Metoda eksperymentalna ex post facto

Badanie skuteczności środków oddziaływania na osoby pozbawione wolności jest jednym z podstawowych zadań nauk penitencjarnych.

Intuicyjne i doktrynalne opinie na temat efektywności metod oddziaływań na więźniów powinno się zastępować ocenami opartymi o naukowe podstawy (Morawski, 1969). Udzielenie odpowiedzi na postawione tutaj pytania badawcze i weryfikacja hipotez jest możliwa dzięki wykorzystaniu metody eksperymentalnej. Eksperyment pedagogiczny polega na wprowadzeniu do wycinka rzeczywistości wychowawczej specjalnie dobranego czynnika, który wywołuje w niej określone zmiany. Celem jest ustalenie związków przyczynowo – skutkowych między wprowadzoną zmienną niezależną, a elementami badanego układu – zmiennymi zależnymi (Pilch, 1995). Zastosowana w prezentowanym badaniu procedura eksperymentalna nie przebiegała zgodnie klasycznym planem eksperymentalnym, ale była dostosowana do warunków badania (teren i osoby badane). Przyjęto plan badawczy procedury opartej o model ex post facto. Poniżej uzasadniono zastosowanie właśnie tej procedury oraz wykazano poprawność metodologiczną prezentowanych badań.

Klasyczny eksperyment jest jednym z najsilniejszych modeli logicznych pozwalających wnioskować o związkach między zmiennymi. Plan badawczy polega na przeprowadzeniu badania początkowego i końcowego, wprowadzeniu zmiennej i porównaniu grupy eksperymentalnej, w której wystąpił bodziec eksperymentalny z grupą kontrolną. Umożliwia również (co jest istotą eksperymentu) manipulowanie zmienną niezależną i określanie następstw czasowych jej działania (Frankfort – Nachmias, Nachmias, 2001).

Jak wynika z przytoczonych powyżej argumentów, zaletą eksperymentu jest fakt, że badacz sam wywołuje interesujące go zjawiska, wpływa na warunki badania i kontroluje je. Ponadto wyniki są ściśle rejestrowane, co umożliwia powtórzenie badań dowolną ilość razy i dokładną weryfikację założonych hipotez (Wołowicz, 1989).

Eksperyment pedagogiczny budzi jednak pewne zastrzeżenia natury etyczno – moralnej, gdyż badany fragment rzeczywistości obejmuje ludzi podlegających procesom oddziaływania. Zatem w założeniach badacz nie może dopuścić szkodliwych działań dla określonej grupy badanych (np. wzbudzanie agresji). Co więcej etyka pedagoga nie pozwala na zaniechanie działań pożytecznych wobec jednej grupy, jeżeli są one stosowane w grupie drugiej (np. dodatkowe zajęcia sportowe). Stwarzanie celowo nierównych szans rozwoju wychowanków budzi uzasadnione

24 pełny wzór umożliwiający obliczenie wskaźnika ogólnego nasilenia syndromu agresji

rozterki, których nie usuwa nawet fakt osiągnięcia pozytywnych rezultatów przez wybraną grupę (Pilch, 1995).

Wartości poznawcze i naukowe wyników uzyskanych w trakcie eksperymentu również mają pewne ograniczenia. Przeprowadzenie badań metodą eksperymentu możliwe jest w przypadku, gdy badacz ma możliwości wywoływania określonych zjawisk bądź sam może nimi dowolnie manipulować, co w praktyce jest bardzo utrudnione (Ajdukiewicz,1975).

Metody wykrywania zależności przyczynowo – skutkowych oraz rozumowania indukcyjnego opartych o pięć kanonów J. S. Milla nie zawsze mogą być spełnione i zostały również poddane krytycznemu osądowi przez T. Kotarbińskiego (2003, s. 495 – 508).

Jak widać z przytoczonych wyżej faktów, eksperyment w swojej klasycznej formie, mimo ewidentnych zalet, posiada szereg wad. Powstaje więc pytanie o możliwość zastosowania tej formy poznania naukowego w badaniach penitencjarnych, gdzie zarówno teren badań (więzienie jako szczególne środowisko społeczne – instytucja totalna), jak i ich podmiot (osoby pozbawione wolności) są przyczyną dodatkowych problemów organizacyjnych. Otóż wspomniane problemy powodują, że „nie ma w polskich badaniach penitencjarnych przykładu zastosowania metody eksperymentalnej”(Wołowicz, 1989, s. 79)²⁵.

