Przejawy agresji osób pozbawionych wolności

Więzienie jest środowiskiem, gdzie niemal na co dzień ujawniane jest wiele form agresji skierowanej na innych ludzi (personel, współosadzeni), na własną osobę, czy też przemieszczonej na przedmioty. Przemoc wewnątrzwięzienna ma charakter stopniowany, jej skrajną postacią jest terroryzm, a stosunkowo najłagodniejszą zakamuflowana przemoc psychiczna lub agresja słowna (Nawój, 2001).

Najczęstszą i z gruntu rzeczy najłagodniejszą formą agresywnego zachowania jest agresja werbalna kierowana zarówno przeciwko współosadzonym, jak i personelowi więziennemu. Przyjmuje ona postać gróźb, zastraszenia, obrzucania wyzwiskami i przekleństwami, wulgarnego słownictwa w trakcie bezpośredniego kontaktu z atakowaną osobą.

W stosunku do współosadzonych są to kłótnie w celi mieszkalnej, podczas zajęć w świetlicy, na placu spacerowym itp. Sytuacje, w których osadzony

stosuje agresję słowną wobec personelu, mogą dotyczyć rozmów z wychowawcą lub psychologiem, ubliżania personelowi medycznemu w trakcie badań itp. Najczęściej atakowanymi słownie osobami z personelu więziennego są funkcjonariusze działu ochrony w trakcie dokonywania kontroli osobistej, po przeszukaniu celi mieszkalnych i ujawnieniu przedmiotów niedozwolonych, podczas konwojowania, dozorowania itp.

czynności służbowych (Machel, Żerko, 1998).

Agresja słowna może być również przejawiana wobec osób, z którymi agresor nie kontaktuje się bezpośrednio np. zaczepianie strażnika pełniącego służbę na posterunku, krzyki w kierunku osadzonego wykluczonego z podkultury itp. Wystąpienie agresji słownej jest wykroczeniem regulaminowym, za które osadzony może zostać ukarany dyscyplinarnie, a w szczególnych przypadkach, gdy agresja słowna ulega eskalacji i zagraża bezpieczeństwu jednostki penitencjarnej, np. nawoływanie do buntu, w stosunku do agresywnego osadzonego mogą być zastosowane środki przymusu bezpośredniego (Adamczak, Jędrzejak, Kuźma, 1998).

Niszczenie mienia kwaterunkowego jest formą agresji przemieszczonej, skierowanej na przedmioty, w sytuacji, gdy źródło frustracji jest nieosiągalne (np. organy wymiaru sprawiedliwości), gdy otwarta agresja stanowi zagrożenie (np. silniejsi współosadzeni) lub odreagowanie przez bezpośredni atak stanowi niebezpieczeństwo lub nie jest dla osadzonego opłacalne (np. napaść na osoby z personelu więziennego). Najczęściej ten typ agresji w warunkach więzienia polega na demolowaniu celi mieszkalnej, wybijaniu szyb w oknach, zbijaniu oświetlenia i wyrywaniu przewodów ze ściany, zniszczeniu głośnika od radiowęzła znajdującego się w celi, podpaleniu łatwopalnych przedmiotów. Niszczenie mienia jest groźnym w skutkach zdarzeniem, które ze względu na możliwość udzielenia się innym osadzonym i eskalacji zagraża bezpieczeństwu całej jednostki penitencjarnej.

Przejawem skrajnych zachowań agresywnych skierowanych na funkcjonariuszy Służby Więziennej jest fizyczna napaść, polegająca na uderzaniu pięścią, kopaniu, wykręcaniu dłoni, duszeniu, szarpaniu za mundur. Dominującą formą są ataki bez użycia przedmiotów, jednak zdarzają się przypadki posłużenia się sprzętem kwaterunkowym (taboretem, biurkiem, łóżkiem) lub innymi przedmiotami niebezpiecznymi (noże, żyletki). Ponadto do zaatakowania funkcjonariusza osadzeni mogą wykorzystywać szkło z wybitych okien, metalowe pręty wyciągnięte z łóżek itp. przedmioty wytworzone nielegalnie w warunkach więzienia (Machel, 2004, Kaczmarek, 1998).

Agresja pośrednia polega przede wszystkim na: prezentowaniu przez więźniów postaw roszczeniowych, stawianiu wobec administracji żądań niemożliwych do spełnienia, wymuszaniu zmiany decyzji dotyczących osadzenia w określonej celi, nieprawdziwym oskarżaniu służby zdrowia o brak lub niewłaściwą opiekę medyczną, narzekaniu na wyżywienie i warunki sanitarne. Agresja tego typu może być kierowana

na poszczególnych funkcjonariuszy lub na całą administrację więzienia.

