Innowacyjność regionalna – istota, determinanty oraz powiązania z

W dyskusjach naukowych powszechnie akceptowane jest twierdzenie, w ramach którego przyjmuje się, że tworzenie rozwiązań innowacyjnych przy wykorzystaniu zasobów wiedzy stanowi jedną z najważniejszych determinant konkurencyjności na poziomie zarówno gospodarki narodowej, jak i regionu. Regiony zaczynają coraz bardziej podlegać zjawiskom i mechanizmom cechującym współczesną gospodarkę w ramach przyspieszenia procesu innowacyjnego przy jednoczesnym kumulatywnym wykorzystaniu innowacji w tworzeniu kolejnych innowacji [Gorzelak i Smętkowski 2005, s. 18, za: Korenik 2011, s. 60; Markowska 2010a, s. 13-14]. W najbliższych latach należy oczekiwać natężenia procesu dyfuzji innowacji wskutek tzw. samonapędzania się innowacji [Korenik 2011, s. 60].

Na wstępie rozważań dotyczących zagadnienia innowacyjności istotne wydaje się przytoczenie definicji i istoty innowacji. Największy wkład do teorii innowacji zawdzięcza się Schumpeterowi, który w sposób szeroki określił innowacje jako nowe kombinacje w następujących przypadkach:

wytworzenie nowego produktu bądź wprowadzenie na rynek towarów o nowych właściwościach;

otwarcie nowego rynku zbytu;
zdobycie nowych źródeł surowców;
wprowadzenie nowej metody produkcji;

przeprowadzenie nowej organizacji jakiegoś przemysłu [Pomykalski 2001, s. 12]³⁹.

39 W literaturze przedmiotu prezentowane są liczne modele innowacji: od modelu liniowego (innowacji pchanej przez naukę) dominującego w latach 50. ubiegłego wieku, mającego charakter podażowy i opartego na prowadzonych pracach badawczo-rozwojowych, poprzez model popytowy (innowacja ciągniona przez rynek), aż do różnych ujęć modeli innowacji o charakterze elastycznym, opartych na interakcjach i sprzężeniach

66

W literaturze sformułowano wiele definicji innowacji, jednak stosunkowo najczęściej poszczególni autorzy odnoszą się do definicji i typologii innowacji zaproponowanej w trzecim wydaniu Podręcznika Oslo [OECD i Eurostat 2006] bądź w jego poprzednich wydaniach. Przez innowację rozumie się „wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem” [OECD i Eurostat 2006, s. 48]. Wyróżnia się cztery typy innowacji:

innowację produktową – „wprowadzenie wyrobu lub usługi, które są nowe lub znacząco udoskonalone w zakresie swoich cech lub zastosowań. Zalicza się tu znaczące udoskonalenia pod względem specyfikacji technicznych, komponentów i materiałów, wbudowanego oprogramowania, łatwości obsługi lub innych cech funkcjonalnych”;
innowację procesową – „wdrożenie nowej lub znacząco udoskonalonej metody produkcji

lub dostawy”. Do tej grupy zalicza się znaczące zmiany w zakresie urządzeń, technologii, oprogramowania.

innowację marketingową – „wdrożenie nowej metody marketingowej wiążącej się ze znaczącymi zmianami w projekcie/konstrukcji produktu lub w opakowaniu, dystrybucji, promocji lub strategii cenowej”;

innowację organizacyjną – „wdrożenie nowej metody organizacyjnej w przyjętych przez firmę zasadach działania, w organizacji miejsca pracy lub w stosunkach z otoczeniem” [OECD i Eurostat 2006, s. 50-54].

Uzupełnieniem definicji i typów innowacji zaproponowanych w Podręczniku Oslo jest zaprezentowanie cech wielowymiarowego procesu innowacji trafnie sformułowanych przez Guineta [1995, s. 21, za: Nowakowska 2009b, s. 20]:

innowacja ma charakter interakcyjny;
innowacja jest zlokalizowana;

innowacja jest procesem integracji;

innowacja jest interaktywnym procesem uczenia się;