Są jednak autorzy, sugerujący możliwość wykorzystywania metod eksperymentalnych w badaniach penitencjarnych. T. Szymanowski (1974) twierdzi, że badania eksperymentalne mają największą wartość innowacyjną dla praktyki penitencjarnej. Dotyczy to szczególnie oddziaływania środków karnych oraz metod i sposobów ich wykonywania. Zdaniem J. Sikory, (1971) w warunkach izolacji więziennej można posługiwać się eksperymentem, gdyż jest to „naturalne laboratorium” do badań nad deprywacją i skutkami izolacji człowieka zróżnicowanej pod względem rygorów i warunków egzystencji. Oprócz „dogodnych” warunków autorka wskazuje na wyłączenie w tym przypadku zastrzeżeń natury moralnej, gdyż to nie eksperymentator organizuje warunki, które mogą zaważyć na zdrowiu i funkcjonowaniu psychofizycznym osób badanych, tylko ustawodawca i aparat wykonywania kary. Wręcz przeciwnie, to właśnie względy etyczne – oprócz poznawczych i ekonomicznych – przemawiają za tym, żeby podejmować badania eksperymentalne, mające na celu zmniejszenie negatywnego wpływu

25 Opisywany w literaturze eksperyment w zakładzie karnym dla młodocianych w Szczypiornie (Frank, 1961, Jarzębowska, 1964, Nowak, 2001, Pietruszka, Ziembiński, 1960, Świda, Świda, 1961) nie spełnia kryteriów metodologicznych eksperymentu.

Zastosowane w tym zakładzie środki i metody oddziaływań na skazanych odbiegały od ówczesnej rzeczywistości penitencjarnej (były zatem eksperymentalne, ale tylko w swoim nowatorstwie), dlatego M. Wołowicz (op. cit., s. 79) wyraża pogląd, że bardziej uzasadnione jest zamiast określenia „eksperyment w Szczypiornie” stwierdzenie „zakład eksperymentalny” podkreślając novum zastosowanych w nim metod oddziaływań

więzienia, a zwiększenie efektywności podejmowanych środków resocjalizacyjnych (Sikora, 1971).

Eksperymentalne badanie zdarzeń ujmowanych jako procesy psychospołeczne jest bardzo trudne z uwagi na ich złożoność i długotrwałość oraz wpływ czynników nie tylko eksperymentalnych. Na szczególne trudności napotka badacz wzorujący się w swoim eksperymencie na naukach przyrodniczych w „czystej” postaci laboratoryjnej. W praktyce badań zjawisk społeczno – prawnych częściej znajduje zastosowanie eksperyment kontrolowany naturalnych w warunkach (Krukowski, 1982).

Badania eksperymentalne w penitencjarystyce w ich klasycznej formie mogą naruszać dyscyplinę i porządek wewnętrzny w jednostce penitencjarnej, dlatego mają ograniczony zasięg zastosowań. Ponadto przepisy nie pozwalają na manipulowanie zmienną w postaci braku lub wywołania bodźca eksperymentalnego w zależności od potrzeb badacza (Morawski, 1969).

Trudno jest również o skompletowanie odpowiedniej grupy eksperymentalnej i kontrolnej z uwagi na liczne ograniczenia związane z wewnętrznym przemieszczaniem osadzonych do różnych pawilonów i oddziałów (co za tym idzie różnych grup spacerowych, grup uczestniczących w zajęciach) oraz transportowaniem ich do innych jednostek penitencjarnych. Należy wspomnieć, że młodociani więźniowie opisywanego wyżej eksperymentalnego Zakładu Karnego w Szczypiornie uczestniczący w badaniu efektywności nowoczesnych środków i metod resocjalizacji, zdawali sobie sprawę z wyjątkowości ich sytuacji i wysuwali pod adresem administracji szereg roszczeń z tego tytułu. Sytuacja taka może mieć miejsce w trakcie badań penitencjarnych, choć nie powinna, gdyż wpływa na trafność wyników eksperymentu. (Sułek, 1979). Przekonanie, że warunki więzienne sprzyjają uzyskaniu materiału badawczego, nie zawsze jest prawdziwe, gdyż często bywa on zafałszowany poprzez istnienie dużej liczby zmiennych interweniujących, choćby z uwagi na niecodzienność dla więźniów samej sytuacji eksperymentalnej (Czerwiec, 1982). Warunki więzienia mogą powodować nieadekwatne reakcje emocjonalne badanych, nadmierne hamowane lub ostre, niespotykane gdzie indziej formy zachowań.

