Wzmianka o aktywności fizycznej więźniów dotyczy jeszcze okresu przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 roku, kiedy to polscy legioniści – jeńcy wojenni w jednym z więzień uprawiali sport, a szczególnie piłkę ręczną, której nauczyli się od niemieckich strażników. W przyszłości ta gra zespołowa stała się bardzo popularną dyscypliną sportową i przez długi okres nosiła nazwę „szczypiorniak” od miejscowości Szczypiorno koło Kalisza, gdzie znajdowało się więzienie (Pawlak, 1999).
W okresie międzywojennym przystąpiono do wprowadzania ćwiczeń fizycznych, które miały utrzymać dobrą kondycję i zachować zdrowie więźniów. Zabiegi te spotkały się z pozytywnym odbiorem więźniów i ze zrozumieniem społecznym, gdyż kulturze fizycznej w Polsce międzywojennej poświęcano bardzo wiele uwagi. Odradzaniu się państwowości towarzyszyło bowiem masowe tworzenie się klubów sportowych i kół gimnastycznych, gdyż zdrowie obywateli uznane było za podstawę odbudowy i utrzymania bezpieczeństwa narodowego. Dotyczyło to również więźniów, którzy traktowani byli także jako substancja biologiczna odradzającego się po zaborach i wojnie narodu. Jako czasowo wyłączeni z życia publicznego, nie mogli w trakcie pobytu w więzieniu tracić sił witalnych z powodu bezczynności (Rejzner, Bulenda, 1985).
Z powodu braku własnych doświadczeń w dziedzinie aktywności fizycznej więźniów opierano się na doświadczeniach innych państw, a szczególnie Stanów Zjednoczonych, gdzie z powodzeniem stosowano ćwiczenia wojskowe i gimnastyczne oraz gry sportowe. Wychowanie fizyczne wraz z zabiegami leczniczymi pozytywnie wpływało na zdrowie i samopoczucie więźniów, ich zdyscyplinowanie i opanowanie.
W warunkach polskich aktywności fizycznej przypisywano funkcje zdrowotne, gdyż zdawano sobie sprawę z niekorzystnych warunków panujących w więzieniu i możliwości wystąpienia gruźlicy i innych chorób zakaźnych. Wychowanie fizyczne miało też podreperować zdrowie skazanych, pochodzących z marginesu społecznego, którzy prowadząc niehigieniczny tryb życia przyszli do więzienia ze znacznymi ubytkami zdrowia. Oczekiwano, zgodnie z doświadczeniami amerykańskimi, zwiększenia dyscypliny więźniów, ponieważ ćwiczenia wojskowe i gimnastyczne przyuczały do szybkiego wykonywania poleceń nadzorujących strażników. Zajęcia ruchowe na terenie zakładów nadzorowali lekarze więzienni (Bralczyk, Bralczyk, 1999, Rejzner, 1995). Po wydaniu przez ministra sprawiedliwości Stanisława Cara rozporządzenia w kilku więzieniach zorganizowano sale gimnastyczne i wyposażono w sprzęt i urządzenia. Do prowadzenia zajęć z wychowania fizycznego zaangażowano wykwalifikowany personel nauczycielski. W porze letniej ćwiczenia odbywały się na świeżym powietrzu, a przy złych warunkach pogodowych
w salach lub specjalnie wyodrębnionym miejscu. Wychowanie fizyczne zaczęto postrzegać jako jeden ze środków poprawczych, co znalazło odzwierciedlenie w unormowaniach prawnych – Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 czerwca 1931 r. w sprawie regulaminu więziennego (Pawlak, 1995, Stefanowski, 2003)1.Na podstawie wytycznych Ministerstwa Sprawiedliwości wychowanie fizyczne miało spełniać w okresie międzywojennym dwie podstawowe funkcje. Zapobieganie ujemnym wpływom uwięzienia na kondycję fizyczną i zdrowie osadzonych oraz przysposobienie obronne. W tym celu zalecono systematyczne prowadzenie ćwiczeń gimnastycznych wolnych i na przyrządach oraz gry i zabawy na wolnym powietrzu. Ćwiczenia przeprowadzano pod nadzorem wykwalifikowanego funkcjonariusza więziennego oraz lekarza (Bulenda, 2002).
Więzienne wychowanie fizyczne w okresie międzywojennym nie doczekało się wprawdzie pełnej oceny przydatności, jednak (wbrew niektórym przeciwnikom aktywności fizycznej więźniów) nie zakłóciło ono ładu i dyscypliny w jednostkach. Podobne były unormowania więziennego wychowania fizycznego w ustawie o organizacji więziennictwa z 1939 roku2. Wybuch wojny i zbyt krótki czas nie pozwoliły na wypracowanie systemowych rozwiązań w zakresie penitencjarnej kultury fizycznej.
