Dyskusja wyników badań

Wyniki badań wskazują, że kultura fizyczna jest tym obszarem aktywności skazanych, do którego można skutecznie nawiązać w trakcie procesu resocjalizacji penitencjarnej.

Wpływ aktywności fizycznej na poziom syndromu agresji więźniów nie jest jeszcze dostatecznie poznany. Nasuwa się pytanie, czy uzyskane wyniki nie świadczą raczej o tym, że osoby bardziej agresywne wybierają sporty siłowe, a chęć uprawiania sportów zespołowych zgłaszają skazani mniej agresywni. Istnieje oczywiście taka możliwość, agresja to przecież spowodowanie szkody lub wyrządzenie krzywdy, do realizacji których potrzebna jest siła fizyczna. Z obserwacji wynika jednak, że poziom agresywności skazanych biorących udział w jakichkolwiek zajęciach sportowo – rekreacyjnych jest początkowo podobny. Aktualna praktyka penitencjarna, wynikająca z przeludnienia jednostek, braków kadrowych, ograniczonej bazy sportowej, sprawia, że w zajęciach ruchowych uczestniczą w większości wybrani skazani. Warunkiem udziału w nich jest właściwa postawa i współudział w procesie resocjalizacji. Można zatem przypuszczać, że skazani uprawiający zarówno gry zespołowe, jak i sporty siłowe prezentują początkowo podobne zachowania i zbliżony poziom agresji, co jest podstawą uzyskania przez nich zgody administracji na udział w jakichkolwiek ćwiczeniach fizycznych. Uzyskane różnice wyników mogą być wskaźnikiem wpływu różnych rodzajów aktywności fizycznej na poziom agresywności więźniów. Potwierdzają one również obserwacje personelu więziennego w zakresie zróżnicowanego wpływu dyscyplin sportowych na proces resocjalizacji. O ile gry zespołowe nie budzą wielu zastrzeżeń, o tyle sporty siłowe spostrzegane są przez blisko połowę badanych funkcjonariuszy, wręcz jako szkodliwe dla procesu resocjalizacji (Poklek, 2003). Zmiana poziomu agresywności w zależności od rodzaju aktywności może być zaobserwowana w szczególności, gdy z jakiś powodów (najczęściej dyscyplinarnych) pozbawi się skazanych możliwości aktywności fizycznej. Często bywa, że osadzeni, którym cofnięto zgodę na ćwiczenia w siłowni (gdy nie widzą już korzyści w postaci ćwiczeń fizycznych) sprawiają sporo kłopotów wychowawczych, nierzadko rezygnują ze współpracy z wychowawcą w procesie resocjalizacji, a ich zachowanie ulega znacznemu pogorszeniu. Niektórzy z nich stają się buntowniczy, roszczeniowi i agresywni. Jeżeli natomiast do zaprzestania aktywności fizycznej zmuszeni są skazani uprawiający inne dyscypliny ich zachowanie zaburzone jest w mniejszym stopniu. Najczęściej w takich przypadkach

zaburzenia manifestowane są w łagodniejszej formie lub nie występują w ogóle³⁰.

Zróżnicowanie uzyskanych wyników w zakresie nasilenia agresji w zależności od rodzaju podejmowanej aktywności fizycznej jest także potwierdzeniem publikowanych badań dotyczących korzystnego wpływu gier zespołowych (Michniewicz, 2005) i negatywnego wpływu sportów siłowych (Łapiński, 2003, 2006) na poziom agresji więźniów.

Przyczyn zróżnicowanego wpływu wybranych rodzajów aktywności fizycznej na poziom agresji więźniów można doszukiwać się w specyfice współzawodnictwa: walka z siłami natury lub przeciwnikiem, pośrednia lub bezpośrednia konfrontacja z rywalem, współzawodnictwo indywidualne lub drużynowe (Kosendiak, 2005). Rywalizacja sportowa rodzi swoiste uczucia związane z walką sportową, czyli zorganizowaną formą uzyskiwania przewagi nad przeciwnikiem (Czernikowa, 1978).

