli JW Pana Tristra- ma Shandy Laurence’a Sterne’a, Grę w klasy Julio Cortazara czy Blady ogień Vladimira Nabokova, gdy analizuje strukturę oraz układ treści, które umożli­

wiają lub niekiedy sugerują porzucenie linearnego sposobu ich odczytywania (zob. Szerszeń, 2010: 55-57).

W odniesieniu do historii komputerów i Internetu pierwsze wzmianki o hiper­

tekście odnaleźć można w artykule Vannevara Busha (1945), który zaproponował system o nazwie Memex, stanowiący połączenie prywatnej kartoteki z uniwer­

salną biblioteką (zob. Siemieniecki, 2005: 246; Szerszeń, 2010: 57). Ostatecznie termin powstał w 1965 roku i został powołany przez Theodora Holma Nelsona, twórcę wizjonerskiego programu o nazwie Xanadu. T. H. Nelson wprowadził do komputera tekst z wyróżnionymi pojęciami kluczowymi, mającymi ency­

klopedyczne i słownikowe odnośniki. Teksty odnośników również miały zawie­

rać przejście do kolejnych, bardziej szczegółowych dokumentów (Siemieniecki, 2005: 246; Szerszeń, 2010: 58). Na podstawie tego programu hipertekstem na­

zywamy tekst podzielony na fragmenty, które na różne sposoby są połączone z tzw. odsyłaczami. Odsyłacze to inaczej hiperłącza i to one stanowią element odróżniający hipertekst od tekstu tradycyjnego. Nielinearność tekstu sprawia, że nie istnieje już tradycyjna, z góry określona kolejność lektury; to czytelnik sam

wybiera, które fragmenty tekstu, w jakim układzie oraz kolejności będzie czytał.

Zdaniem T. H. Nelsona, tego typu organizacja tekstu jest możliwa jedynie dzięki komputerowi, inni badacze jednak z tym poglądem polemizują.

Najpowszechniej znaną realizacją hipertekstu jest Internet i to właśnie poja­

wienie się stron WWW w 1990 roku, a także wprowadzenie języka programo­

wania HTML w 1989 roku upowszechniło hipertekst (Szerszeń, 2010: 64).

Piotr Celiński (2005: 386) w swoich rozważaniach podkreśla, że hipertekst jest:

[...] zjawiskiem wieloznacznym, generującym różne - często wzajemnie się wyklu­

czające - opinie na temat jego funkcjonowania i oddziaływania, jego roli w społe­

czeństwie, kulturze, sztuce, polityce itd. Budowanie znaczeń następuje tu w oparciu o wydobycie jego wewnętrznych sprzeczności.

Badacze nie są zgodni w definiowaniu hipertekstu - jedni traktują go jak zwykły tekst, który może być przechowywany, czytany, przeszukiwany i edy­

towany - a od innych tekstów różni go to, że ma wewnątrz odsyłacze do innych dokumentów - inni zwracają uwagę na fakt, że czytelnik ma do czynienia z no­

wym rodzajem tekstu, znajdującym się w nowej przestrzeni (nadprzestrzeni) (Deemer, 1994; Hughes, 1994). Nie ma też zgodności co do tego, czy hiper­

tekst przekracza ograniczenia tekstu drukowanego - przede wszystkim odnosi się to do jego linearności i stałości - czy jednak ma charakter multilinearny, a analogiczne cechy można wskazać w niektórych tekstach drukowanych, np.

w gazetach, komiksach, podręcznikach, czy wspomnianych wcześniej utworach literackich (zob. Bolter, 1998; Fitzgibbons, 2008). P. Szerszeń zebrał wszystkie dotychczasowe spojrzenia na hipertekst i w bardzo przejrzysty sposób podsu­

mował to zagadnienie. Określił hipertekst elektroniczny jako taki rodzaj tekstu, w którym pewne jego elementy, od wyrazu po całe strony, nie następują po sobie w sposób linearny, lecz mają połączenie z innym elementem, który także jest tekstem lub obrazem (zob. Szerszeń, 2010: 76). Ponadto P. Szerszeń (2010: 69) zauważa, że:

Budowa hipertekstów pozwala na łatwiejszy dostęp do zasobów wiedzy w mózgu, do metakognitywnych zdolności oraz zainteresowań zgodnie z hipotezą dotyczącą podobieństwa pomiędzy strukturą informacji w hipertekście oraz strukturą wiedzy w mózgu.