Projektując badanie, należy pamiętać o charakterze instytucji i lepiej zrezygnować z sytuacji, która byłaby pozornym eksperymentem lub poczyniłaby szkody w społeczności więziennej (Wołowicz, 1998).

„Doświadczenie uczy, że w badaniach nad zjawiskami społeczno – prawnymi, w tym zwłaszcza nad procesami resocjalizacji, bardzo trudno zorganizować eksperyment o wysokim stopniu kontroli i zadowalających swą ścisłością pomiarach. W rezultacie niektóre z przeprowadzonych badań mają charakter eksperymentu niepełnego” (Krukowski, 1982, s. 40). Wobec powyższych argumentów jedynie słuszne wydaje się dostosowanie, na ile to jest możliwe, metody, która w efekcie daje szansę eksploracji rzeczywistości więziennej i dalszego rozwoju nauk penitencjarnych.

W literaturze z zakresu metodologii badań spotyka się pojęcie planów quasi – eksperymentalnych, które mają cechy planów eksperymentalnych, jednak nie spełniają wymogu manipulacji zmiennymi i randomizacji badanych grup (Frankfort – Nachmias, Nachmias, 2001). W psychologii eksperymentalnej nazwane są one „eksperymentem przywołanym”, w którym manipulowanie zmienną niezależną odbywa się bez udziału eksperymentatora. Ogranicza się on do zebrania przypadków, w których wystąpiła zmienność i może być wykorzystana jako zmienna niezależna.

Zebrane przypadki są cenne, gdy badacz nie ma czasu na wprowadzanie zmiennych, których oddziaływanie byłoby zbyt powolne (np. system edukacji) lub gdy nie ma prawa eksperymentować na człowieku, gdyby miało to spowodować zaburzenia fizjologiczne lub psychiczne badanego (Fraisse, 1991). W naukach społecznych taką procedurę, w której badacz mierzy zmienną zależną tylko raz, po tym jak bodziec eksperymentalny zadziałał bez jego udziału w naturalnym toku wydarzeń, nazywa się eksperymentem „post factum”. Badanie to wtedy ma sens i przypomina eksperyment, gdy porównywane są ze sobą przynajmniej dwie grupy, przy czym różnią się one wyłącznie działaniem zmiennej niezależnej (Mayntz, Holm, Hubner, 1985). Procedura oparta o model ex post facto stanowi odwrócenie procesu badawczego w stosunku do klasycznej odmiany eksperymentu. O ile w przypadku eksperymentu klasycznego badacz poprzez manipulacje zmienną niezależną próbuje wywołać obserwowalne zmiany zmiennej zależnej, o tyle w przypadku analizy ex post badacz usiłuje zidentyfikować związek między zmienną zależną, a zmienną niezależną działającą wcześniej bez jego udziału (Brzeziński, 1996). Quasi – eksperymenty stanowią kompromis między celem zdobywania rzetelnej wiedzy na temat skuteczności badanego oddziaływania i konstatacją, że eksperymenty właściwe nie zawsze są możliwe do przeprowadzenia.

Gdy przeprowadzenie właściwej procedury nie jest możliwe, trzeba wykorzystywać to, co jest dostępne (Campbell, 1969).

W warunkach zakładu karnego możliwe jest zastosowanie dwóch metod badawczych. Pierwsza polega na dwukrotnym badaniu jednej grupy (bez grupy kontrolnej) i pomiarze różnicy wyników przed i po zadziałaniu bodźca eksperymentalnego. Druga metoda (zbliżona do procedury ex post facto – wtrącenie R. P.) polega na pomiarze różnicy między grupą eksperymentalną, a grupą kontrolną. Metoda ta wymaga podobieństwa grup, które nie powinny różnić się pod względem czynników psychospołecznych. Zatem jedyna różnica dotyczy występowania bodźca eksperymentalnego w jednej grupie i jego braku w grupie drugiej (Morawski, 1969).

Na podstawie przytoczonej literatury metodologicznej uzasadnione wydaje się zastosowanie w warunkach przedstawianych badań penitencjarnych planu eksperymentalnego opartego o model ex post facto, który umożliwi zbadanie zależności między rodzajem aktywności fizycznej skazanych a poziomem nasilenia u nich syndromu agresji.