Determinanty i narzędzia budowania konkurencyjności learning region poprzez

Ze złożoności pojęcia konkurencyjności regionu uczącego się przedstawionej w podrozdziale 2.1.1. wynika szereg determinant (czynników) ją kształtujących. Za Pszczołowskim [1978, s. 41] przez czynnik rozumie się „składnik wyróżniony w kompleksie zjawisk, który nie zawsze daje się ująć w sposób opisowy albo ścisły – wymierny, a który jest rozpatrywany jako przyczyna lub warunek jakiegoś rozpatrywanego skutku”. Za czynniki (determinanty) konkurencyjności regionu uczącego się uważa się zatem składniki rozpatrywane jako jej przyczyna bądź warunek.

potencjał konkurencyjny regionu uczącego się

przewaga konkurencyjna regionu uczacego się

pozycja konkurencyjna regionu uczącego się

53

Determinanty konkurencyjności regionalnej, w tym konkurencyjności regionu uczącego się, można ogólnie podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Czynniki wewnętrzne zależą m.in. od ilości, jakości, charakteru, dostępności i rozmieszczenia posiadanych przez region zasobów naturalnych, ludzkich i kulturowych, a także od cech społeczno-kulturowych regionu, jego historii, struktury bazy ekonomicznej czy wewnętrznej, przestrzennej organizacji gospodarki [Kuciński 1997, s. 67-68]. Wśród czynników o charakterze zewnętrznym, zdaniem Kruk [2010, s. 67] często niewystarczająco eksponowanych w literaturze przedmiotu, wskazuje się na politykę państwa wobec danego regionu, pozycję regionu w makroprzestrzennym systemie regionów i wynikające z nich oddziaływania [Kuciński 1997, s. 67-68], a także m.in. na proces globalizacji, realia polityczne czy stan sieci komunikacyjnej [Kruk 2010, s. 67]. Podkreśla się przy tym, że determinanty zewnętrzne nie mają sztywnego charakteru i zawsze istnieje pewna możliwość oddziaływania na nie poprzez władze regionalne, społeczność regionu czy przedsiębiorstwa w nim funkcjonujące [Kuciński 1997, s. 67-68].

W tabeli 2.2 zawarto dwie typologie determinant konkurencyjności regionalnej istotne z punktu widzenia typologii czynników konkurencyjności regionu uczącego się zamieszczone w tabeli 2.3.

Tabela 2.2. Typologie czynników konkurencyjności regionalnej

Autor ^{Czynniki konkurencyjności regionalnej} Grupa czynników Elementy składowe

U. Fratesi, L. Senn

Czynniki mikroekonomiczne

Dostępność kapitału, w tym dla przedsięwzięć obciążonych ryzykiem

Obecność wiedzy milczącej i skodyfikowanej Jakość systemu edukacji

Czynniki makroekonomiczne

Dostępność / infrastruktura transportowa

Infrastruktura badawcza, relacje nauka-biznes, decentralizacja szkolnictwa wyższego, infrastruktura sieciowa

Struktura branżowa regionu Czynniki instytucjonalne

i kulturowe

Mechanizmy zarządzania w regionie Rynek lokalny

Przedsiębiorczość i tworzenie klastrów

Kreatywne środowisko służące przyciąganiu innowacyjnych osób

Czynniki organizacji przestrzennej

Rozlewanie się wiedzy (knowledge spillover) Korzyści aglomeracyjne

Struktura miejska regionu Czynniki relacyjne

Współzależności pozahandlowe (untraded interdependencies)

54 J. M. de Vet, P. Baker, K. Dalgleish, R. Pollock, A. Healy Talent

Umiejętności oparte na wiedzy Oferta edukacyjna

Instytucje kształcenia i doskonalenia zawodowego Walory miejsca

Elastyczność zasobów pracy Innowacje

Powiązania między praktyką a nauką Placówki badawcze i uniwersytety

Udział w międzynarodowych sieciach badawczych Instytucje pośredniczące

Powiązania

Telekomunikacja i sieci informacyjne Technologie informatyczne/Internet Otwartość i dostępność Infrastruktura transportowa Usługi komunalne Przedsiębiorczość Klastry

Specjalizacja w kreowaniu wartości dodanej Stopień internacjonalizacji

Nowe produkty i usługi

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Fratesi i Senn 2009, s. 10-15; de Vet i in. 2004, za: Biniecki, Frenkiel 2005, s. 32-33.