Po II Wojnie Światowej więziennictwo jak i inne struktury państwowości zaczęto tworzyć w nowej sytuacji politycznej od początku. Baza materialna uległa wojennej dewastacji, nie było podstawowych sprzętów, brakowało zaopatrzenia, występowały trudności z wyżywieniem, utrzymaniem czystości i odpowiednich warunków higienicznych. Podstawą prawną regulująca postępowanie z osadzonymi były wybrane przepisy regulaminu z 1931 roku oraz wstępna instrukcja w sprawie tymczasowej organizacji obozów pracy z dnia 25 maja 1945 roku. W okresie organizacyjnym więziennictwo pełniło wyłącznie funkcję izolacyjno – represyjną, a podstawowymi środkami oddziaływania było zatrudnienie więźniów i działalność oświatowa. Należyte wywiązywanie się z obowiązku pracy i nauki skutkowało łagodzeniem warunków pobytu w zakładzie oraz umożliwieniem korzystania w formie nagrody lub ulgi z urządzeń sportowych. § 94 i 95 regulaminu więziennego zezwalały na uczestnictwo więźniów w dowolnych grach i ćwiczeniach fizycznych. § 210 i 215 tegoż regulaminu nakazywał objąć młodocianych przestępców wychowaniem fizycznym, sportem i gimnastyką, zarówno rano jak i wieczorem3. W związku z kultem jednostki i przypisywaniem nadrzędnej roli Związkowi Radzieckiemu, a co najważniejsze represyjnością więziennictwa w okresie do 1956 roku trudno jest mówić o stosowaniu
1 Por. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 czerwca 1931 roku w sprawie regulaminu więziennego (Dz. U. R. P. Nr 71, poz. 577
2 Por. Ustawa z dnia 26 lipca 1939 roku o organizacji więziennictwa [Dz. U. R. P. Nr 68, poz. 457]
3 Por. Instrukcja Dyrektora Departamentu Więziennictwa i Obozów w sprawie regulaminu
środków związanych z kulturą fizyczną w oddziaływaniach resocjalizacyjnych. W oddziaływaniach na więźniów kładziono wówczas nacisk na inne środki w szczególności na zajęcia kulturalno – oświatowe4.
Okres odwilży po 1956 roku włączył więziennictwo w nurt przemian społeczno – politycznych, które objęły całe społeczeństwo. Więziennictwo przeszło pod zakres działalności Ministerstwa Sprawiedliwości, co spowodowało większą otwartość na działalność naukową w zakresie badań penitencjarnych i eksperymentów. Unormowania dotyczyły zwłaszcza indywidualizacji wykonywania kary, nasilenia środków oddziaływania wychowawczego poprzez naukę, zatrudnienie i zagospodarowanie czasu wolnego5. Powstał nowy pion służby – penitencjarny, skupiający funkcjonariuszy, absolwentów kursów doskonalących w zakresie organizacji i metodyki pracy ze skazanymi. Rozwijano wśród skazanych różnorodne formy wychowania fizycznego i sportu. Na początku lat sześćdziesiątych w 150 jednostkach penitencjarnych działało ponad 300 sekcji sportowych obejmujących swoją działalnością 10 300 więźniów. Uprawiano w nich około 15 dyscyplin sportowych między innymi: gry zespołowe, tenis stołowy, lekkoatletykę. Czas przeznaczany na ćwiczenia był również imponujący – średnio 4 – 6 godzin tygodniowo. Zadbano również o masowość kultury fizycznej, organizując ponad 1000 imprez sportowych, w których w sumie wzięło udział ponad 35 tysięcy uczestników (Rejzner, 1995). Priorytet w organizowaniu wychowania fizycznego i sportu miały zakłady karne przeznaczone dla młodocianych6. Wśród przykładów godnych podkreślenia należy wymienić zakłady karne w Szczypiornie i Bojanowie, w których 90%, a w zakładzie w Sztumie około 60% stanu osobowego osadzonych, uczestniczyło aktywnie w kulturze fizycznej (Matliński, 1988).
Dorobek ten w późniejszym okresie zaprzepaszczono, a więźniowie odeszli od aktywnych form uczestnictwa na rzecz biernego odbioru np. audycje, oglądanie filmów. Rozbudowany system zatrudniania skazanych i położony nacisk na wypracowanie normy, wyraźnie ograniczył czas wolny i zapał skazanych do uczestniczenia w działalności kulturalnej. Z początkiem lat siedemdziesiątych zaprzestano nawet zbierania informacji dotyczących pracy kulturalno – oświatowej (Rejzner, 1995).
