Napoleonowi podczas jego 18-dniowego pobytu w Poznaniu i Wielkopolsce. Rok później w uzna-niu waleczności na polu bitewnym pod Tcze-wem, otrzymał Legię Honorową i krzyż Virtuti Militari. W 1808 roku widzimy Dezyderego na dworze cesarskim, gdzie służył wodzowi jako emisariusz, wykonując wiele misji do Hiszpanii, skąpanej wówczas we krwi powstańców buntu-jących się przeciwko narzuconemu przez Francję władcy. Pierwszego sierpnia Chłapowski został mianowany kapitanem oraz odkomenderowany jako adiutant przy Janie Henryku Dąbrowskim. Wkrótce ponownie zawitał w Paryżu, gdzie cze-kał na niego awans na adiutanta samego cesarza. Zgodnie z jego życzeniem Chłapowski ukończył w tym czasie studia na politechnice paryskiej. U boku Napoleona walczył w kampanii austriac-kiej i hiszpańsaustriac-kiej. Prezentowany w dalszej części dyplom barona Cesarstwa został nadany Polako-wi za zasługi w bitPolako-wie pod Ratyzboną. W stycz-niu 1811 roku awansował na dowódcę szwadronu 1. Pułku Szwoleżerów-Lansjerów Gwardii Cesar-skiej. Z małym kapralem walczył jeszcze w kam-paniach moskiewskiej i saskiej, jednak stopniowe rozczarowania odnośnie szczerości intencji cesa-rza co do wskrzeszenia Polski spowodowały, iż 19 czerwca Dezydery otrzymał zgodę na dymi-sję, by w randze pułkownika wyjechać z Francji i poświęcić się rodzinnemu, podupadłemu ma-jątkowi, którego podźwignięcia szukał najpierw w podniesieniu własnej wiedzy i kwalifi kacji w zakresie nowoczesnego rolnictwa, a następnie w upowszechnieniu tej wiedzy w Wielkopolsce, by odpowiednio wykorzystana, stworzyła pod-stawy ekonomicznej i gospodarczej niezależności Polski.
W tym celu, w latach 1818–1819 wyjechał do Anglii, by we włościach Williama Cole’a w Holk-ham zaznajomić się z najnowszymi trendami w agronomii. Stamtąd też sprowadził do rodzinnej Turwi pług szkocki, koniczynę czerwoną, szwaj-carskie bydło, konie arabskie oraz hiszpańskie Jednym z ciekawszych dokumentów
dotyczą-cych najważniejszego przedstawiciela rodu Chłapowskich, jest dyplom nadania tytułu baro-na Cesarstwa Francuskiego, wystawiony w Pa-ryżu w 1811 roku, szczegółowo opisujący zasa-dy jego dziedziczenia oraz wyglądu rodowego herbu odmiany baronowskiej. Dezydery Adam Chłapowski12 urodził się w Turwi (lub Śmiglu) 23 maja 1788 roku jako syn starosty kościań-skiego Józefa (1756–1826) i Urszuli z Moszczeń-skich (1762–1796). Od wczesnego dzieciństwa za sprawą opiekuna ks. Steinhoff a pozostawał pod wpływem kultury francuskiej, pogłębionym w trakcie pobierania nauki w gimnazjum pijarów w Rydzynie i utrwalonym przez kontakty w Pa-ryżu z rodziną Caramanów13. Wczesna śmierć matki ugruntowała stosunkowo surowy model domu rodzinnego, w którym Dezydery sposobił się do przyszłej kariery wojskowej. W 1802 roku został wcielony do Korpusu Kadetów w Puł-ku Dragonów im. gen. Briesewitz a w Berlinie, gdzie pozostawał i zdobywał szlify aż do 1806 roku, kiedy to za sprawą ojca został zwolniony ze służby i nie wziął udziału w bitwie pod Jeną. Nadanie tytułu barona Cesarstwa Francuskiego stanowiło zwieńczenie uznania, jakie Dezyde-ry zyskał w oczach cesarza począwszy od roku 1806, w którym to młody wówczas Chłapowski znalazł się w gwardii honorowej towarzyszącej 12 Do głównych opracowań poświęconych generałowi
