Mierniki konkurencyjności regionu uczącego się

Biorąc pod uwagę fakt, że konkurencyjność regionu uczącego sie jest złożonym zjawiskiem, do jej pomiaru wykorzystuje się mierniki (wskaźniki) uwzględniające wspomnianych wiele aspektów [Szołek 2005, s. 103]. Mierniki konkurencyjności

59

regionalnej, w tym mierniki konkurencyjności regionu uczącego się, można podzielić według różnych kryteriów:

czasu – wyróżnia się mierniki statyczne i dynamiczne (choć podział ten odgrywa coraz mniejsze znaczenie ze względu na fakt, że dla badania zmian konkurencyjności w czasie analizuje się ewolucję mierników statycznych w czasie);

sposobu mierzenia – wskazuje się na mierniki typu ex ante (jako efekt badania związków między spodziewanym poziomem konkurencyjności a czynnikami mogącymi na nią oddziaływać w przyszłości) i mierniki typu ex post (jako efekt badania związków między aktualnym poziomem konkurencyjności a czynnikami na nią oddziałującymi w przeszłości);

sposobu konkurowania – wymienia się mierniki konkurencyjności cenowej, pozacenowej oraz mierniki uwzględniające łączne efekty konkurencyjności cenowej i pozacenowej określane na podstawie bilansu obrotów kapitałowych oraz bilansu obrotów wiedzą techniczną;

stopnia i zakresu agregacji danych – wyróżnia się mierniki proste (cząstkowe) i mierniki syntetyczne konstruowane na bazie mierników cząstkowych [Szołek 2005, s. 106].

Na etapie doboru mierników prostych służących badaniu konkurencyjności w ujęciu regionalnym należy kierować się następującymi zasadami: istotnością z punktu widzenia analizowanych zjawisk, jednoznacznością i precyzyjnością zdefiniowania, wyczerpaniem zakresu zjawiska, logicznością wzajemnych powiązań, zachowaną proporcjonalnością reprezentacji zjawisk cząstkowych, mierzalnością (możliwością liczbowego wyrażenia poziomu cechy) oraz dostępnością i kompletnością informacji statystycznych dla badanych obiektów [Młodak 2006, s. 27; Panek 2009, s. 16-23]³¹.

W dalszej części podrozdziału przedstawiono wybrane mierniki proste służące analizie konkurencyjności regionu uczącego się w odniesieniu do determinant konkurencyjności regionu uczącego się sformułowanych w tabeli 2.3³². Różnorodność mierników wykorzystywanych do badania konkurencyjności regionu uczącego się, oprócz wieloaspektowości i złożoności samego pojęcia, związana jest także z szerokim wachlarzem

31

Pomimo zasad doboru mierników sformułowanych w literaturze, w dyskusjach akademickich zaznacza się, że „najczęściej spotykanym w praktyce punktem wyjścia empirycznej analizy konkurencyjności staje się określenie zbioru wskaźników, z reguły na zasadzie mniej lub bardziej udanego kompromisu między tym „co być powinno”, a tym, co jest statystycznie dostępne” [Biniecki i Frenkiel 2005, s. 27]. Świadczy to o trudnościach w sprostaniu wszystkim zasadom, zwłaszcza w sytuacji analizy wielu czynników konkurencyjności regionalnej, niemniej jednak należy zaznaczyć, że niewłaściwy dobór mierników prostych wpływa na niewielki stopień wyjaśniania zjawiska złożonego, jakim jest konkurencyjność regionalna.

32 Kwestia pomiaru regionu uczącego się była już przedmiotem podrozdziału 1.2, gdy odnoszono się do pracy Boulianne’a [2005] i Acosty [2001].

60

determinant ją kształtujących, stąd często stosowane podejście dotyczy przypisywania mierników konkurencyjności regionalnej zdefiniowanym uprzednio czynnikom ją determinującym (tabela 2.4)³³.

Przedstawiona w tabeli 2.4 lista mierników konkurencyjności regionu uczącego się jest ilustracją operacjonalizacji determinant konkurencyjności learning region i ich przełożenia na określone wskaźniki ilościowe, a jednocześnie stanowi przykład zaprezentowanego uprzednio twierdzenia, iż nierzadko dobór mierników konkurencyjności jest złotym środkiem między dostępnością danych statystycznych a zamysłem badawczym autorów.

33

Wśród studiów odnoszących się kompleksowo do przeglądu wskaźników konkurencyjności regionalnej należy wskazać m.in. prace: Snieška i Bruneckiene 2009; Brooksbank i Pickernell 1999; Pinelli i in. 1998.

