Dobór terenu i osób do badań

Nie we wszystkich zakładach karnych istnieje wystarczająca baza techniczno – sportowa, umożliwiająca uprawianie różnych dyscyplin (boiska do gier zespołowych lub przystosowane do tego celu place spacerowe, świetlice, sale sportowe, siłownie). Zgodnie z uzyskanymi przez autora informacjami w blisko pięćdziesięciu zakładach istnieje możliwość uprawiania różnorodnych dyscyplin sportowych z uwagi na odpowiednią bazę techniczną²⁸. Odbywają się tam również organizowane przez administrację turnieje i zawody sportowe.

Jednostki penitencjarne, w których przeprowadzono badania, zostały wytypowane w drodze losowania grupowego, które znajduje zastosowanie w przypadku licznej populacji, gdy badaczowi zależy na wyselekcjonowaniu spośród całości populacji wybranej grupy reprezentatywnej (Łobocki, 1999).

Tabela 2.

Zakłady Karne wylosowane do badań.

Jednostka penitencjarna Województwo Przeznaczenie zakładu karnego^*)

ZK Brzeg Dolnośląskie R-1, R-2

ZK Czarne Pomorskie P-1, P-2

ZK Dębica Podkarpackie P-1, P-2, M-1, M-2

ZK Garbalin Łódzkie R-1, R-2

ZK Gorzów Wlkp. Lubuskie P-2, M-2

ZK Goleniów Zachodnio – pomorskie R-1, R-2

ZK Łowicz Łódzkie R-1, R-2

ZK Łupków Podkarpackie R-2

ZK Nowogard Zachodnio – pomorskie P-1, P-2, M-1, M-2

ZK Potulice Kujawsko – pomorskie P-1, M-1

ZK Rawicz Wielkopolskie P-1, M-1

ZK Sieradz Łódzkie P-1, P-2, M-1, M-2

ZK Strzelin Dolnośląskie P-1, P-2, M-1, M-2

ZK Sztum Pomorskie R-1, R-2

ZK Wołów Dolnośląskie P-1, P-2, R-1, R-2

ZK Warszawa – Białołęka Mazowieckie P-1, M-1

ZK Wrocław (nr 2) Dolnośląskie R-2

ZK Zaręba Dolnośląskie P-2, M-2

ZK Wronki Wielkopolskie R-1, R-2

ZK Żytkowice Mazowieckie R-2

*) Oznaczenia: M – zakład dla młodocianych, P – zakład dla dorosłych odbywających karę po raz pierwszy, R – zakład dla dorosłych recydywistów; 1 – zakład karny typu zamkniętego, 2 – zakład karny typu półotwartego

28 ze względu na przeludnienie jednostek penitencjarnych utrudniony jest dostęp większej grupy osadzonych do kultury fizycznej, a co najważniejsze pomieszczenia przeznaczone wcześniej do zajęć kulturalno – oświatowych zostały przeznaczone na cele mieszkalne.

W przypadku prezentowanych badań autor miał na myśli fakt, że w zakładzie istnieje baza do uprawiania zróżnicowanych dyscyplin sportowych, mimo ograniczonego dostępu

Losowanie próby z populacji osób pozbawionych wolności miało kilkuetapowy przebieg (rycina 4). Najpierw z populacji generalnej złożonej z zakładów karnych, w których organizuje się w pełni zróżnicowane zajęcia ruchowe dla skazanych, za pomocą prostego wyboru (przy użyciu programu komputerowego generującego losowo liczby) wylosowano 20 jednostek i podzielono populację więźniów w tych zakładach na warstwy odpowiadające podzmiennym niezależnym głównym. Następnie w wyłonionych jednostkach penitencjarnych z każdej warstwy wylosowano grupę około 10 osadzonych, co dawało liczebność w granicach 50 osób dla jednego zakładu. Umożliwiło to spełnienie kanonu jedynej różnicy i wyraźne wyodrębnienie czynnika różnicującego badane osoby (Siwiński, 1997).

Oznacza to, że cała wylosowana grupa skazanych przebywała w jednakowych warunkach, a jedyna różnica dotyczyła działającej zmiennej niezależnej w postaci rodzaju aktywności fizycznej.

Rycina 4. Etapy losowania osób do badań

Właściwe badania eksperymentalne, w których określono wzajemne relacje zmiennych niezależnych i zależnych, przeprowadzono w okresie od kwietnia 2002 do grudnia 2005 roku. Część badań wykonał sam autor, jednak dotarcie do większości skazanych możliwe było dzięki życzliwości i pomocy wychowawców z wylosowanych jednostek penitencjarnych.