skiemu zaliczyć należy: Walerian Kalinka, Dezydery Chłapow-ski. Pisma, Kraków 1900; Florian Stablewski, Mowa żałobna na pogrzebie Dezyderego Chłapowskiego, Poznań 1879; Dezydery Chłapowski, Pamiętniki, cz. 1–2, nakł. synów, Poznań 1899; W. Kalinka, Pisma pomniejsze, cz. 3, Kraków 1900; W. Kalinka, Je-nerał Dezydery Chłapowski, Kraków 1900; Andrzej Syta, GeJe-nerał Dezydery Chłapowski 1788–1879, Warszawa 1971; Henryk Flor-kowski, Dzieło generała z Turwi, Kościan 1979; Zdzisław Grot, Dezydery Chłapowski i Franciszek Morawski – generałowie po-wstania listopadowego, Kościan, 1980; Studia nad życiem i dzia-łalnością Dezyderego Chłapowskiego, red. Kazimierz Zimniewicz, „Rocznik Leszczyński” 1980, nr 4, s. 179–268; Z. Grot, Dezydery Chłapowski 1788–1879, Warszawa – Poznań 1983; Jacek Tupal-ski, Generał Dezydery Chłapowski 1788–1879, Warszawa 1983; Krzysztof Chłapowski, Dezydery Chłapowski, Warszawa 1998; 13 Krzysztof Morawski, Wspomnienia z Turwi, Kraków 1981, s. 40.
49
owce14. Przy tej okazji odwiedził także uniwer-sytet w Edynburgu, który w programie naucza-nia miał podstawowy kurs rolnictwa i ekonomii rolniczej. W majątku Holkham u Thomasa Wil-liama Cooka pracował jako robotnik rolny, zdo-bywając praktyczne umiejętności nowoczesnego agronoma. Po powrocie do Turwi zmienił system upraw, wprowadził rośliny pastewne, nowe po-plony, pola zaczął grodzić pasami zadrzewień śródpolnych, słabe gleby zalesiał. W rodzinnym majątku zbudował gorzelnię, cukrownię, bro-war, olejarnię. 29 września 1821 poślubił Anto-ninę z Grudzińskich. Od tego momentu zaczął się dla Dezyderego okres stabilizacji i dobroby-tu. Zyskując uznanie w oczach okolicznej szlach-ty, został wybrany do sejmu prowincjonalnego mającego zająć się uwłaszczeniem chłopów15. Po wybuchu powstania listopadowego Dezydery natychmiast pojechał do Warszawy, gdzie wal-czył u boku generała Józefa Chłopickiego. Brał aktywny udział w kampanii na Litwie. Gdyby nie opór ze strony przełożonego, zwłaszcza ge-nerała Antoniego Giełguda, Chłapowski zdobył-by Wilno. Otrzymał nominację na głównodowo-dzącego na Litwie, jednak dotarła ona do niego zbyt późno. W trakcie odbywania kary roku wię-zienia w twierdzy szczecińskiej, zasądzonej za udział w powstaniu, napisał swe najważniejsze dzieło – O rolnictwie16. Po zwolnieniu z twierdzy powrócił do Turwi, gdzie zajął się gospodarowa-niem. Otworzył swego rodzaju szkołę, w której kształcił nowoczesnych agronomów. W planach, przy współudziale Karola Marcinkowskiego, miał utworzenie przy „Spółce Akcyjnej Bazar” w Poznaniu namiastki wyższej szkoły rolniczej17. Finansowo i osobiście wspierał liczne inicjatywy polityczno-kulturalne w zaborowej Wielkopol-sce. Za jego sprawą w latach 1843–1865 wycho-dził „Przegląd Poznański”, redagowany przez jego zięcia Jana Koźmiana. Wcześniej zainicjo-wał „Mrówkę Poznańską” (1821–1822), później fi nansował wydawany w Lesznie „Przewodnik Rolniczo-Przemysłowy” (1836–1845), „Szkółkę 14 D. Chłapowski, Kronika rodzinna, t. 1, Kraków 1978, s. 124,
ma-szynopis.