61

Determinanta Elementy składowe Wybrane mierniki konkurencyjności regionu uczącego się

Struktura gospodarki oparta na wiedzy i kreatywności

Struktura branżowa gospodarki ^{Wskaźnik struktury wytworzonego PKB według sektorów} Wskaźnik struktury wartości dodanej brutto według sektorów Wskaźnik PKB per capita

Struktura miejska regionu Wskaźnik urbanizacji

Struktura zatrudnienia w regionie ^{Wskaźnik struktury pracujących według sektorów (funkcji)} Stopa zatrudnienia

Zasoby ludzkie w sposób ciągły uczestniczące

w procesach uczenia się

Jakość zasobów ludzkich (zdolność uczenia się,

kreatywność) ^{Liczba osób korzystających z kształcenia ustawicznego} Mobilność zasobów ludzkich Saldo migracji osób z wyższym wykształceniem

Sektor naukowo-badawczy

System naukowo-badawczy ^{Liczba międzynarodowych programów badawczych, w których uczestniczą} uczelnie wyższe Liczba jednostek badawczych w regionie w podziale na dziedziny

Zasoby ludzkie przeznaczane na działalność badawczo-rozwojową

Liczba studentów w systemie szkolnictwa wyższego/liczba ludności

Liczba absolwentów studiów wyższych jako % liczby studentów w systemie szkolnictwa wyższego

Liczba osób z tytułem doktora

Liczba doktorantów w podziale na dyscypliny naukowe Liczba przyjętych doktorantów/liczba ludności

Liczba cudzoziemców jako % ogółu przyjętych doktorantów Liczba beneficjentów stypendiów doktorskich na badania naukowe

Liczba pracowników sektora badawczo-rozwojowego w podziale na sektor przedsiębiorstw i sektor publiczny

Liczba pracowników sektora B+R/liczba aktywnych zawodowo

Wydatki na działalność B+R

Wydatki na działalność B+R w podziale na sektor przedsiębiorstw, sektor publiczny

Wydatki na działalność B+R w relacji do PKB ogółem oraz w podziale na sektor przedsiębiorstw i sektor publiczny

Wydatki na działalność B+R na 1 mieszkańca

Budżet władz samorządowych przeznaczany na badania Produkcja naukowa

Liczba publikacji naukowych/liczba ludności Liczba doktoratów w podziale na dziedziny

Liczba przyznanych patentów na 1000 zatrudnionych w działalności B+R Liczba publikacji naukowych i technologicznych/liczba ludności (poziom krajowy=100)

62

Udział procentowy wspólnych publikacji między regionami Liczba wniosków patentowych na 1 milion mieszkańców

Indeks specjalizacji wniosków o patent europejski w podziale na dziedziny technologiczne

Liczba europejskich wniosków patentowych/liczba ludności aktywnej zawodowo

Relacje nauka-biznes

Liczba umów o współpracę zawartych między przedsiębiorstwami a uczelniami wyższymi

Liczba funkcjonujących klastrów w regionie Liczba funkcjonujących konsorcjów badawczych

Liczba stypendystów programów wspierających relacje nauka-biznes Liczba międzynarodowych programów badawczych, w których uczestniczą aktorzy regionalni

Ośrodki wspierania innowacji

Liczba ośrodków wspierania innowacji na 100 tys. mieszkańców Liczba przedsiębiorstw utworzonych w ramach inkubatorów technologicznych

Liczba projektów realizowanych wspólnie z innymi instytucjami otoczenia biznesu w regionie

Struktura budżetu ośrodków wspierania innowacji

Udział wydatków na podnoszenie kwalifikacji personelu w budżecie ośrodków wspierania innowacji

Liczba utworzonych przedsiębiorstw typu start-up na 10 tys. mieszkańców Liczba patentów uzyskanych dzięki wsparciu ośrodków wspierania innowacji

Liczba zorganizowanych konferencji/szkoleń/seminariów Infrastruktura komunikacyjna

zorientowana globalnie

Infrastruktura transportowa ^{Liczba połączeń lotniczych w regionie (krajowych i międzynarodowych)} Dostępność komunikacyjna w regionie

Technologie informatyczne/Internet ^{Wyposażenie w komputery na 1000 mieszkańców} _{Dostęp do Internetu na 1000 mieszkańców} Powiązania sieciowe między aktorami regionalnymi oparte na zaufaniu

Liczba umów o współpracę zawartych między aktorami regionalnymi Frekwencja w wyborach prezydenckich, samorządowych

Odsetek osób angażujących się w działalność społeczną System zarządzania w regionie oparty na elastycznych ramach regulacyjnych

i adaptacyjności

Wskaźnik biurokratyzacji (ilość urzędników administracji samorządowej na 1000 mieszkańców)

Koszty administracyjne jako odsetek budżetu samorządu terytorialnego

63

Źródło: opracowanie własne

Liczba procedur potrzebnych do założenia działalności gospodarczej Liczba dni potrzebna na założenie działalności gospodarczej

Powiązania aktorów regionalnych na poziomie krajowym i

międzynarodowym

Współpraca regionu z innymi regionami na poziomie krajowym

Liczba miast/regionów partnerskich, w ramach których odbywa się współpraca regionu na poziomie krajowym