To oni, po wcześniejszym zapoznaniu z procedurą badania i uzgodnieniu sposobu losowania, dobrali w swoich zakładach skazanych do badań, a następnie wypełnione kwestionariusze przekazali autorowi osobiście lub przesłali pocztą.

Ostatecznie w badaniach wzięło udział 939 skazanych w wieku od 17 do 59 lat. Średnia wieku całej badanej populacji wynosiła 26,7 lat (w tym średnia wieku młodocianych 19,0 i dorosłych 31,1), przy odchyleniu standardowym 8,6 (młodociani 1,5 i dorośli 7,8). Najliczniejszą grupę stanowili młodociani 28%, następną grupę pod względem wielkości stanowiły osoby w wieku do 24 lat – 24%. Najmniej liczna (zaledwie 4%) to grupa osób w wieku przekraczającym 45 lat. Prawdopodobnie jest to odzwierciedlenie faktu pojawiania się swoistej niechęci skazanych do wzmożonego wysiłku wraz z wiekiem, a co za tym idzie i brakiem aktywnego udziału w zajęciach rekreacyjnych i sportowych.

Tabela 3.

Struktura badanej populacji w zależności od rodzaju i typu zakładu karnego

Badaną populację skazanych podzielono, uwzględniając typologię zakładów karnych. W badaniach wzięło udział 36% młodocianych (M) i 64%

skazanych dorosłych. Dorośli odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy (P) stanowią 28%, a dorośli recydywiści penitencjarni (R) pozostałe 36%. Szczegółowy odsetek badanych pod względem rodzajów i typów zakładów karnych – zamknięty (1) i półotwarty (2) prezentuje Rycina 5, natomiast dane liczbowe zamieszczone są w tabeli 3.

M-1 18%

M-2 18%

P-1 14%

P-2 14%

R-1 17%

R-2 19%

M-1 M-2 P-1 P-2 R-1 R-2

Rycina 5. Procentowe udziały badanych grup według rodzaju i typu zakładu karnego

Najliczniejszą grupę stanowili skazani podejmujący aktywność fizyczną zespołową 24%. Najpopularniejszą grą zespołową jest piłka nożna 49%, siatkówka 48%, a najmniej popularną koszykówka 7,5%. Należy dodać, że w żadnym z zakładów objętych badaniami skazani nie uprawiają piłki ręcznej. Skazani podejmujący wyłącznie aktywność siłową stanowili 22%

badanej populacji. Te rodzaje aktywności ruchowej (gry zespołowe i sporty siłowe) najchętniej podejmowane są przez osoby odbywające karę pozbawienia wolności. Uczestnictwo skazanych w grach zespołowych wynika prawdopodobnie z popularności tych dyscyplin w społeczeństwie, a także atrakcyjności samych zawodów organizowanych na terenie zakładu.

Natomiast sporty siłowe traktowane są przez skazanych jako element przydatny w codziennym życiu (Dobrzeniecki, 1998a). Najmniejszą grupę – 16% stanowili osadzeni podejmujący aktywność fizyczną o charakterze indywidualnym (w tym 53% uprawiało tenis stołowy, 22% gimnastykę i 16%

ćwiczenia ogólnorozwojowe, 15% lekkoatletykę i inne).

Osoby nieuczestniczące w zajęciach ruchowych i niepodejmujące aktywności fizycznej stanowią 18% badanych. Z uwagi na celowość doboru osób do badań nie jest to procent odzwierciedlający istniejącą obecnie rzeczywistość penitencjarną, gdzie większość skazanych ma ograniczony kontakt z kulturą fizyczną. Jak podaje A. Rejzner (1995), nawet 70%

więźniów nie bierze udziału w żadnej systematycznej działalności kulturalno – oświatowej i sportowej, nawet jako bierni odbiorcy. „Najpoważniejszym problemem, (…) jest sukcesywne zmniejszanie się bazy lokalowej

do prowadzenia pracy kulturalno – oświatowej. W związku z przeludnieniem jednostek penitencjarnych poszukuje się możliwości zwiększenia liczby miejsc zakwaterowania. W efekcie wiele pomieszczeń dotychczas wykorzystywanych do prowadzenia zajęć kulturalno – oświatowych przekształcono w cele mieszkalne” (Podstawowe problemy więziennictwa, s. 192).

18%

16%

22%

20%

24%

brak aktywności fizycznej aktywność fizyczna zespołowa

aktywność fizyczna indywidualna (bez siłowej) aktywność fizyczna siłowa

zróżnicowana aktywnoś fizycznać

Rycina 6. Procentowe udziały badanych grup według rodzaju aktywności fizycznej