Aktywność fizyczna pozwala w sposób zastępczy wyładować napięcie emocjonalne i przenieść agresywne instynkty w obszary akceptowane społecznie obniżając prawdopodobieństwo występowania destrukcyjnych zachowań w przyszłości. Sport jest traktowany jako dozwolony „obiekt zastępczy” (Gąsowski, 1993) lub sublimacja agresywnego popędu w formę akceptowaną społecznie (Rudziński, 1993). Wydaje się jednak, że samo wykonywanie ćwiczeń nie daje takiego efektu, a dopiero walka sportowa może skutecznie zmniejszyć agresywność, dzięki specyficznym uczuciom pojawiającym się w trakcie współzawodnictwa, „ujętego w karby fair play”

(Czernikowa, 1978, Pospiszyl, 1998). Świadczą o tym wysokie wskaźniki agresji skazanych podejmujących trening siłowy, pozbawiony w warunkach więzienia elementów rywalizacji o charakterze czysto sportowym.

Gra zespołowa jest szczególną postacią konfliktu między stronami, w którym zwycięża strona lepsza, przy respektowaniu ustalonych regulaminem zasad gry (Naglak, 2001). Wspólne wykonywanie ćwiczeń prowadzi do zawiązania się grupy, a po pewnym czasie dochodzi do zmiany dystansu psychologicznego (Tyszka, 1991) i zwiększenia spójności grupowej (Krawczyński, 1995). Wzmacniający wpływ grupy sportowej polega na ciągłej ocenie poszczególnych zawodników, czego konsekwencją jest aprobata lub dezaprobata prezentowanych postaw i zachowań (Gracz, Sankowski, 2000). Można powiedzieć, że w sytuacji walki sportowej wytwarza się podwójna kontrola zewnętrzna. Z jednej strony sędzia kontroluje i karze regulaminowo, a z drugiej strony członkowie własnej grupy regulują i przyczyniają się do redukcji zachowań agresywnych u swoich zawodników – to chyba najważniejsza zaleta sportów zespołowych.

Mechanizm ten prawdopodobnie nie występuje w przypadku skazanych koncentrujących się podczas treningu tylko na jednej zdolności motorycznej

30 na podstawie własnych obserwacji autora i analizy akt osobopoznawczych oraz

– sile oraz wyglądzie zewnętrznym – z pominięciem reguł i zasad czystej gry, obowiązujących w innych dyscyplinach.

W dyscyplinach indywidualnych wpływ procesów grupowych jest znacznie mniejszy, gdyż zawodnik samodzielnie pracuje na wynik. Jednak i tu oprócz elementów sportowych (siła, wytrwałość, szybkość, taktyka, umiejętności techniczne) wystawiona zostaje na próbę samokontrola gracza i konieczność trzymania się zasad fair play (Poznaniak, 1995).

Skazani podejmujący aktywność fizyczną o charakterze siłowym przejawiają najwyższy poziom nasilenia syndromu agresji skierowanej na otoczenie i innych ludzi. Wyjaśnienia można szukać w specyfice środowiska więziennego, w którym kult siły i „twardego człowieka” idzie w parze z demonstrowaną pogardą dla innych, wrogą postawą w stosunku do personelu więziennego oraz kierowaniem się zasadą przemocy w kontaktach ze współosadzonymi (Kolęda, 1995, Kosewski, 1977, Szaszkiewicz, 1997). Prawdopodobnie zwiększenie siły i poprawa sylwetki, bez psychospołecznych mechanizmów wzmacniających samokontrolę, obecnych w innych dyscyplinach sportowych, wzmaga nasilenie się wrogich postaw skazanych. Przeprowadzone badania wykazują korzystny wpływ aktywności siłowej tylko na poziom samoagresji, co można tłumaczyć poszanowaniem tych skazanych własnego ciała i niechęcią do samokaleczania się. W literaturze opisywany jest korzystny wpływ sportów siłowych na opanowanie (Skoczylas, 1992) oraz kanalizowanie agresywnych instynktów (Pospiszyl, 1998). Wpływ ten wynika z obniżania się na skutek ćwiczeń siłowych ACTH i kortyzolu – hormonów stresu (Lipiński, 2002), dlatego może mieć charakter doraźny i ograniczony czasowo. Efekt ten nie wspomagany innymi psychospołecznymi czynnikami nie jest tak długotrwały, żeby miał wpływ na kształtowanie postaw prospołecznych, jak dzieje się to w przypadku gier zespołowych.