Typologie determinant konkurencyjności regionalnej zawarte w powyższej tabeli nie mają wyczerpującego charakteru²⁹, a odnoszą się w znacznej mierze do obszarów uznanych za kluczowe także z punktu widzenia konkurencyjności regionu uczącego się takich m.in. jak: innowacje, powiązania aktorów regionalnych, współpraca międzynarodowa, jakość systemu edukacji czy tworzenie wiedzy w ramach działalności badawczo-rozwojowej. Zestawiając czynniki konkurencyjności regionalnej istotne z perspektywy analizy learning

region z jego charakterystykami się w niniejszej pracy wyróżniono następujące determinanty konkurencyjności regionu uczącego się (tabela 2.3).

Tabela 2.3. Typologia determinant konkurencyjności regionu uczącego się

Determinanta Elementy składowe

Struktura gospodarki oparta na wiedzy i kreatywności

Struktura branżowa gospodarki Struktura miejska regionu Struktura zatrudnienia w regionie Zasoby ludzkie w sposób ciągły uczestniczące

w procesach uczenia się

Jakość zasobów ludzkich

(zdolność uczenia się, kreatywność) Mobilność zasobów ludzkich Sektor naukowo-badawczy

System naukowo-badawczy

Zasoby ludzkie przeznaczone na działalność badawczo-rozwojową

Nakłady na działalność B+R

29

Zdaniem autorki nie jest możliwe przedstawienie klasyfikacji czynników konkurencyjności regionalnej cechującej się zupełnością i rozłącznością, odpowiedniej dla każdego regionu, gdyż - jak wskazano w podrozdziale 2.1.1 - budowanie przewagi konkurencyjnej opiera się na bazie czynników rzadkich, które dany region potrafi we właściwy sposób wykorzystać, a które dodatkowo podlegają zmianom w czasie.

55

Produkcja naukowa Relacje nauka-biznes Ośrodki wspierania innowacji

Infrastruktura komunikacyjna zorientowana globalnie ^{Infrastruktura transportowa}

Technologie informatyczne/Internet Powiązania sieciowe między aktorami regionalnymi oparte na zaufaniu

System zarządzania w regionie oparty na elastycznych ramach regulacyjnych i adaptacyjności Powiązania aktorów regionalnych na poziomie

krajowym i międzynarodowym

Współpraca regionu z innymi regionami na poziomie krajowym

Współpraca regionu z innymi regionami na poziomie międzynarodowym

Źródło: opracowanie własne.

Oparcie gospodarki regionu uczącego się na wiedzy, a także na współpracy wszystkich aktorów regionalnych w formie powiązań sieciowych zapewnia tworzenie efektów synergii poprzez proces interaktywnego, instytucjonalnego oraz organizacyjnego uczenia się. Elastyczność systemu produkcyjnego, z także systemu zarządzania w regionie uczącym się jest z kolei warunkiem zdolności regionu uczącego się do przystosowywania się do zmieniającej się sytuacji społeczno-gospodarczej. Aktorzy regionalni w sposób ciągły zaangażowani w proces podnoszenia swoich kwalifikacji oraz wymianę wiedzy i doświadczeń opartą na zaufaniu, a także rozbudowana infrastruktura komunikacyjna oraz sektor naukowo-badawczy przyczyniają się do tworzenia nowych warunków rozwoju prowadzących do utrzymania bądź wzmocnienia pozycji regionu w ujęciu krajowym i międzynarodowym. Szczególna rola przypisana ośrodkom wspierania innowacji wynika z ich kluczowej roli w animowaniu współpracy między aktorami regionalnymi w obszarze działalności innowacyjnej zarówno wewnątrz regionu uczącego się, jak i w ujęciu krajowym i międzynarodowym. Działalność ośrodków wspierania innowacji w formie pośredniczenia we współpracy między instytucjami naukowo-badawczymi a przedsiębiorstwami mającej doprowadzić do transferu wiedzy i obopólnych korzyści z niego wynikających oraz aktywizowania ludzkiej innowacyjności, kreatywności i przedsiębiorczości w perspektywie długoterminowej buduje pozycję konkurencyjną regionu uczącego się. Istotnym wydaje się ponadto zaznaczanie, że zaproponowana typologia czynników konkurencyjności learning

region nie ma charakteru zamkniętego, stąd poszczególne regiony uczące się mogą konkurować także w oparciu o inne determinanty, co potwierdza tezę prezentowaną w niniejszym rozdziale, że konkurowanie regionów odbywa się przy wykorzystaniu czynników rzadkich, cechujących się dodatkowo zmiennością w czasie.