Przejawia się w pisaniu przez osadzonego wielu nieuzasadnionych skarg do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Ministra Sprawiedliwości, Rzecznika Praw Obywatelskich i organizacji pozarządowych, skrupulatnie opisujących domniemane łamanie ich praw obywatelskich przez Służbę Więzienną. Osadzeni często zgłaszają do Sądu i Prokuratury doniesienia o przestępstwach rzekomo popełnianych przez personel więzienny, a w przypadku niesatysfakcjonujących ich odpowiedzi, składają odwołania do Międzynarodowych Organizacji Praw Człowieka. Agresja pośrednia może być kierowana również na innych osadzonych w postaci niesprawiedliwego ich traktowania np. wykorzystywanie skazanych niebędących uczestnikami podkultury, obwiniania innych o czyny, których nie popełnili np. posądzania o donosicielstwo lub dokonania przestępstwa na tle seksualnym.

Do aktów samoagresji osób pozbawionych wolności zalicza się:

samobójstwa usiłowane i dokonane, samouszkodzenia ciała oraz tzw.

„głodówkę”, czyli odmowę przyjmowania posiłków przez okres dłuższy niż dopuszczalny ze względów zdrowotnych (Malec, 1997). Z licznych badań wynika, że zachowanie osób dokonujących autoagresji nie posiada cech znamionujących typy słabe, czy introwertywne, zdominowane przez postawy lękowe. Wręcz przeciwnie, opisy zachowań ludzi samouszkadzających się wskazują na psychopatię i obniżony poziom lęku. Samobójcy natomiast mają podwyższony poziom lęku (Pospiszyl, 1981).

Przypadki samobójstw w warunkach izolacji więziennej wynikają z faktu, iż osadzeni to ludzie o cechach znanych jako samobójcze czynniki ryzyka:

młody wiek, społeczna izolacja, brak pracy i perspektyw na wolności, nadużywanie alkoholu lub innych środków psychoaktywnych, pochodzenie z rozbitej lub niewydolnej wychowawczo rodziny, kontakt z patologicznym środowiskiem, zdradzanie zaburzeń zachowania lub osobowości, nieprzystosowanie społeczne. Większość prób samobójczych podejmują tymczasowo aresztowani (Kolarczyk, Wrona, 1997, Kopciuch, 2000, 2001, O’Connor, Sheehy, 2002). Często przyczyną skierowania agresji na własną osobę jest hamowanie agresji kierowanej na zewnątrz. Akty samobójcze mogą być spowodowane przeniesieniem agresji w formie zastępczej na swoją osobę np. osadzony w ten sposób próbuje odegrać się na otoczeniu. Innym podłożem może być poczucie winy i odczuwanie wyrzutów sumienia.

Wówczas samobójstwo jest formą ukarania siebie (Gaś, 1981).

W genezie samouszkodzeń oprócz pewnych cech osobowości istotną rolę odgrywają właściwości samej instytucji izolacji więziennej. Literatura podaje przynajmniej dwa istotne sytuacyjne źródła zachowań automutylacyjnych.

Pierwsze dotyczy doświadczania przez osobę pozbawioną wolności przykrego napięcia emocjonalnego wywołanego lękiem, strachem, czy niepokojem z jednej strony lub gniewem wściekłością z drugiej strony.

Życie w izolacji dostarcza sporo powodów do przeżywania takich stanów emocjonalnych, związanych np. ograniczeniem kontaktu z najbliższymi,

zagrożeniem ze strony współwięźniów, egzekwowaniem obowiązków przez personel itp. Drugim źródłem samouszkodzeń jest więzienny stan deprywacji wielu potrzeb ważnych dla funkcjonowania człowieka (Ciosek, Kmiecik, 1993).