Pojawienie się nowej kultury medialnej wymaga zredefiniowania pojęcia tekstu oraz jego wyznaczników. Zadania tego podjęła się Urszula Żydek-Bed- narczuk (2003: 8). Wyróżniła wśród nich:

1.5. Czytanie tekstów w Internecie 29

[...] rozszerzoną Oralność piśmienną (telepiśmienność), hipertekst, jako sieć teks­

tów, intencjonalność użytkownika z zacieraniem się klasycznej roli nadawcy i od­

biorcy, informacyjność połączoną z konceptualnością, spójność globalną hiperteks­

tów, kontekstowość, wynikającą ze sposobów nawigowania w Sieci, nawigowanie w miejsce linearności, brak początku i końca, ulotność i momentalrtość życia tekstu, uzależnioną od użytkownika, fragmentaryczność, wieloznaczność, występowanie emotikonów i ników (np. rozmowy na IRC-u, e-maile).

Julie Coiro (2003) wymienia cztery główne typy tekstów dostępnych w In­

ternecie, podkreśla też, że są one w większości nielinearne, interaktywne i roz­

budowane o multimedia, przez co wymagają od czytelnika stosowania innych strategii, umożliwiających zrozumienie treści.

Hipertekst stwarza konieczność indywidualnego doboru ścieżki śledzenia in­

formacji, a ścieżka ta nie tylko różni się od wyborów innych czytelników, lecz także może być inna za każdym razem, gdy tekst jest czytany przez tę samą osobę. Czytelnik powinien zdawać sobie sprawę zarówno z wad, jak i zalet tego rozwiązania i świadomie wybierać kolejne hiperłącza, opierając się na logicz­

nym wnioskowaniu (za: Cohen, 2006: 171).

Kolejnym typem, wyróżnionym przez J. Coiro (2004), jest tekst wzbogacony multimediami - od kolorowych czcionek, przez fotografie i animacje, po klipy i filmy wideo. Obrazy i dźwięki w nowy sposób przekazują informacje, zachę­

cają do interakcji, wyjaśniają omawiane zagadnienia i wymuszają niejako u czy­

telnika przyjęcie nowego sposobu myślenia i poruszania się w obrębie tekstu.

Następną grupę stanowią teksty z założenia nastawione na interaktywny udział czytelnika - zamieszczanie komentarzy, własnych tekstów, przekazywa­

nie przemyśleń na dany temat. Takimi tekstami według J. Coiro (2004) są nie tylko błogi, ale też korespondencja e-mailowa, czy różnego rodzaju komunika­

tory, wymagające natychmiastowej reakcji czytelnika. W tym celu niezbędna jest samokontrola zrozumienia czytanego tekstu, a przede wszystkim intencji autora oraz odnalezienie dla siebie odpowiedniego miejsca w tej interaktywnej wymianie zdań.

Ostatnim z wymienionych typów tekstu jest ten, który odczytuje się i tworzy podczas komunikacji opartej o Instant Messaging (IM), wymagającej od użyt­

kownika czytania i reagowania na otrzymane wiadomości, równocześnie z wy­

konywaniem innych czynności na komputerze. Tekst ten ma w sobie aspekty wi­

zualne (symbole, krój i kolor czcionki), jak i oralne (zbliżony do mowy charakter wypowiedzi). Charakteryzuje się przy tym skrótowością i wielowątkowością.

Ponadto wiadomości są niejednokrotnie wymieniane z więcej niż jedną osobą (Cohen, 2006: 171).