56

Niezależnie od sposobu pogrupowania czynników konkurencyjności regionalnej czy determinant konkurencyjności regionu uczącego się, daje się zauważyć ich istotne podobieństwo do czynników rozwoju regionalnego. Zestawiając czynniki konkurencyjności regionu uczącego się z czynnikami rozwoju regionalnego należy zauważyć, że te same czynniki, które decydują o konkurencyjności danego regionu, determinują także jego rozwój regionalny i podlegają ponadto ewolucji w czasie: od tradycyjnego ujęcia w postaci ziemi, pracy i kapitału do determinant o niematerialnym charakterze odwołujących się m.in. do wiedzy, innowacji, powiązań sieciowych, współpracy międzynarodowej [Szymla 2000, s. 33-40; Blakely 1989, s. 134; Gorzelak i Jałowiecki 2000, s. 12-16; Domański 1997, s. 31-32]. Konkurencyjność regionalna, w tym konkurencyjność regionu uczącego się oraz rozwój regionalny są pojęciami wzajemnie powiązanymi³⁰, stąd także determinanty odnoszące się do obu tych pojęć są w znacznej mierze zbliżone bądź takie same.

Istotnym wydaje się ponadto zwrócenie uwagi na fakt, iż konkurencyjność regionu uczącego się jest różnorako postrzegana w zależności od grupy interesariuszy, której dotyczy. Inaczej region uczący się i jego konkurencyjność jest widziany z punktu widzenia przedsiębiorstw funkcjonujących na terenie danego regionu, jeszcze inaczej – z perspektywy sektora nauki i badawczo-rozwojowego czy instytucji otoczenia biznesu (w tym zwłaszcza ośrodków wspierania innowacji), odmiennie – w ujęciu władz regionalnych.

Z perspektywy przedsiębiorstw konkurencyjność regionu uczącego się determinują m.in. takie czynniki jak: struktura systemu edukacji, jakość i poziom wykształcenia zasobów ludzkich, infrastruktura, system zarządzania w regionie, powiązania między aktorami regionalnymi umożliwiające nawiązywanie współpracy czy powiązania aktorów regionalnych na poziomie krajowym i międzynarodowym. Z punktu widzenia sektora nauki i badawczo-rozwojowego czynniki konkurencyjności regionu uczącego się o kluczowym znaczeniu to: struktura gospodarki, powiązania sieciowe między aktorami regionalnymi oraz czynniki odnoszące się do sektora naukowo-badawczego i instytucji otoczenia biznesu. Dla ośrodków wspierania innowacji jako podkategorii instytucji otoczenia biznesu istotną rolę odgrywają przede wszystkim takie czynniki jak: powiązania sieciowe między aktorami regionalnymi, budowanie relacji opartych na zaufaniu, powiązania aktorów regionalnych na poziomie krajowym i międzynarodowym. Z punktu widzenia władz regionalnych dla konkurencyjności regionu uczącego się kluczowymi determinantami są: system zarządzania

w regionie cechujący się na poziomie krajowym i mi

Narzędzia budowa

listy determinant ją kształtuj konkurencyjności regionu ucz poszczególne czynniki konkurencyj

[1997, s. 7] „kształtowanie konkurencyjno

i wielokierunkowym procesem tworzenia warunków rozwoju gospodarki, w którym chodzi o wydobycie i uruchomienie regionalny

wzrost, połączenie ich z czynnikami makroekonomicznymi”. Odwołuj przewodniego niniejszej rozprawy, w dalszej cz

narzędziach budowania konkurencyjno przede wszystkim w odniesieniu do o

Rysunek 2.3. Narzędzia budowania konkurencyjno Źródło: opracowanie własne na podstawie:

W odniesieniu do narz Lorenzen [2001, s. 172, za: Promowanie uczenia się na poziomie organizacji Promowanie interaktywnego uczenia się Promowanie centrów wiedzy i współpracy międzyregionalnej 57

cy się elastycznością i adaptacyjnością, powiązania aktorów regionalnych na poziomie krajowym i międzynarodowym oraz struktura gospodarki regionu.

dzia budowania konkurencyjności regionu uczącego się

ą kształtujących. Działania podejmowane w obszarze podnoszenia ci regionu uczącego się odwołują się bowiem do oddziaływania na poszczególne czynniki konkurencyjności na poziomie regionalnym. Według Kuci

[1997, s. 7] „kształtowanie konkurencyjności regionu jest złożonym, wielowarstwowym i wielokierunkowym procesem tworzenia warunków rozwoju gospodarki, w którym chodzi o wydobycie i uruchomienie regionalnych, a nawet lokalnych czynników stymuluj

czenie ich z czynnikami makroekonomicznymi”. Odwołuj

przewodniego niniejszej rozprawy, w dalszej części podrozdziału skupiono si dziach budowania konkurencyjności learning region poprzez procesy uczenia si przede wszystkim w odniesieniu do ośrodków wspierania innowacji (OWI) (rysunek 2.3).

dzia budowania konkurencyjności learning region poprzez procesy uczenia si ródło: opracowanie własne na podstawie: Lorenzen 2001.