Skazani ćwiczący w siłowni nie mają także możliwości bezpośredniego kontaktu z przeciwnikiem w trakcie sportowej walki, dlatego może pojawić się u nich pewien niedosyt rywalizacji i chęć konfrontowania się z innymi.

Demonstracja swoich osiągnięć (zwiększonej masy mięśniowej oraz siły) może się jednak odbywać poza obszarem sportowym i przyjmować postać agresywnej dominacji. Natomiast włączenie w cykl treningowy zróżnicowanych form aktywności fizycznej, zwłaszcza zespołowej wydaje się ograniczać ten efekt, o czym świadczą istotnie niższe wyniki osadzonych uprawiających oprócz ćwiczeń siłowych inne rodzaje aktywności fizycznej.

Stopień izolacji skazanych nie ma wpływu na stwierdzone zależności między rodzajem aktywności a poziomem agresji, a zatem walory aktywności fizycznej mogą być wykorzystywane zarówno w zakładzie karnym typu zamkniętego, jak i półotwartego. Natomiast brak uprzednich pobytów w warunkach izolacji więziennej oraz młody wiek wpływają na zależności między aktywnością fizyczną a wybranymi wskaźnikami ich agresywności. Osoby będące pierwszy raz w warunkach izolacji, podobnie

jak młodociani więźniowie, ze względu na niższy poziom demoralizacji, są bardziej podatni na oddziaływania wychowawcze, w tym również i na wpływy różnych rodzajów aktywności fizycznej na poziom agresji.

Wyniki prezentowanych badań potwierdzają wcześniejsze doniesienia w literaturze o redukcji lęku i napięć psychicznych oraz poprawie samopoczucia dzięki aktywności fizycznej (Drabik, 1995, Sahaj, 2001).

Wpływ aktywności fizycznej na poziom lęku może być spowodowany z jednej strony efektem oddziaływania ćwiczeń na fizyczną sferę człowieka, z drugiej zaś występowaniem mechanizmów o charakterze psychospołecznym uaktywniających się w trakcie aktu ruchowego. Pozornie jest to zjawisko zadowalające, które mogłoby poprawić proces oddziaływania resocjalizacyjnego na osoby wykolejone społecznie. Jednak o ile jest to pożądane w przypadku skazanych, u których wysoki początkowo lęk dezorganizuje proces resocjalizacji, to w przypadku tych osadzonych, u których występuje „deficyt” tego uczucia wydaje się być niepotrzebne (Lipkowski, 1987). Może bowiem w konsekwencji doprowadzić do niepożądanych w warunkach więzienia sytuacji, że staną się oni zbyt pewni siebie, zaczepni, aroganccy i bardziej brutalni, a co gorsze również bez lęku i obaw będą to manifestować.

Analizując poszczególne dyscypliny pod kątem ich związku z poziomem lęku przejawianego przez skazanych należy pamiętać o specyfice terenu badań (stałe poczucie zagrożenia, frustracja). Niewątpliwie na poziomie fizjologicznym każda aktywność fizyczna sprzyja redukcji napięcia wewnętrznego osadzonych – tzw. efekt endorfinowy (Gacek, 2000), o czym świadczy najwyższy poziom lęku u skazanych nieaktywnych ruchowo.