Współpraca regionu z innymi regionami na poziomie międzynarodowym

Liczba miast/regionów partnerskich, w ramach których odbywa się współpraca regionu na poziomie międzynarodowym

Liczba studentów uczestniczących w wymianie międzynarodowej

64

Mierniki proste są podstawą konstruowania mierników syntetycznych (indeksów) służących analizowaniu konkurencyjności poszczególnych regionów poprzez budowanie rankingów tychże regionów³⁴. Konstruowanie mierników syntetycznych w celu tworzenia rankingów dla oceny konkurencyjności regionów czerpie inspirację z rankingów konkurencyjności konstruowanych dla gospodarek narodowych³⁵. Biorąc pod uwagę złożoność pojęcia konkurencyjności regionalnej, stosuje się obszerne listy mierników prostych celem zbudowania mierników syntetycznych³⁶. Bristow [2010, s. 72-83] w swojej pracy wylicza i kompleksowo analizuje budowę 33 rankingów konkurencyjności regionalnej, z których każdy średnio składa się z 40 mierników prostych. Zaprezentowane rankingi są dowodem różnorodności podejść do konkurencyjności regionalnej, jej definicji i determinant. Praca Hugginsa [2010, s. 644-648] zawiera z kolei szczegółowe zestawienie 58 studiów benchmarkingowych na poziomie regionalnym, z których znaczna część odnosi się do badania pozycji konkurencyjnej regionów³⁷. W świetle powyższych stwierdzeń należy zauważyć, że analizowanie rankingów konkurencyjności zbudowanych przy zastosowaniu mierników syntetycznych stało się w ostatnich latach niezwykle popularne wśród władz regionalnych, ponadto przyciąga uwagę mediów [Bristow 2010, s. 68]. Wspomniane listy rankingowe regionów pozwalają bowiem w stosunkowo szybki sposób porównać pozycję konkurencyjną poszczególnych regionów względem siebie stanowiąc swoiste „migawki w czasie” [Cortright i Mayer 2004, s. 36]. Mimo rosnącego zainteresowania w stosunku do rankingów konkurencyjności opartych na miernikach syntetycznych, w dyskusjach akademickich istnieją opinie krytykujące stosowanie mierników syntetycznych dla badania konkurencyjności regionalnej. Bristow [2010] sceptycznie odnosi się do ich stosowania poddając w wątpliwość samo zastosowanie takiej metody oceny pozycji konkurencyjnej regionu i wnioski, jakie na jej podstawie są wyciągane³⁸. Autorka podkreśla ponadto, iż trudności pomiaru konkurencyjności regionalnej zależą w głównej mierze od chaotycznej i rozmytej natury samego pojęcia konkurencyjności regionalnej. Huggins [2010] zajmujący

34 Zasady budowania mierników syntetycznych konkurencyjności w ujęciu regionalnym szczegółowo omówiono w pracach: [Młodak 2006] oraz [Panek 2009].

35

Przykłady rankingów konkurencyjności gospodarek narodowych zawarto m.in. w pracach: [Jankowska 2009; Bossak 2008b; Lall 2001].

36 W literaturze przedmiotu nie znaleziono przykładów rankingów konkurencyjności regionów uczących się, stąd rozważania dotyczące rankingów odnoszą się do konkurencyjności w jej wymiarze regionalnym.

37 W ramach rankingów konkurencyjności regionalnej istotnym wydaje się ponadto wskazanie na prace realizowane w tym obszarze w ramach UE, w tym na EU Regional Competitiveness Index 2010 w sposób kompleksowy ujmującą zagadnienie konkurencyjności regionalnej. Poszczególni badacze zajmujący się kwestią konkurencyjności regionalnej proponują także własne koncepcje takich mierników syntetycznych, czego przykładem jest np. praca [Huovari, Kangasharju i Alanen 2001].

38 Podobne wątpliwości w stosunku do rankingów konkurencyjności gospodarek narodowych konstruowanych dla krajów rozwijających się przedstawił Lall [2001].

65

się od lat budowaniem rankingów konkurencyjności prezentuje bardziej pozytywne nastawienie w stosunku do wykorzystywania indeksów konkurencyjności regionalnej i studiów benchmarkingowych powstających na ich podstawie. Podkreśla bowiem, że ideą budowania rankingów konkurencyjności nie jest imitacja rozwiązań zaproponowanych w regionach, które odniosły sukces, lecz stworzenie pewnych ram dla przyszłego rozwoju regionów. Sugeruje ponadto, aby studiowaniu rankingów konkurencyjności w danym regionie towarzyszyły pogłębione analizy sytuacji gospodarczej, gdyż obraz zawarty w rankingu ma jedynie wycinkowy charakter [Huggins 2010, s. 651-652].

2.2. Innowacyjność regionalna – istota, determinanty oraz powiązania