15 Andrzej Skałkowski, Dezydery Chłapowski, [w:] Polski słownik biogra iczny, t. 3, Kraków 1937, s. 300.
16 Tamże, s. 301. 17 Tamże, s. 301.
Niedzielną”, „Ziemianina”18. Jednym z ostatnich momentów, kiedy Chłapowski angażował się w walkę militarną, był rok 1848, kiedy to organi-zował siły powstańcze w powiecie kościańskim. W 1850 został wybrany na prezesa spółki osusza-jącej bagna Obry wokół Kościana. Zasiadał rów-nież w Izbie Panów parlamentu pruskiego. Z bie-giem lat zyskał powszechne uznanie i szacunek, mimo iż wiele osób nie podzielało jego zasad czy opinii19. Zmarł 27 marca 1879 roku.
Wspaniałą charakterystykę osoby Generała, już w podeszłym wieku, pozostawiła Helena Mo-drzejewska20 po wizycie w Turwi:
Rezydował tu stryj, generał i hrabia, De-zydery Chłapowski. Przekroczył w owym czasie osiemdziesiątkę. W twarzy ciągłej, ostro ciętej, jakby się składała z samych blizn po ranach, nosił historię polskiego losu. Wychowany przez francuskiego księ-dza-emigranta był paziem Józefi ny de Beau-harnais i beniaminkiem jej dworu, ofi ce-rem ordynansowym Napoleona – przeżył wszystkie nadzieje i wszystkie gorzkie zawody wiązane z jego osobą. W r. 1830 przeżył inny, jeszcze bardziej dramatycz-ny konfl ikt, stanąwszy po stronie rewolu-cji przeciw księciu Konstantemu, swemu szwagrowi. Teraz dożywał burzliwego ży-cia w klasztornej ascezie modlitwy i obo-wiązku. Turew słynęła z wzorowego go-spodarstwa, którego generał Dezydery uczył się w Anglii, i z żarliwej religijności. Nazywano ją „kaplicą przy wielkopol-skim kościele”. Bywali tam Montalambert, zmartwychwstańcy i jezuici. Nie wiadomo jakimi oczyma starzec spojrzał na piękną żonę bratanka: oczy dawnych tkliwych wspomnień czy teraźniejszego, zakonnego wyrzeczenia. Ale to jest pewne, że zdobyła jego serce, wywołała uśmiech na rzemien-nej twarzy.
18 D. Chłapowski, Kronika rodzinna, dz. cyt., t. 1, s. 118.
19 Potwierdzają to m.in. słowa Krzysztofa Morawskiego (Wspo-mnienia z Turwi, dz. cyt., s. 90) i Zdzisława Grota (Dezydery Chła-powski, dz. cyt, s. 213 i nast.).
20 Józef Szczublewski, Żywot Modrzejewskiej, Warszawa 1977, s. 104–105; patrz także: Franciszek Siedlecki, Helena Modrze-jewska, Kraków 1990.
