nickich. Administrował Jurkowem w latach 1914–1915 oraz w latach 30. Czerwoną Wsią220. Praktyczne umiejętności wzbogacił o wiedzę teoretyczną, m.in. podczas studiów w Berlinie. Po powrocie z Paryża w 1898 roku zajął się admi-nistrowaniem Kopaszewem, które przerwał wy-buch I wojny światowej. W 1909 zakupił majątek Sobiejuchy. 5 września 1911 roku w Goli odbył się ślub Mieczysława i Wandy z Potworowskich (będącej jego dalszą kuzynką). Wraz z żoną ak-tywnie działał na niwie społecznej. W czasie I wojny światowej oboje działali w komitecie pomocy ludności Królestwa Polskiego. Wzorem ojca należał do Centralnego Towarzystwa Go-spodarczego oraz był członkiem Zarządu Towa-rzystwa Kółek Rolniczych221. Podczas powstania wielkopolskiego Chłapowski był członkiem Na-czelnej Rady Ludowej, gdzie zasiadał w Komi-sariacie, nieformalnym rządzie powstańczym. Miał ogromne zasługi w przygotowaniu ziem Bydgoskiego do wcielenia do Polski. Zabiegał również o zjednoczenie organizacji rolniczych, czego zwieńczeniem było powołanie 21 grudnia 1926 roku Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych. Talent organizacyjny Chłapowskiego wykorzystany został w pracach Naczelnej Orga-nizacji Przemysłu i Rolnictwa Zachodniej Polski. Nie zaniedbywał przy tym własnych interesów, mając udziały m.in. w cukrowni w Żninie i Ko-ścianie, Banku Cukrownictwa, Banku Polskim, Poznańskim Ziemstwie Kredytowym. Trzy ka-dencje (1933–1936, 1936–1938, 1938) zasiadał w Radzie Banku Polskiego. Przewodniczył także Kuratorium Fundacji Sułkowskich w Rydzynie. Chłapowski odbył wiele podróży zagranicznych, m.in. do Szwecji, skąd przeniósł na grunt polski chów bydła bezrogiego. Współpracował ze sta-220 Tamże, s. 9.
221 Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego – organizacja ziemiańska, której celem było krze-wienie nowoczesnego rolnictwa oraz propagowanie rozwiązań wzorcowych poprzez prasę, spotkania wyjazdowe i prelekcje.
Ryc. 103. Kardynał Eugenio Pacelli, Museo dei Papi Padova
Mieczysław Chłapowski urodził się 1 wrześ-nia 1874 roku219. Wraz z bratem Kazimierzem pobierał nauki w gimnazjum jezuickim w Tar-nopolu i Chyrowie. Wzorem innych męskich członków rodziny Chłapowskich zobowiązany był odbyć praktykę rolną w majątku jednego ze swych krewnych. Wybór padł na Żegocin Stani-sława Chłapowskiego, gdzie przebywał między 1895 a 1896 rokiem. Owoce tej nauki zastoso-wał w Rąbiniu, nad którym sprawozastoso-wał zarząd. O uznaniu dla umiejętności Mieczysława świad-czy fakt, iż zamierzano powierzyć mu zarząd nad kluczem Białocerkwi należącej do Bra-219 Krzysztof Morawski, Mieczysław Chłapowski (1874–1939), „Pa-miętnik Towarzystwa Miłośników Ziemi Kościańskiej 1971– 1974”, Kościan 1975, s. 68–72.
cją nasienną w Svalöf, skąd sprowadzał nasio-na, rozmnażane i sprzedawane z zyskiem przez spółkę, której był jednym ze współtwórców. Zbudował ciąg dróg łączących majątki, kolej po-lową, ponownie zdrenował pola. Wydarzeniami wyjątkowymi w historii Kopaszewa były wizy-ty prezydentów Rzeczypospolitej – Stanisława Wojciechowskiego (1923) i Ignacego Mościckiego (1927). Przeogromną spuściznę po Mieczysławie i Wandzie można podzielić na dwie zasadnicze części: polityczną oraz poświęconą działalności społecznej i charytatywnej. Prezentowane poni-żej materiały to zaledwie ułamek objętości tego zbioru, który jednak pozwala przyjrzeć się nieco bliżej życiu i działalności obojga małżonków.