W odniesieniu do narzędzi promowania uczenia się na poziomie danej organizacji, 2001, s. 172, za: Czyżewska 2012a] podkreśla znaczenie edukacji i szkole

• Kształecenie i szkolenia

• Wspieranie eksperymentowania w przedsiębiorstwach

• Wsparcie dla przedsiębiorstw odpryskowych Promowanie uczenia

• Pięlegnowanie powiązań między regionalnymi

• Promowanie struktur klastrowych • Promowanie współpracy, komunikacji

• Edukacja uniwersytecka

• Stymulowanie sektora badawczego infrastruktury transferu technologii • Przyciąganie korporacji transnarodowych • Wykorzystanie dużych przedsiębiorstw

uczenia się i dzielenia się wiedzą Promowanie centrów

wiedzy i współpracy

ązania aktorów regionalnych oraz struktura gospodarki regionu.

są implikacją obszernej cych. Działania podejmowane w obszarze podnoszenia bowiem do oddziaływania na ci na poziomie regionalnym. Według Kucińskiego żonym, wielowarstwowym i wielokierunkowym procesem tworzenia warunków rozwoju gospodarki, w którym chodzi ch, a nawet lokalnych czynników stymulujących czenie ich z czynnikami makroekonomicznymi”. Odwołując się do tematu ci podrozdziału skupiono się na poprzez procesy uczenia się rodków wspierania innowacji (OWI) (rysunek 2.3).

poprzez procesy uczenia się

na poziomie danej organizacji, la znaczenie edukacji i szkoleń dla

w istniejących odpryskowych między aktorami komunikacji i zaufania badawczego i dostarczanie transnarodowych ębiorstw w procesie

58

aktorów regionalnych, w tym dla przedstawicieli ośrodków wspierania innowacji. Pracownicy wysoko wykwalifikowani odgrywają ważną rolę w przypadku wielu innowacji produktowych, natomiast wykwalifikowani pracownicy produkcyjni są nierzadko pomysłodawcami w obszarze innowacji procesowych. W związku z tym niezbędne jest nieustanne aktualizowanie wiedzy pracowników poprzez system szkół technicznych i specjalistyczne szkolenia w miejscu pracy. Uczenie się na poziomie danej organizacji, poza zdobywaniem nowej wiedzy, obejmuje także oduczanie się niektórych przestarzałych rutyn.

Promocja interaktywnego uczenia się odnoszącego się do sposobu, w jaki ustalają się interakcje między aktorami podczas koordynacji podejmowanej działalności i realizacji procesów innowacyjnych w postaci wymiany doświadczeń i przekazywania informacji [Maillat i Kébir 1999, s. 436-439] dotyczy pielęgnowania sieci powiązań między aktorami w regionie i poza jego granicami. Budowa sieci powiązań związana jest z budowaniem współpracy wewnątrz- i międzyregionalnej w ramach OWI oraz innych kluczowych aktorów na poziomie regionalnym, a także lokalnym i krajowym mającej służyć podnoszeniu konkurencyjności regionu uczącego się. Dla osiągania wzajemnych korzyści, zawierana współpraca winna opierać się na wzajemnej komunikacji i zaufaniu zaangażowanych podmiotów.

Jeśli chodzi o grupę narzędzi wspierających centra wiedzy i współpracę międzyregionalną, w kontekście ośrodków wspierania innowacji należy zwrócić szczególną uwagę na stymulowanie sektora badań oraz dostarczanie infrastruktury transferu technologii, co dokonuje się w dużej mierze dzięki pośrednictwu OWI. Huggins [1996, za: Lorenzen 2001, s. 177], odwołując się do południowej Walii, wskazuje, że niewystarczająca świadomość przedsiębiorstw o dostępności usług wsparcia technologicznego może częściowo wyjaśniać ich niski poziom innowacyjności technologicznej. Zagadnienie edukacji uniwersyteckiej jest kluczowe z jednej strony ze względu na kształcenie wysoko wykwalifikowanej kadry ośrodków wspierania innowacji, a z drugiej strony na nawiązywanie współpracy między OWI a ośrodkami akademickimi celem budowania powiązań synergicznych.