zwrotnych między uczestnikami procesu tworzenia innowacji [Jasiński 1992]. Najnowsze koncepcje modeli innowacji obejmujące m.in. koncepcję open innovation, user-driven innovation czy design thinking omawia m.in. praca Pandera [2010, s. 9-18] i [OECD 2008]. W ramach koncepcji open innovation wprowadzonej do literatury przez Chesbrough podkreśla się, iż nowe pomysły pochodzą nie tylko z wnętrza przedsiębiorstwa, ale także z otoczenia, innych przedsiębiorstw czy sfery B+R, stąd innowacje mogą być kreowane na każdym etapie procesu innowacyjnego poprzez współpracę podmiotów zewnętrznych z przedsiębiorstwem oraz integrowanie zewnętrznej i wewnętrznej wiedzy. User-driven innovation jest oparta z kolei na lepszym poznaniu i zrozumieniu jawnych oraz ukrytych potrzeb konsumentów poprzez wykorzystanie pomysłów i gotowych rozwiązań płynących od konsumentów. Design thinking łączy natomiast tworzenie innowacji z projektowaniem i myśleniem projektowym, stąd poszukiwanie innowacji w ramach tej koncepcji oparte jest na kreatywnym, interaktywnym i praktycznym rozwiązywaniu problemów [Pander 2010, s. 14-15; Brown 2008, s. 1-9].

67

innowacja w znacznej części ma pozatechnologiczny charakter;
innowacja ma wymiar społeczny;

innowacja jest procesem kreatywnej destrukcji;
innowacja ma źródła kulturowe;

innowacja jest ryzykowna i kosztowna.

Wychodząc od pojęcia innowacji termin innowacyjność definiuje się jako cechę podmiotów gospodarczych lub gospodarek dotyczącą zdolności do tworzenia, wdrażania i absorpcji innowacji. Innymi słowy innowacyjność można ująć jako zdolność do wprowadzania zmian w gospodarce prowadzących do pozytywnych skutków technicznych, ekonomicznych lub społecznych i przynoszących korzystne efekty ekonomiczne [Gaczek 2005, s. 12, za: Gaczek 2007, s. 76]. Przez innowacyjność w ujęciu regionalnym rozumie się zdolność podmiotów w regionie do „ciągłego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce gospodarczej wyników badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów, wynalazków, doskonalenia i rozwoju wykorzystywanych technologii produkcji materialnej i niematerialnej (usług), wprowadzania nowych metod i technik w organizacji i zarządzaniu, doskonalenia i rozwijania infrastruktury oraz zasobów wiedzy” [Niedzielski 2008, s. 151]. Z pojęciem innowacyjności regionalnej jest związany także termin zdolności

innowacyjnych regionów rozumiany jako „układ wewnętrznych warunków i właściwości danego regionu umożliwiający tworzenie procesów innowacyjnych w nim zachodzących” [Nowakowska 2009b, s. 21]. W ujęciu podmiotowym na zdolności innowacyjne regionu składają się zdolności innowacyjne poszczególnych aktorów regionalnej sceny innowacyjnej oraz mechanizmy synergii zachodzące w tym układzie. W ujęciu procesowym natomiast zdolności innowacyjne regionów stanowią sumę procesów składowych tworzących proces innowacji takich jak: proces uczenia się, adaptacji, dyfuzji czy współdziałania. Takie samo przyporządkowanie można odnieść także do regionu uczącego się. Wymienionym procesom innowacyjnym sprzyjają postawy proinnowacyjne: kreatywność, otwartość, elastyczność czy przedsiębiorczość [Nowakowska 2009b, s. 21].

Obok innowacyjności w ujęciu regionalnym w literaturze definiuje się także pojęcie

regionu innowacyjnego rozumianego jako region zdolny do samoistnego wytwarzania i absorpcji innowacji [Oleksiuk 2009, s. 37]. Reichel [2010, s. 41-42] zauważa, że region innowacyjny odznacza się aktywnymi działaniami na rzecz pobudzania działań innowacyjnych. Innowacyjność związana jest z posiadanymi zasobami ludzkimi, rzeczowymi, kapitałowymi i informacyjnymi oraz umiejętnością ich wykorzystania.