Najniższy poziom lęku zanotowano u skazanych podejmujących aktywność fizyczną zespołową, co oprócz efektów fizjologicznych może wynikać również z nawiązywania satysfakcjonujących kontaktów społecznych opartych na koleżeństwie i bezinteresowności, będąc alternatywą dla dominujących w więzieniu relacji opartych na zasadach wzajemnej przemocy i eksploatacji (Kosewski, 1977). Niski poziom lęku u skazanych podejmujących aktywność o charakterze siłowym zależy prawdopodobnie od zwiększenia się poczucia bezpieczeństwa osobistego ćwiczących (wzrost siły, poprawa sylwetki, zmiana spostrzegania przez współosadzonych i wyższa pozycja w hierarchii grupowej). Związek między uprawianiem pozostałych dyscyplin indywidualnych a obniżonym poziomem lęku może wynikać z konieczności skupienia się na wykonywanym ćwiczeniu i całkowitego odwrócenia uwagi od stresujących myśli, satysfakcji z rozwoju sprawności i odniesionych sukcesów. Tenis i badminton to dyscypliny wymagające dostosowania się do aktywności przeciwnika, celem antycypacji jego działań i właściwej reakcji. To wymaga odpowiedniego stanu pobudzenia psychicznego, który zawęża się do sfery gry i eliminuje inne rodzaje pobudzeń niezwiązanych z rozgrywką (Kulczycki, 2002, Nawara, 2000, Steler, 2001). Być może prezentowany przez skazanych uprawiających

sporty indywidualne stosunkowo najwyższy poziom lęku spośród wszystkich aktywnych fizycznie, wiąże się z mniej trwałymi efektami psychospołecznymi tych dyscyplin, ograniczonymi tylko do aktywności ruchowej w trakcie ćwiczeń lub gry.

Istnieją w literaturze doniesienia o istotnych zależnościach między poziomem lęku i występowaniem zachowań agresywnych. (Klichowski, 1994, Ronschburg, 1993). H. J. Eysenck (1977) podaje, że zbyt niski lęk sprzyja występowaniu zachowań agresywnych, co tłumaczy nie wytworzeniem się w okresie rozwojowym warunkowego odruchu lęku, który hamowałby zachowania nieakceptowane społecznie. A. Kępiński (2002) z kolei wskazuje, że zachowania agresywne mogą być spowodowane bardzo wysokim poziomem lęku. Można zatem przypuszczać, że ograniczenie występowania zachowań agresywnych wiąże się ze stabilizacją lęku na optymalnym dla danej osoby poziomie. Spostrzeżenia te potwierdzają również wyniki badań. Skazani ćwiczący w siłowni charakteryzują się niskim poziomem lęku i zarazem najwyższymi wskaźnikami agresywności.

Prawdopodobnie w ich przypadku zachwiana została równowaga między poziomem lęku i agresji, o czym świadczy odwrotna korelacja między poziomem lęku i wybranymi wskaźnikami agresywności. Natomiast w grupie skazanych uprawiających gry zespołowe poziom lęku wydaje się być optymalny (niski poziom lęku koreluje istotnie z niskim poziomem agresywności). Wzajemna relacja między przejawianym lękiem a agresją skazanych podejmujących aktywność fizyczną wydaje się przynajmniej częściowo wyjaśniać związek podejmowania przez nich poszczególnych rodzajów aktywności z poziomem ich agresji. Wpływ ten nie oznacza jednak prostego związku przyczynowo – skutkowego (metoda korelacyjna nie wskazuje bowiem kierunku wpływu). Na zależności te niewątpliwie oddziałują zróżnicowane czynniki: psychofizyczne efekty ćwiczeń fizycznych, mechanizmy psychospołeczne uaktywniające się w trakcie i po akcie ruchowym, specyfika więzienia jako środowiska społecznego.

Jak wynika z przeprowadzonych badań oprócz znajomości oczekiwań i preferencji skazanych w zakresie kultury fizycznej, w projektowaniu dla nich zajęć ruchowych powinno uwzględniać się wpływ różnych rodzajów aktywności fizycznej na poziom ich agresji, a także specyfikę środowiska więziennego oraz poszczególne kategorie osadzonych. Dlatego w każdej jednostce penitencjarnej powinno zatrudniać się profesjonalistę zajmującego się organizowaniem procesu resocjalizacyjnego wykorzystującego dorobek kultury fizycznej (Dobrzeniecki, 1998a, Głuch, 2002, Poklek, 2001b, Rejzner, 1995, Rejzner, Bulenda, 1985). Fachowca, który zorganizuje cykl oddziaływań, zgodnie z zamierzonym celem i wszystkimi ogniwami procesu wychowania w kulturze fizycznej (Osiński, 2002, Strzyżewski, 1990).