Psychologiczne mechanizmy samoagresji mogą mieć charakter emocjonalny lub instrumentalny. Samouszkodzenia emocjonalne podejmowane są w celu odreagowania stresu i obniżenia napięcia emocjonalnego. Dominującymi emocjami są lęk, obawa, strach lub gniew, który skierowany jest na własną osobę. W przypadku samouszkodzeń instrumentalnych inny jest ich cel i charakter, co nie oznacza, że nie występuje komponent emocjonalny, jednak samouszkodzenia tego typu podejmowane są w celu realizacji określonej potrzeby. Akt samoagresywny jest narzędziem – instrumentem, sposobem działania, który w ocenie osadzonego przyniesie mu spodziewany sukces (Kosewski, 1977, Waligóra, 1974)

Do najczęstszych motywów dokonywania samouszkodzeń należą: protesty przeciwko wymiarowi sprawiedliwości i przeciwko administracji więzienia;

presja uczestników podkultury, oczekujących od więźnia samouszkodzenia w określonych sytuacjach np. udowodnienie siły swojego charakteru, wymuszenie przetransportowania itp.; rozładowanie przykrego stanu emocjonalnego; swoista forma rozrywki, przezwyciężenie lęku i zaimponowanie otoczeniu. Występują też inne motywy związane z psychicznym załamaniem osadzonego, np. na skutek niepomyślnych wiadomości z domu, rozpadu małżeństwa, przedłużania się tymczasowego aresztowania, perspektywy lub otrzymania długoletniego wyroku i innych (Ciosek, Kmiecik, 1993, Kosewski, 1977, Malec, 1997).

Szczególnym podłożem samouszkodzeń występujących u osób pozbawionych wolności jest nawyk krzywdzenia siebie spowodowany tzw.

stereotypem neurodynamicznym. Proces ten kształtuje u więźnia specyficzny schemat reagowania na sytuacje trudne i napięcie wewnętrzne w postaci aktu autoagresywnego. Przy pojawiającym się napięciu osadzony nawykowo – nieświadomie uruchamia mechanizm obniżenia napięcia poprzez spowodowanie u siebie bólu fizycznego (Urbańska, 1995, Waligóra, 1974).

Samoagresja może też być próbą uruchomienia zachowań obronnych człowieka związanych z manipulowaniem przykrością (subiektywne poczucie kontroli nad cierpieniem) i zachowaniami ekspiacyjnymi (chęć odkupienia winy i samoukarania) (Żywicka, 1996).

Techniki dokonywania samouszkodzeń są bardzo wymyślne.

Najczęstszymi formami samouszkodzeń są pocięcia przedramion, powłok skórnych na brzuchu; połknięcia lub wprowadzenia do przełyku ciał obcych;

wbicie ciał obcych np. gwoździa w czaszkę, okolicę serca lub płuc;

uszkodzenia gałki ocznej poprzez wbicie drutu lub zasypanie sproszkowanymi substancjami np. szkłem; upusty krwi; samozatrucia;

podpalenia; iniekcje różnych substancji np. śliny do tkanki podskórnej i inne (Chojnacka, 2003, Szaszkiewicz, 1997)

Przykładem pośredniej samoagresji spotykanej u więźniów może być odurzanie się dostępnymi w więzieniu substancjami chemicznymi np. pastą do podłogi, wyciągiem z pasty do zębów, lakierami i innymi substancjami lotnymi. Ponadto osadzeni w tajemnicy przed administracją produkują z artykułów żywnościowych np. z chleba, zanieczyszczony alkohol, którym również mogą doprowadzić się do nietrzeźwości.

Zachowania agresywne w relacjach osadzony – osadzony stanowią cztery typy przemocy wewnątrzwięziennej, a mianowicie: przemoc fizyczną, psychiczną, seksualną, ekonomiczną (Bowker, 1980).

Przemoc fizyczna jest najbardziej spektakularną formą agresji występującej między więźniami. Najczęściej przyjmuje ona postać popychania, szturchania, bicia (jednostronny atak agresora) lub bójki pomiędzy więźniami (obie strony konfliktu biorą czynny udział w zdarzeniu).

Zjawisko to znacznie częściej występuje w warunkach pełnej izolacji, czyli w zakładach typu zamkniętego. Obserwacje te wydają się być zrozumiałe, bowiem w zakładach typu zamkniętego odbywają karę osoby najbardziej zdemoralizowane, niebezpieczne, o wyraźnie patologicznych cechach osobowości. Bójki i pobicia w środowisku więziennym występują blisko trzydzieści razy częściej niż w pozostałej części społeczeństwa (Kaczmarek, 1989, Nawój, 1998).

Ekstremalnymi postaciami przemocy fizycznej są przestępstwa agresywne popełniane w trakcie izolacji więziennej (Hansen, 1982, 1984).

Z przeprowadzonych przez J. Nawoja badań dotyczących rozmiarów przestępczości wewnątrzwięziennej wynika, że bójki i pobicia zajmują najwyższe miejsce wśród przestępstw popełnianych z użyciem agresji.