O uznaniu dla działalności oraz postawy Mie-czysława i Wandy świadczy telegram gratulacyj-ny, jaki wystosował do małżonków w imieniu Piusa XI (papież w latach 1922–1939) kardynał Eugenio Pacelli (1876–1958), sekretarz stanu Sto-licy Apostolskiej w latach 1930–1939, późniejszy
papież Pius XII (w latach 1939–1958). Do dzisiaj kontrowersje budzi jego postawa wobec III Rze-szy, z którą w 1933 roku negocjował konkordat, zabiegając o swobodę religijną dla katolików niemieckich. Uchodził za zdolnego dyplomatę. W latach 30. XX wieku odbył liczne podróże za-graniczne, pełniąc jednocześnie wysokie godno-ści przy Stolicy Apostolskiej, m.in. kamerlinga Świętego Kościoła Rzymskiego, dziekana Kole-gium Kardynalskiego, należał ponadto m.in. do Świętego Ofi cjum i Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Telegram gratulacyjny dla Chłapowskich do niewątpliwe wyróżnienie. Było ono tym więk-sze, że zostało wystosowane przez drugą po pa-pieżu osobę w Watykanie. Podkreślał on bliskie relacje rodu ze Stolicą Apostolską oraz uznanie, jakim darzono w Wiecznym Mieście Mieczysła-wa i Wandę. Dopełnieniem tego były odznacze-nia: Rycerski Order Świętego Grzegorza Wielkie-go – Pro Deo et Principe (Dla Boga i dla Władcy) przyznany Mieczysławowi oraz Pro Ecclesia et
Ryc. 104. Mieczysław (1874–1939) i Kazimierz Chłapowscy (1872–1923), fotografia, lata 80. XX wieku
Ryc. 105. Mieczysław Chłapowski (1874–1939) na klaczy Kai, ok. 1935
167
Principe (Dla Kościoła i Papieża), medal nadawa-ny w uznaniu za pracę na rzecz Kościoła.
Pamiątką srebrnego jubileuszu małżeństwa Mieczysława i Wandy (5 września 1936) jest również album, oprawiony w czerwoną skó-rę z tłoczoną na obwolucie cyfrą 25 ujętą wień-cem laurowym, zawierający 21 kart z życzeniami skierowanymi na ręce jubilatki przede wszyst-kim przez koła ziemianek, m.in. z Gostynia (pod-pisała je Jadwiga Kurnatowska), Inowrocławia (Józefa Wlicka), Gniezna (Aleksandra Brzeska), Jarocina (Maria Chełkowska), Kościana (Maria Morawska), Krotoszyna (Felicja Kubicka), Kęp-na, Mogilna (Helena Jaczyńska), Ostrowa, Ple-szewa, Poznania (Adela Modlibowska), Rawicza i Leszna (Joanna Kurnatowska), Strzelna, Szmo-tuł (Helena Żółtowska), Szubina (Jadwiga Poni-kowska), Śremu, Środy, Wrześni (Jadwiga Szyf-terowa) i Żnina. W albumie znajdują się również luzem dyplom mianowania przez abpa Floriana Stablewskiego Wandy Chłapowskiej protektorką Straży św. Józefa w parafi i gostyńskiej oraz ma-szynopis programu obchodów 3 maja 1931 roku w Kopaszewie. Album zachwyca przede wszyst-kim stroną artystyczną poszczególnych kart gra-tulacyjnych, ozdobionych rysunkami, akwarela-mi, drzeworytami i dekoracjami w stylu art deco, secesji i Młodej Polski. Wśród ilustracji znajdu-je się rysunek fary w Gostyniu, wieży ciśnień w Inowrocławiu, klasztoru w Mogilnie, Mysiej Wieży w Kruszwicy, fary w Szamotułach, po-mnika upamiętniającego śmierć Leszka Białego w Marcinkowie Górnym, północno-wschodniej części obejścia katedry gnieźnieńskiej autorstwa Włodzimierza Siewierskiego222.