Wychowawcę (instruktora), który będzie potrafił zdiagnozować środowisko i potrzeby osadzonych w zakresie aktywności fizycznej i dokonać stosownej prognozy, zaprojektuje i zrealizuje zajęcia ruchowe na wysokim poziomie

merytorycznym, wreszcie będzie umiał ocenić ich skuteczność i przydatność w dalszym procesie resocjalizacji penitencjarnej. Jednocześnie będzie on spełniał rolę animatora kultury fizycznej, a zarazem autentycznego lidera propagującego zdrowy styl życia w całym środowisku więziennym (Siwiński, 2002). Podkreślenia wymaga fakt, że właściwą osobą spełniającą w pełni te wymogi może być tylko absolwent wychowania fizycznego, przeszkolony w zakresie resocjalizacji penitencjarnej, a nie odwrotnie – specjalista resocjalizacji po kursie np. rekreacji ruchowej (Łapiński, Poklek, 2006).

Przeprowadzone badania miały udzielić odpowiedzi na ważne pytanie natury praktycznej i spełniły przyjęte założenia. Uzyskane wyniki potwierdzają badania sondażowe (Poklek, 2001), obserwacje autora i personelu więziennego (Poklek, 2003) oraz doniesienia w literaturze przedmiotu o zróżnicowanym poziomie agresji skazanych w zależności od podejmowanej przez nich w trakcie odbywania kary różnej aktywności fizycznej (Michniewicz, 2003, 2005, Łapiński, 2003, 2005, 2006a).

4.2. Wnioski

Przeprowadzone badania upoważniają do sformułowania następujących wniosków:

1. Brak aktywności fizycznej w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności wpływa na funkcjonowanie osadzonych. Skazani nieaktywni przejawiają wyższe wskaźniki agresji oraz niższą kontrolę zachowań agresywnych w porównaniu do skazanych aktywnych fizycznie, z wyjątkiem skazanych aktywnych siłowo.

2. Aktywność fizyczna nie wywiera istotnego wpływu na skłonności więźniów do działań odwetowych, różnych form samoagresji oraz agresję pośrednią i słowną.

3. Aktywność fizyczna wpływa na poziom wybranych wskaźników syndromu agresji osób pozbawionych wolności, a wpływ ten jest uzależniony od rodzaju podejmowanej aktywności. Najkorzystniejszym rodzajem aktywności fizycznej, z punktu widzenia resocjalizacji więziennej są gry zespołowe (piłka nożna, siatkówka, koszykówka) oraz wybrane sporty indywidualne (tenis, badminton, gimnastyka, lekkoatletyka).

4. Podejmowanie aktywności fizycznej zespołowej wpływa na obniżenie wskaźników agresji przemieszczonej na przedmioty i agresji fizycznej oraz zwiększenie kontroli zachowań agresywnych. Pozostałe wskaźniki agresji są w tej grupie również niższe niż wskaźniki skazanych niepodejmujących żadnej aktywności fizycznej.

5. Aktywność fizyczna o charakterze indywidualnym, z wyjątkiem spotów siłowych, wpływa korzystnie na obniżenie agresji fizycznej. Skazani ci w porównaniu ze skazanymi biernymi przejawiają również niższy

poziom agresji przemieszczonej oraz wyższą kontrolę zachowań agresywnych.

6. Aktywność fizyczna o charakterze siłowym (kulturystyka, podnoszenie ciężarów, wieloboje siłowe) podejmowana przez więźniów w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności budzi uzasadnione zastrzeżenia.