Do motywów bójek i pobić należą najczęściej konflikty związane ze współżyciem w celi mieszkalnej, wpływy podkulturowe, osobowość, skłonność do nadmiernych reakcji emocjonalnych i inne (Nawój, 2001).

Przemoc psychiczna wśród osób pozbawionych wolności przyjmuje postać różnego rodzaju poniżania, ubliżania, nacisków, dręczenia, wyśmiewania, dokuczania, szantażu, wywierania presji i zmuszania do określonych zachowań (Kolęda, 1995, Szaszkiewicz, 1997).

Rozmiary zjawiska, jakim jest przemoc seksualna, nie są znane, ponieważ więźniowie nią dotknięci niechętnie ją ujawniają, a pozostali solidarnie ją ukrywają, karząc brutalnie tych osadzonych, którzy ją demaskują. Przemoc seksualna w więzieniu ma różne podłoże i mechanizmy powstawania, do których można zaliczyć: preferencje homoseksualne lub biseksualne agresorów, zastępcze formy zaspakajania potrzeby seksualnej w formie kontaktów homoseksualnych spowodowane brakiem możliwości satysfakcjonujących sposobów realizacji tej potrzeby, potrzebą dominacji, pozycji, poniżenia ofiary, bądź ukarania jej poprzez zgwałcenie (Flauta – Kowalska, 1957, Giza, Marasiewicz, 1968). Ten rodzaj przyczyn związany

jest najczęściej z funkcjonowaniem podkultury więziennej (Kolęda, 1995, Miszewski, 2005, Szaszkiewicz, 1997). Badania wykazały, że w warunkach zakładu typu półotwartego i otwartego występuje najmniej przemocy seksualnej, co jest spowodowane możliwością zaspakajania swoich potrzeb podczas przepustek z zakładu karnego (Nawój, 2001).

Zewnętrznymi przejawami przemocy ekonomicznej w warunkach więzienia jest zmuszanie do dzielenia się lub zabieranie współwięźniom papierosów, ubrania, paczek żywnościowych i innych dóbr materialnych.

Ten rodzaj przemocy dominuje w warunkach zakładu półotwartego ze względu na rozluźniony reżim wykonania kary (Nawój, 2001). Swoistą formą przemocy ekonomicznej trudną do wykrycia jest nieuczciwe wygrywanie w grach hazardowych lub pożyczanie na bardzo wysoki procent różnych produktów żywnościowych (herbata, kawa), papierosów, kart telefonicznych itp. dóbr cenionych w środowisku więziennym. Personel dowiaduje się najczęściej o takim procederze w momencie, gdy skazany jest zmuszony do ucieczki przed swoimi wierzycielami, którzy grożą mu zemstą za niespłacony dług.

Zbiorowe wystąpienia osadzonych (inne nazwy to bunt, zbiorowe nieposłuszeństwo, protest grupowy) to każde spontaniczne wystąpienie formalnej lub nieformalnej grupy więźniów, którzy stosując bierny lub czynny opór wobec władz więziennych, przedstawiają uzgodnione między sobą żądania w celu zmiany niektórych aspektów ich położenia prawnego, czy socjalno – bytowego. W więziennictwie zbiorowe wystąpienie lub usiłowanie wywołania go jest zaliczane do tzw. wypadków nadzwyczajnych, które ze względu na swój charakter, rozmiary i skutki, powodują naruszenie porządku, dyscypliny i bezpieczeństwa w jednostkach penitencjarnych (Musidłowski, 1997). Formy zbiorowych wystąpień to głównie: odmowa przyjmowania posiłków, zbiorowe akty samoagresji, okupacja pomieszczeń, odmowa opuszczenia cel mieszkalnych lub placu spacerowego, napaść na funkcjonariuszy i wzięcie zakładników, otworzenie przez więźniów cel mieszkalnych i uwolnienie innych osadzonych, demolowanie oddziałów, samosądy i agresja wobec współosadzonych (Jędrzejak, 1996). Skrajną postacią zbiorowego wystąpienia jest bunt (Bedyński, Wołowicz, 1989).

Pojawiająca się wówczas agresja ma tendencję do eskalacji (Fox, 1971) poprzez oddziaływanie na siebie więźniów zgodnie z psychologicznymi mechanizmami działającymi w tłumie (Bolimowski, 1998, Le Bon, 1994).