222 Włodzimierz Siewierski (19.09.1905 Brzezno – 19.10.1984 Warszawa) w latach 1918–1920 studiował w Wyższej Szkole Sztuk Użytkowych w Omsku (ówczesny Związek Radziecki), a następnie między 1921 a 1923 rokiem na Akademii Sztuk w Moskwie. Studia uzupełnił podczas pobytu na paryskiej Sor-bonie. Po powrocie i osiedleniu się w Warszawie (1933) malo-wał głównie portrety, martwe natury i pejzaże. Wraz z wybu-chem wojny został osadzony na Pawiaku, skąd 22 sierpnia 1940 roku tra ił do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. W niewoli nie przestał tworzyć. Jedna z jego rzeźb została wybrana przez o icera SS i przekazana do berlińskiego Muzeum Uwięzionych. Zwolniono go w marcu 1942 roku. Udzielał się w ruchu oporu, przygotowując ilustracje do tajnych wydawnictw. Po wojnie Sie-wierski zamieszkał w Warszawie.
Ryc. 106. Mieczysław Chłapowski (1874–1939), fotografia, ok. 1935
Ryc. 107. Zdjęcie ślubne Wandy z Potworowskich (1882–1959) i Mieczysława Chłapowskiego (1874–1939), 1911
Wspomnieć należy o roli kółek ziemianek223. W myśl statutu celem Stowarzyszenia je zrzesza-jącego, w ramach którego funkcjonowały, była „[…] społeczna działalność kobieca w duchu ka-tolickim i narodowym, w kierunku oświatowym, ekonomicznym i charytatywnym”224. W ramach Stowarzyszenia istniały następujące sekcje: eko-nomiczna, pedagogiczno-oświatowa, organiza-cyjna, młodych ziemianek i towarzyska225. Kółka
223 Ewelina Kostrzewska, Ruch organizacyjny ziemianek w Króle-stwie Polskim na początku XX wieku. Zarys dziejów w świetle pra-sy, Łódź 2007.
224 Statut Towarzystwa Ziemianek Wielkopolskich, Poznań 1930, s. 1.
225 Tamże, s. 2.
ziemianek organizowały uroczystości narodowo--patriotyczne i religijne (ściśle współpracowały z parafi ami), zajmowały się działalnością chary-tatywną, wspierały tanie kuchnie i kuchnie kreso-we, organizowały kursy gotowania, przetwarza-nia płodów ziemi, wspierały kolonie wakacyjne, nierzadko poprzez przyjmowanie we własnych dobrach dzieci na czas letniego wypoczynku.
Ryc. 108. Od lewej: Janina z Popławskich Gustawowa Chłapowska, Helena z Mielżyńskich Alfredowa Chłapowska, Mieczysław i Wanda Chłapowscy, ok. 1935
169
Tekst i tłumaczenie telegramu sekretarza stanu do Wandy
i Mieczysława Chłapowskich, 5.09.1936 (ryc. 109)
SEGRETERIA DI STATO DI SUA SANTITÀ TELEGRAMMA
5 września 1936 DESTINATARIO: MIECISLAUS ET WANDA CHŁAPOWSCY
DESTINAZIONE: – KOPASZEWO–
TESTO: OCCASION VINGTCINQUIEME ANNIVERSAIRE MARRIAGE SAINT PERE LEUR ENVOI DE TOUT COEUR BENEDIC-TION APOSTOLIQUE IMPLORE GAGE TO-UJOURS PLUS ABONDANTES FAVEURS DI-VINES.– CARDINAL PACELLI.
SEKRETARIAT STANU JEGO ŚWIĄTOBLIWOŚCI
TELEGRAM
5 września 1936 ADRESAT: MIECZYSŁAW I WANDA CHŁAPOWSCY
MIEJSCE: – KOPASZEWO–
TEKST: Z OKAZJI DWUDZIESTOPIĘCIO-LECIA ŚLUBU OJCIEC ŚWIĘTY PRZESYŁA Z SERCA BŁOGOSŁAWIEŃSTWO APOSTOL-SKIE CORAZ OBFITSZYCH ŁASK BOŻYCH. – KARDYNAŁ PACELLI
Wśród licznych pamiątek rodzinnych znajdujących się w archiwum kopaszewskim, szczególne miejsce zajmuje elektrokardiogram Mieczysława Chłapowskiego. Wykonano go w gabinecie dra Bo-lesława Hanasza (1890–1957), wybitnego patomorfologa226, od 1919 roku kierownika Anatomii Patolo-gicznej Szpitala Miejskiego im. Józefa Strusia w Poznaniu, lekarza wojskowego w stopniu kapitana227. Opisany przez lekarza prawidłowy rytm zatokowy to świadectwo prawidłowej pracy serca, a zara-zem jeden z podstawowych elementów oceny pracy tego najważniejszego mięśnia. Badanie wykonano 11 listopada 1938 roku, a więc w dniu Narodowego Święta Niepodległości, ustanowionego zaledwie rok wcześniej. Domniemywać zatem można, że przeprowadzenie tego badania wynikało z nagłej po-trzeby. Trudno określić jej powody, niemniej jednak wynik pokazuje, iż nie było obaw co do stanu zdrowia 64-letniego wówczas Chłapowskiego.
