Istota procesu uczenia się w learning region

Uczenie się jest najważniejszym procesem zachodzącym w obrębie regionu uczącego się pozwalającym organizacjom rozwijać struktury i systemy bardziej dostosowane do zmian w otoczeniu²⁰, co jest zabiegiem niezbędnym w szybko zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej i wobec niepewnych warunków technologicznych i rynkowych [Oerlemans, Meeus i Boekema 2000; Hudson 1999, s. 59-65; Marszałek 2011, s. 52-55; Domański 2001, s. 69-70]. W ramach prac w obszarze uczenia się na poziomie regionalnym podkreśla się konieczność uczenia się jako elementu warunkującego tworzenie innowacji [m.in. Pietrzyk 2000b, s. 28], brak jednak rozstrzygnięć pojęciowych dotyczących tego kompleksowego zagadnienia; regionalne uczenie się jest nierzadko traktowane jako „czarna skrzynka” zawierająca różnorodne zagadnienia [Normann 2005, s. 534]. Istotnym wydaje się zatem zaznaczenie, że zagadnienie uczenia się regionu jest traktowane jako określenie metaforyczne, gdyż w rzeczywistości w procesach uczenia się uczestniczą bowiem nie regiony jako całość, lecz indywidualne osoby bądź organizacje jako części tychże regionów [Wink 2010, s. 500; Jocoy 2004, s. 19-21]. Zalicza się do nich aktorów otoczenia instytucjonalnego zaangażowanych w budowanie rozwoju regionu takich jak: przedsiębiorstwa chcące współdziałać i uczyć się od innych przedsiębiorstw, sieci, klastry, inne sieci, partnerstwa, koalicje, interesariuszy, instytucje publiczne²¹, instytucje administracyjne i finansowe, jednostki B+R i szkolnictwa wyższego itd. [Normann 2005, s. 539].

W literaturze przedmiotu nie wypracowano jak dotąd jednej i powszechnie uznanej definicji procesu uczenia się, lecz poszczególni autorzy wskazują na jego cechy

20

Zagadnienie organizacyjnego uczenia się jest od lat przedmiotem zainteresowania także studiów z zakresu teorii organizacji i zarządzania (koncepcja organizacji uczącej się), ekonomiki branży, historii myśli ekonomicznej, biznesu, innowacji, zarządzania, ekonomiki miast i regionów czy kształcenia ustawicznego. Do licznych prac z tego zakresu można zaliczyć m. in. następujące: [Dodgson 1993; Pedler i Aspinwall 1999; Edmondson 2008; Keeble i in. 1999; Longworth 2006; Olejniczak i in. 2010; Stańczyk-Hugiet 2005; Bukowska 2005].

21 W tym ujęciu instytucje są utożsamiane z organizacjami i są definiowane jako „grupy jednostek tworzone w celu realizacji określonych celów” – Godłów-Lęgiędź 2010, s. 189. W szerszym ujęciu przez instytucje rozumie się „utrwalone przez międzypokoleniowy przekaz zasady działania zawarte w prawie, zasadach moralnych, zwyczajach i sposobie myślenia jednostek” – Ibidem, s. 187. Istnieje także podział na instytucje formalne (organizacje rządowe, agencje rozwoju, stowarzyszenia, prawa etc.) i nieformalne (wartości, rutyny, sposoby zachowań, zwyczaje, zaufanie etc.). Szersze omówienie zagadnienia instytucji zawiera m.in. praca Boyer 2003, s. 79-101.

38

charakterystyczne. Uczenie się jest kolektywnym, iteracyjnym, interaktywnym procesem w obrębie zespołu osób bądź organizacji, sprzyja tworzeniu sieci osób dzielących się kapitałem społecznym, co w konsekwencji prowadzi do tworzenia nowej wiedzy i kolektywnej pamięci organizacji bazując na specyficznych zasobach organizacji i regionu [Lambooy 2000, s. 18-19; Oinas 2000, s. 59]. Uczenie się to ponadto dynamiczna koncepcja, a jej zastosowanie podkreśla ciągle zmieniający się charakter organizacji²². Mechanizmy uczenia się funkcjonujące w danym regionie nie mają charakteru uniwersalnego, lecz zależą od uwarunkowań historycznych, kulturowych, społeczno-gospodarczych, instytucjonalnych danego regionu, stąd powstaje konieczność badania procesów uczenia się w różnych kontekstach regionalnych czy lokalnych.

Nijkamp i van Geenhuizen sformułowali listę warunków wstępnych określających zdolność uczenia się podmiotów w obrębie regionu, wśród których wymienia się:

Akceptację procesu uczenia się przez aktorów regionalnych;

Współpracę sieciową celem promowania tworzenia i przepływu wiedzy;

Transformację wiedzy (pomiędzy wiedzą podstawową a stosowaną, a także między dyscyplinami naukowymi);

Zarządzanie kapitałem ludzkim;

Zarządzanie publicznymi zasobami wiedzy (np. poprzez aktualizację zasobów baz danych, archiwów, bibliotek oraz umożliwianie do nich dostępu);

Identyfikację nowych potrzeb w zakresie wiedzy i uczenia się poprzez ich monitorowanie [van Geenhuizen i Nijkamp 2000, s. 41].