68

Wśród determinant (czynników) innowacyjności w ujęciu regionalnym w literaturze wymienia się między innymi:

motywacyjny system prawno-patentowy;
różnorodność gospodarczą;

wysoki poziom wykształcenia;

akumulację kapitału i inwestowanie w B+R;
wyższe uczelnie i jednostki naukowo-badawcze;
współpracę biznesu i nauki;

centra handlowe i wystawiennicze;
skłonność do ryzyka;

klimat przedsiębiorczości;
sprawny system informacji;

mobilność przestrzenną mieszkańców;

dobrze funkcjonujący system komunikacji i transportu;
rozwinięty system kształcenia;

sprawnie funkcjonujący system ośrodków wspierania innowacji;
dostępność kapitału i kredytu [Markowski i in. 1998, s. 59].

Gaczek [2007, s. 78] proponuje, aby czynniki innowacyjności regionalnej pogrupować według typów sektorów wprowadzających zmiany czy oddziałujących na ich przyspieszenie i wydziela w ten sposób:

sektor B+R i jego podstawowe cechy strukturalne;

instytucje otoczenia biznesu, zwłaszcza ich znaczenie dla sektora MSP;

przedsiębiorstwa przemysłowe i usługowe realizujące ostatni etap wdrażania różnego typu innowacji;

władze regionalne i lokalne odpowiedzialne za politykę innowacyjną w regionie;

instytucje finansowe krajowe, regionalne bądź pomocy unijnej na rzecz działalności innowacyjnej.

Wskazane determinanty innowacyjności regionu są konsekwencją charakterystyk procesu innowacji zdefiniowanych przez Guineta [1995], a jednocześnie istotnym wydaje się podkreślenie, że dla osiągnięcia wysokiego poziomu innowacyjności w regionie nie wystarczą jedynie niektóre z wymienionych determinant, lecz potrzebne jest ich współwystępowanie.

Kwestie innowacji, innowacyjności i ich powiązania z konkurencyjnością regionalną i rozwojem regionalnym są od lat szeroko dyskutowane w literaturze przedmiotu. W tym

69

kontekście oddziaływanie innowacyjności na konkurencyjność regionu uczącego się wydaje się posiadać jeszcze bardziej kluczowe znaczenie. Do zagadnienia innowacji, ze szczególnym uwzględnieniem ujęcia regionalnego, odwołują się m.in. następujące prace opublikowane w ostatnich kilku latach: [Rodriguez-Pose i Crescenzi 2008; Fratesi 2010; Lambooy 2005; Rondé i Hussler 2005; Gössling i Rutten 2007; Benner 2003; Le Bas 2006; Broekel i Brenner 2009; Oughton, Landabaso i Morgan 2002; de Dominicis, Florax i de Groot 2011; Broekel i Schlump 2009; Schiuma i Lerro 2010; Laine 2010; Fritsch i Schindele 2011; Kallio, Harmaakorpi i Pihkala 2010; Cooke 2006; Lévy i Jouyet 2006; Lesourne i Randet 2007; Broekel i Meder 2008]. Wymienione w sposób syntetyczny opracowania w znacznej mierze uwypuklają znaczenie innowacji i innowacyjności dla konkurencyjności regionu i dla kształtowania rozwoju regionalnego, wskazują także na bariery w podnoszeniu innowacyjności poszczególnych regionów. Za Brolem [2010, s. 38] istotnym wydaje się przyjęcie, że „w warunkach globalizacji innowacyjność gospodarki jest wyjściowym sprawczym etapem triady cyklu rozwoju gospodarczego w regionie, który obejmuje: INNOWACYJNOŚĆ REGIONU – KONKURENCYJNOŚĆ REGIONU – ROZWÓJ REGIONALNY”. Innowacyjność nie stanowi zatem celu samego w sobie, lecz jest determinantą zwiększenia konkurencyjności regionu, a w rezultacie prowadzi do rozwoju gospodarki regionu. Należy ponadto dodać, że także wysoka konkurencyjność gospodarki regionalnej może przyciągać nowych inwestorów, nowe konsorcja badawcze do regionu przyczyniając się tym samym do zwiększenia innowacyjności regionu. Owo sprzężenie zwrotne wydaje się tym bardziej słuszne w związku ze wspomnianym tzw. samonapędzaniem się procesu tworzenia innowacji spotęgowanym koncentracją najistotniejszych funkcji gospodarki regionu w ośrodkach metropolitalnych [Markowski i Marszał 2006, s. 11]⁴⁰. Taka sama relacja jest obserwowana także w przypadku regionu uczącego się.