Tekst francuski i tłumaczenie dyplomu nadania tytułu barona Cesarstwa Francuskiego
Dezyderemu Chłapowskiemu, 4.01.1811
21(ryc. 34)
NAPOLÉON par la Grâce de Dieu / Empereur des Francais, Roi d’Italie / Protecteur de la Con-fédération du Rhin, / Médiateur de la Confédéra-tion Suisse, / à tous présents et à venir Salut;
Par l’article treize du premier Statut du premier Mars mil huit cent huit, Nous nous sommes réser-vés la faculté d’accorder les Titres que Nous juge-rions convenables à ceux de Nos sujets qui se se-ront / distingués par des services rendus à l’etat et à Nous. La connaissance que Nous avons du Zèle et de la fi delité que Notre cher et amé le sieur Chla-powski a manifestés pour / Notre service, Nous a déterminé à faire usage en sa faveur de cett e di-sposition. Dans cett e vue Nous avons par Notre Décret du quinze Août mil huit cent neuf nommé Notre cher et amé le sieur / Chlapowski Baron de Notre Empire. /
En conséquence et en vertu de ce Décret le dit sieur Chlapowski s’étant retire par devant Notre Cousin le Prince Archi-Chancelier de l’Empire à l’eff et d’obtenir de Notre / grâce les lett res paten-tes qui lui seront néccessaires pour jouir de son Ti-tre, Nous avons par ces présentes signés de Notre main, Conféré et Conférons à Notre cher et amé le sieur Désiré Chlapowski / l’ un de Nos offi ciers d’ordonnance, chevalier de l’ordre militaire de Pologne, né à Turwia, Grand Duché de Varsovie le vingt six Mai mil sept cent quatre-vingt-dix le Titre de Baron de Notre Empire Le dit Titre sera transmissible à sa descendance directe / légitime, naturelle ou adoptive, de mâle en mâle par odre de primogéniture. Après qu’il se sera conformé aux dispositions continues en l’article six de Notre premier Statut du premier Mars mil huit cent huit. Permett ons au dit sieur Chlapowski de se dire et qualifi er Baron de Notre Empire dans tous Actes et Contrats tant en Jugement que dehors; Voulons qu’il soit reconnu /partout en la dite qualité, qu’ il jouisse des honneurs att achés à ce Titre après qu-’il aure prété le serment prescrit en l’article trente sept de Notre second Statut, devant celui ou ceux par Nous délégués à cet aff et, qu’il puisse porter en tous lieux les Armoiries telles qu’elles sont fi gures 21 Formalne nadanie nastąpiło w roku 1809.
aux présentes: D’azur à la Bande d’argent charge de trios pierres quarrées et taillées de sable; franc quar-tier des Barons titrés de l’Armée et pour livrées les couleurs de l’Ecu. Chargeons Notre Cousin le Prince Archi-Chancelier de l’Empire, de denner communication des présentes au Sénat, et de les faire transcrire sur des Régistres. Car tel est No-tre bon plaisir / Et afi n que se soit chose ferme et stable à toujours, Notre Cousin le Principe Archi--Chancelier de l’Empire y a fait apposer, par Nos orders, Notre Grand Sceau, en présence du Conseil / du Sceau des Titres. / Donné à Paris, le quatre du mois de Janvier de l’An de grace mil huit cent onze. / Scellé le dix Janvier mil huit cent onze. / Le Prin-ce Archi-ChanPrin-celier de l’Empire. / (–) Cambacérès / (–) Napoléon
Napoleon z łaski Boga Cesarz Francuzów Król Italii, Protektor Konfederacji Reńskiej, Mediator Konfederacji Szwajcarskiej, przesyła wszystkim obecnym i przyszłym pozdrowienie