Skazani podejmujący wyłącznie ten rodzaj aktywności fizycznej charakteryzują się najwyższym ogólnym wskaźnikiem nasilenia syndromu agresji. Przejawiają również najwyższy poziom agresji ukrytej, skierowanej na zewnątrz, wrogości wobec otoczenia, agresji przemieszczonej i fizycznej, a ich poziom kontroli zachowań agresywnych jest najniższy spośród wszystkich badanych.

7. Zaobserwowane niekorzystne związki między aktywnością fizyczną siłową a podwyższoną agresywnością nie występują, gdy skazani oprócz ćwiczeń w siłowni podejmują również zespołowe rodzaje aktywności fizycznej. Podejmowaniu przez skazanych zróżnicowanej aktywności fizycznej towarzyszy najniższy spośród wszystkich badanych wskaźnik agresji skierowanej na zewnątrz oraz agresji przemieszczonej i fizycznej.

W grupie tej zwiększona jest również kontrola zachowań agresywnych, co może świadczyć o korzystnym wpływie gier zespołowych na niwelowanie negatywnych wpływów ćwiczeń siłowych na poziom agresji.

8. Zaobserwowane związki między rodzajem aktywności a poziomem agresji dotyczą zarówno skazanych z zakładu zamkniętego, jak i półotwartego. Świadczy to o tym, że stopień izolacji więźniów nie ma związku z badanymi zależnościami.

9. Młodociani więźniowie są bardziej podatni na wpływy różnych rodzajów aktywności fizycznej na poziom agresji. Korzystny wpływ gier zespołowych i niekorzystny sportów siłowych występuje częściej u skazanych młodocianych, podczas gdy zależności te nie są aż tak widoczne w grupie dorosłych.

10. Recydywiści penitencjarni nie wykazują podatności na wpływ różnych rodzajów aktywności fizycznej na poziom agresji. Stwierdzone zależności aktywności fizycznej i agresji dotyczą przede wszystkim skazanych odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy.

11. Wpływ aktywności fizycznej skazanych na poziom lęku jako ich cechy osobowościowej jest nieistotny. Aktywność fizyczna podejmowana w więzieniu wpływa natomiast na obniżenie lęku jako aktualnie przeżywanego stanu psychicznego, co może bezpośrednio przyczyniać się do zwiększenia efektów resocjalizacji związanych z redukcją napięcia emocjonalnego, poprawą samopoczucia, wzrostem pewności siebie i wiarą we własne siły oraz zwiększeniem otwartości w sytuacjach społecznych.

12. W przypadku skazanych podejmujących aktywność fizyczną zespołową obniżony poziom lęku jako stanu i lęku jako cechy wpływa korzystnie na

zmniejszenie poziomu wszystkich rodzajów agresji. Natomiast u skazanych podejmujących indywidualne rodzaje aktywności, z wyjątkiem sportów siłowych, związek lęku jako stanu i jako cechy z poziomem agresji jest nieznaczny. Niski poziom lęku współwystępuje z obniżonym poziomem agresji ukrytej i różnych form samoagresji.

13. Obniżenie lęku powinno iść w parze ze zmniejszaniem się nasilenia agresywności, gdyż w przeciwnym razie skutkiem będzie wzrost zachowań nieakceptowanych społecznie i pogłębianie się procesu niedostosowania. W przypadku skazanych podejmujących aktywność fizyczną siłową jest to zjawisko niekorzystne. W ich grupie niski poziom lęku jako stanu i jako cechy współwystępuje z podwyższonym poziomem większości rodzajów agresji, co jest zjawiskiem niepożądanym w warunkach więzienia.

14. Wśród skazanych podejmujących zróżnicowaną aktywność fizyczną niski poziom lęku stanu wpływa na obniżenie agresji ukrytej, samoagresji fizycznej, nieuświadomionych skłonności do agresji oraz agresji przemieszczonej. Natomiast niski poziom lęku jako cechy wpływa korzystnie na zwiększenie kontroli zachowań agresywnych oraz obniżenie większości wskaźników agresywności.