2 i 23 października 1939 roku, na rynku w Kościanie, w ramach „Akcji Tannenberg” (Unternehmen Tannenberg)228 hitlerowcy rozstrzelali łącznie 26 mieszkańców miasta i powiatu. Wśród ofi ar znalazł się Mieczysław, którego ciało wrzucono do masowego grobu na pobliskim cmentarzu. Tuż po zakoń-czeniu wojny, nowo powołane władze przystąpiły do ekshumacji masowych mogił pomordowanych Polaków. Prace te nadzorował Powiatowy Komitet Ekshumacyjny. Ekshumacje przebiegały w dwóch etapach: jako pierwsze wydobyto ciała pogrzebane na cmentarzu żydowskim (30 października 1945 roku), kolejne pochodziły z cmentarza przy zakładzie psychiatrycznym. Szczątki identyfi kowano głównie dzięki znalezionym przy nich przedmiotom osobistym. Uroczysty pochówek zamordowa-nych odbył się 6 listopada 1945 roku. Szczątki Mieczysława zidentyfi kowała żona Wanda.
226 Hanasz opublikował m.in.: Alkohol a bezpieczeństwo ruchu, Leszno 1938; tenże, Choroba limuzynowa, Cieszyn 1938; tenże, Ein Beitrag zur Klinik der Recklinhausenschen Krankheit nebst Veröffentlichung eines Falles, Marburg 1917.
227 Kazimierz Janicki, Poznańscy lekarze wojskowi w dwudziestoleciu międzywojennym, „Archiwum Historii Filozo ii Medycyny” 2010, nr 73, s. 30–45 (powyższa informacja na s. 36).
228 Henryk Florkowski, Czesław Wenski, Wanda Chłapowska (1882–1959), „Pamiętnik Towarzystwa Miłośników Ziemi Kościańskiej 1990–1992”, Kościan 1998, s. 298–305.
Ryc. 109. Telegram sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej do Mieczysława (1874–1939) i Wandy (1882–1959) Chłapowskich, 5.09.1936
171
Ryc. 110. Elektrokardiogram Mieczysława Chłapowskiego (1874–1939), 11.11.1938
Ryc. 111. Strona z albumu pamiątkowego z okazji jubileuszu małżeństwa Wandy z Potworowskich (1882–1959) i Mieczysława Chłapowskiego (1874–1939), 1936
Ryc. 112. Strona z albumu pamiątkowego z okazji jubileuszu małżeństwa Wandy z Potworowskich (1882–1959) i Mieczysława Chłapowskiego (1874– 1939), Inowrocławskie Koło Ziemianek,1936
173 Magnis nominis umbra (Cień wielkiego imienia)
Ryc. 113. Strona z albumu pamiątkowego z okazji jubileuszu małżeństwa Wandy z Potworowskich (1882–1959) i Mieczysława Chłapowskiego (1874–1939), Żnińskie Koło Ziemianek, 1936
Ryc. 114. Strona z albumu pamiątkowego z okazji jubileuszu małżeństwa Wandy z Potworowskich (1882–1959) i Mieczysława Chłapowskiego (1874–1939), Krotoszyńskie Koło Ziemianek, 1936
Ryc. 115. Strona z albumu pamiątkowego z okazji jubileuszu małżeństwa Wandy z Potworowskich (1882–1959) i Mieczysława Chłapowskiego (1874–1939), Ostrowskie Koło Ziemianek, 1936
175