W drugiej połowie lat siedemdziesiątych zaczęto eksponować wychowawczy cel zajęć kulturalno – oświatowych, a w miejsce dotychczasowej pracy kulturalno – oświatowej wprowadzono aktem normatywnym pojęcie pracy oświatowo – wychowawczej7. Wśród form tejże pracy wymienione zostało wychowanie fizyczne, organizowane w celu
4 Por. Zarządzenie Nr 205 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 października 1955 roku.
5 Por. Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 roku Kodeks karny wykonawczy [Dz.U.69. Nr 13, poz. 98].
6 Por. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 lutego 1966 w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. Urz. M. S. Nr 2)
7 Por. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 stycznia 1974 roku w sprawie
podtrzymania i rozwijania sprawności fizycznej skazanych. Zajęcia obejmowały gimnastykę ogólnorozwojową – ćwiczenia wolne wraz z elementami musztry oraz na przyrządach; lekką atletykę – biegi, skoki w dal i wzwyż, trójskok; gry zespołowe – siatkówkę, koszykówkę, piłkę ręczną i nożną. Przepisy umożliwiały również wykorzystanie osadzonych, charakteryzujących się właściwą postawą, predyspozycjami i umiejętnościami do prowadzenia pod kierunkiem wychowawcy zajęć wychowania fizycznego8. Zła sytuacja ekonomiczno – gospodarcza społeczeństwa polskiego odbija się i potęguje w warunkach więzienia.
Nic dziwnego, że stagnacja i regres końca lat 70 i początku 80 odbiła się negatywnie na realizacji zajęć oświatowo – wychowawczych dla skazanych.
We wszystkich jednostkach wystąpiły trudności z bazą materialno – techniczną, a zużyty sprzęt nie był wymieniany na nowy. Braki na rynku oraz nastroje społeczne pogarszały atmosferę panującą w zakładach, wpływając na spokój i codzienną dyscyplinę.
Dramatyczne wydarzenia początku lat osiemdziesiątych i wprowadzenie stanu wojennego pociągnęło za sobą konieczność wzmożenia bezpieczeństwa wewnętrznego jednostek penitencjarnych. Zabroniono prowadzenia zespołowych i masowych form pracy oświatowo – wychowawczej, aż w konsekwencji doprowadziło to do apatii i bierności zarówno ze strony personelu jak i samych więźniów. Można powiedzieć, że nastąpiło uśpienie idei pracy i oddziaływania na skazanych za pomocą kultury, oświaty i sportu (Rejzner, 1995). Jednak pod koniec lat osiemdziesiątych uwzględniono w oddziaływaniach resocjalizacyjnych wychowanie fizyczne, a nawet umożliwiono skazanym tworzenie zespołów organizujących zajęcia sportowe9.
Od początku lat dziewięćdziesiątych nastąpiła zasadnicza zmiana w zakresie rozwijania zajęć sportowych, szczególnie w zakładach typu zamkniętego. Potrzebę organizowania takich zajęć dostrzeżono również w aresztach śledczych, przy zachowaniu ograniczeń wynikających z konieczności zabezpieczenia prawidłowego toku śledztwa. Poszukiwanie efektywnych środków oddziaływania resocjalizacyjnego i chęć poprawienia warunków odbywania kary pozbawienia wolności spowodowane było między innymi falą buntów w 1989 roku. Poprawa atmosfery panującej w jednostkach penitencjarnych oraz racjonalne zagospodarowanie czasu wolnego poprzez zajęcia ruchowe nabrało szczególnego znaczenia wskutek systematycznego zmniejszania się możliwości zatrudniania więźniów, co sprzyjało dodatkowo bezczynności i monotonii więziennej (Musidłowski,1995). Kodeks karny wykonawczy z 1997 roku wymienia
8 Por. Instrukcja do Zarządzenia Nr 12 Dyrektora Generalnego CZZK z dnia 25 maja 1977
w sprawie zasad prowadzenia pracy oświatowo – wychowawczej w zakładach karnych i aresztach śledczych
9 Por. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 roku w sprawie
wśród środków oddziaływania na skazanych zajęcia kulturalno – oświatowe i sportowe10.Natomiast Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności z 1998 roku – co stanowi swoiste novum – wprowadza wyjaśnienie pojęcia wychowania fizycznego, które polega na uczestniczeniu skazanych w zajęciach gimnastycznych lub kół sportowych oraz w zawodach sportowych (Bulenda, Musidłowski, 1998)11.