Na podstawie artykułu trzynastego Pierwsze-go Statutu z pierwszePierwsze-go marca tysiąc osiemset ósmego roku Zastrzegliśmy sobie możność nada-wania Tytułów, które uznamy za odpowiednie, tym z Naszych poddanych, którzy się wyróżnią usługami oddanymi Państwu i Nam. Wiadomości, które Mamy o pilności i wierności, które Nasz dro-gi i kochany Imć Chłapowski wykazał w Naszej służbie, skłoniły Nas do użycia powyższego po-stanowienia na jego korzyść. W tym celu, Naszym Dekretem z piętnastego sierpnia tysiąc osiemset dziewiątego roku Mianowaliśmy Naszego dro-giego i kochanego Imć Chłapowskiego Baronem Naszego Cesarstwa. Zgodnie z tym Dekretem i na jego podstawie wymieniony Imć Chłapowski sta-wił się przed Naszym Kuzynem Księciem Arcy-kanclerzem Cesarstwa w celu uzyskania z Naszej łaski dokumentu, potrzebnego mu do korzystania z jego Tytułu; niniejszym dokumentem, przez Nas podpisanym, Nadaliśmy i Nadajemy Naszemu drogiemu i kochanemu Imć Dezyderemu Chła-powskiemu, jednemu z naszych ofi cerów ordy-nansowych, urodzonemu w Turwi, w Wielkim
51
Księstwie Warszawskim, dwudziestego szóstego maja tysiąc siedemset dziewięćdziesiątego roku, kawalerowi krzyża wojskowego polskiego, Tytuł Barona Naszego Cesarstwa. Wymieniony Tytuł będzie przechodził na jego potomstwo w linii pro-stej, prawowite, naturalne lub adoptowane, w linii męskiej, na zasadzie pierworództwa. Po zastoso-waniu się przez niego do postanowień artykułu szóstego Naszego Pierwszego Statutu z pierwsze-go marca tysiąc osiemset ósmepierwsze-go roku. Pozwala-my wymienionemu Imć Chłapowskiemu nazywać się i używać tytułu Barona Naszego Cesarstwa we wszystkich działaniach i umowach zarówno w sądach, jak poza nimi; Nakazujemy, aby wszę-dzie uznawano go w tym charakterze, aby korzy-stał z honorów przywiązanych do tego Tytułu, po złożeniu przez niego przysięgi przepisanej w ar-tykule trzydziestym siódmym Naszego Drugiego Statutu, przed tą lub tymi osobami, które do tego Upoważniliśmy, aby mógł używać wszędzie Her-bu, wyobrażonego na niniejszym dokumencie: w polu błękitnym srebrny pas, na którym trzy ka-mienie kwadratowe czarne, od lewego górnego do
prawego dolnego węgła; górna prawa ćwiartka Ba-ronów pochodzących z Armii, a dla liberii barwa tarczy. Polecamy Naszemu Kuzynowi Księciu Ar-cykanclerzowi Cesarstwa zawiadomienie Senatu o niniejszym dokumencie i zapisanie go w jego re-jestrach. Gdyż taka jest Nasza dobra wola. Aby zaś było to stałe i utrwalone na zawsze, Nasz Kuzyn, Książę Arcykanclerz Cesarstwa, polecił przyłożyć, na Nasz rozkaz, Naszą Wielką Pieczęć, w obec-ności Rady Pieczęci Tytularnych. Dan w Paryżu, dnia czwartego miesiąca stycznia, roku Pańskiego tysiąc osiemset jedenastego. Opieczętowano dzie-siątego stycznia tysiąc osiemset jedenastego roku. Książę Arcykanclerz Cesarstwa (–) Cambacérès22 (–) Napoléon
22 Jean Jacques Régis de Cambacérès (18.10.1753 – 8.03.1824) – prawnik, dyplomata, książę Parmy, autor Kodeksu Napoleona, członek Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego (Comité de salut public), od grudnia 1799 pełnił funkcję konsula, arcykanclerza Cesarstwa i prezydenta Izby Parów. Po upadku Napoleona zmu-szony został do opuszczenia Francji. Jednak jako przeciwnik ścięcia Ludwika XVI, uzyskał zgodę na powrót do kraju w maju 1818 roku. Był członkiem Akademii Francuskiej i loży masoń-skiej Les Amis Fidèles.
Ryc. 34. Dyplom barona Cesarstwa Francuskiego nadany Dezyderemu Chłapowskiemu w 1811