Kwestia uczenia się aktorów regionalnych zajmuje kluczowe miejsce w publikacjach odnoszących się do koncepcji regionu uczącego się i innych terytorialnych modeli innowacji. Wydaje się jednak, że kolejni autorzy analizując procesy uczenia się zwracali uwagę na odmienne jego aspekty. W związku z powyższym w literaturze występuje różnorodność pojęciowa i uwagę poświęca się m.in. kolektywnemu (zbiorowemu) uczeniu się, jak i interaktywnemu uczeniu się, zlokalizowanemu uczeniu się, nawiązuje się ponadto do uczenia się przez uczenie. W niniejszej pracy stosuje się rozróżnienie na indywidualne i zbiorowe uczenie się, podkreślając kluczowe znaczenie procesów kolektywnego uczenia się

22 W niniejszej rozprawie terminem uczenie się określa się wszystkie jego typy bez względu na poziom (w literaturze wyróżnia się bowiem uczenie się organizacyjne, międzyorganizacyjne i transregionalne). Organizacyjne uczenie się obejmuje uczenie się poszczególnych aktorów regionalnych (przedsiębiorstw, ośrodków wspierania innowacji, jednostek szkolnictwa wyższego i badawczo-rozwojowych itd.) w obrębie ich własnych struktur, w ramach międzyorganizacyjnego uczenia się mówi się o uczeniu się podmiotów od innych aktorów wewnątrz regionu, a w odniesieniu do transregionalnego uczenia się chodzi o rozwój własnej wiedzy organizacji/czerpanie z doświadczeń od partnerów spoza regionu [Czyżewska 2011].

39

dla efektywnego funkcjonowania regionu uczącego się. Kolektywne uczenie się definiuje się jako dynamiczny i kumulatywny proces produkcji wiedzy następujący dzięki mechanizmom interakcji typowym dla obszaru cechującego się silnym poczuciem przynależności i relacjami synergii [Camagni 1995b].

Za Maillatem i Kébir [1999, s. 436-439, za: Czyżewska 2012a ] wyróżnia się cztery typy procesów uczenia się zachodzące w ramach regionu uczącego się:

Interaktywne uczenie się – odnosi się do sposobu, w jaki ustalają się interakcje między aktorami podczas koordynacji działalności produkcyjnej i realizacji procesów innowacyjnych w postaci wymiany doświadczeń i przekazywania informacji;

Instytucjonalne uczenie się – zdolność instytucji formalnych (organizacji rządowych, agencji rozwoju, stowarzyszeń, praw etc.) i nieformalnych (wartości, rutyn, sposobów zachowań, zwyczajów, zaufania etc.). do dostosowania jej struktur i celów do zmieniających się warunków otoczenia;

Organizacyjne uczenie się – ciągłe zachowanie adaptacyjne organizacji, która przyswaja, rozwija i stosuje nowe rutyny, sposoby zachowania;

Uczenie się przez uczenie – proces podnoszenia kompetencji związanych z uczeniem się. W jaki sposób poszczególne typy uczenia się są realizowane w regionie uczącym się?

Learning region jest koncepcją dynamiczną i ewolucyjną, a na jego dynamikę wpływa stopień interakcji aktorów regionalnych wyrażający się w interaktywnym uczeniu się poprzez współpracę, wzajemną wymianę wiedzy czy pracę nad wspólnymi projektami. Interaktywne uczenie się ma charakter ewolucyjny w tym znaczeniu, że aktorzy regionalni uczestniczą w ciągłym procesie uczenia się zarówno na poziomie indywidualnym, jak i w ramach przedsiębiorstw i innych instytucji w regionie. Ciągła chęć uczenia się i poszerzania posiadanej wiedzy oznacza natomiast uczenie się przez uczenie (ang. learning by learning) realizowane w różnych formach np. poprzez uczenie się przez działanie (ang. learning by

doing) czy uczenie się przez poszukiwanie (ang. learning by searching). Przedsiębiorstwa, w których poszczególni pracownicy uczestniczą w procesie indywidualnego uczenia się, jako całość realizują proces organizacyjnego uczenia się dostosowując się do zmieniających się warunków otoczenia społeczno-gospodarczego i rozwijając wciąż innowacje produktowe, popytowe czy organizacyjne. W ten sam sposób instytucje uczestniczą w procesie instytucjonalnego uczenia się i podlegają ciągłej ewolucji dla dostosowania się do zmieniających się warunków otoczenia, celem uniknięcia inercji instytucjonalnej [Maillat i Kébir 1999, s. 440]. Określić dany region mianem uczącego się oznacza zatem, iż poszczególni aktorzy regionalni są zaangażowani w proces uczenia się pozwalający

40

na rozwój wiedzy, umiejętności i innych kompetencji niezbędnych dla podnoszenia innowacyjności i utrzymania pozycji konkurencyjnej regionu [Maillat i Kébir 1999, s. 440, za: Łaźniewska, Czyżewska 2009, s. 127; Muller, Héraud i Rafanomezantsoa 2009, s. 32].