ostatnich latach, gdy mieszano poziomy ryzyka zawyŜając rzeczywistą wartość i jakość aktywów.
Trafną syntezę kluczowych przyczyn kryzysu moŜna odnaleźć w opracowaniu „Analyse financiere”97. Autorzy twierdzą, Ŝe w sensie schematycznym obecny kryzys wywodzi się z podobnych mechanizmów, jak poprzednie kryzysy i podają sześć kluczowych zjawisk, które osłabiły funkcjonowanie systemów finansowych:
1. Legislacja w USA pozwalająca na zbyt łatwy sposób udzielania kredytów hipotecznych grupom osób bez realnej zdolności kredytowej. Nota bene jest to przyczyna powtarzana przez wszystkich krytyków oceniających ostatnie wydarzenia. Jest to zjawisko niezgodne z podstawami bankowości, według których kredytów naleŜy udzielać tylko wtedy, gdy wysokie jest prawdopodobieństwo ich spłaty.
2. Postęp w technologii finansowej pozwalający na sekurytyzację. Zdaniem autorów jest to mechanizm sprzedawania „kota w worku”, gdzie kupujący nie zna rzeczywistego ryzyka jakie kupuje.
3. Ogólne przekredytowanie systemu bankowego. Podstawą bezpieczeństwa finansowego jest zdrowa relacja kapitałów własnych do całości aktywów. O ile przed dziesięcioleciami banki miały aktywa 20 razy większe od kapitałów, o tyle w ostatnich latach wskaźnik ten się podwoił i potroił.
4. Klimat wynagradzania szefów instytucji finansowych. Oderwany od rzeczywistych poziom płac, często powiązany z osiąganiem krótkoterminowych rezultatów, powodował akceptację zbyt wysokich poziomów ryzyk.
5. Pojawienie się nowych aktorów na scenie finansowej takich, jak fundusze hedgingowe i inwestycyjne. Często ich strategie opierały się na agresywnej spekulacji i korzystaniu z niskiej efektywności rynków.
6. Stosowanie nowych norm księgowych – zwłaszcza w zakresie wyceny wartości aktywów metodą „mark to market”. Metoda słuszna koncepcyjnie doprowadzała do zbyt duŜego poziomu zmienności i utrudniała faktyczną wycenę aktywów w sytuacji mniej płynnych rynków.
Bez wątpienia powyŜsze zjawiska były wyraźnie widoczne przed i w trakcie kryzysu. Fakt, Ŝe pojawiły się w tym samym czasie spowodował gwałtowny wybuch kryzysu, jego siłę i szybkość rozprzestrzeniania się między rynkami i wieloma obszarami geograficznymi.
97 The great credit squeeze, how it happen, how to prevent another one, Brookings Institute, “Analyse Financiere”, 8/2008, s. 28
1.4. Wpływ kryzysu na dyscyplinę ekonomii i nauki o zarządzaniu
Pojawienie się, przebieg, a przede wszystkim skutki ostatniego kryzysu spowodowały pewną konsternację w świecie nauk ekonomicznych. Wydawało się, Ŝe przebogaty dorobek ostatnich 200 lat od czasów A. Smitha pozwala nowoczesnej ekonomii na pełne zrozumienie rzeczywistych zjawisk w świecie gospodarki i mocne wsparcie teoretyczne w pojmowaniu i kształtowaniu gospodarki. Kryzys potwierdził jednak, Ŝe ewolucja nauki ekonomii nie została zakończona, a kluczowe zasady ekonomii mogą wymagać ponownego przemyślenia.
M. Noga98 postuluje, Ŝe obecny paradygmat ekonomii głównego nurtu powinien być wzbogacony o nowe spojrzenie w trzech aspektach:
• Wpływ globalizmu na gospodarki poszczególnych krajach
• Rola państwa w zapewnieniu stabilnego wzrostu gospodarczego
• Uwzględnienie osiągnięć ekonomii behawioralnej i finansów behawioralnych w przewidywaniu zmian gospodarczych
Faktycznie, bieŜący kryzys pokazał, Ŝe teorie ekonomiczne nie były wystarczające, by przewidzieć i właściwie odpowiedzieć na sytuację gospodarczą, której jesteśmy świadkami obecnie. Coraz bardziej globalny wymiar ekonomii powoduje, Ŝe poszczególne zjawiska mogą (choć nie muszą) rozprzestrzeniać się duŜo szybciej i dalej niŜ moŜna wywodzić z dotychczasowych doświadczeń. Inna, bo coraz bardziej kompleksowa, musi być teŜ rola państwa w zapobieganiu kryzysom, w szybkim reagowaniu i leczeniu gospodarki z recesji. Wprawdzie ta rola była przedmiotem wielu debat i teorii ekonomicznych, natomiast ostatnie lata i sposób reakcji poszczególnych rządów rzucają nowe światło na przyszłość roli państwa w gospodarce.
Historia gospodarcza ostatnich lat jest teŜ swoistym wyzwaniem dla tych ekonomistów, którzy wciąŜ wskazują na waŜność teorii Adama Smitha, wierząc w (prawie) doskonały mechanizm rynkowy.
Okazuje się, Ŝe teoria ta nie miała właściwego potwierdzenia w ostatnim kryzysie, a wolny rynek nie był w stanie właściwie reagować na bańki spekulacyjne. System rynkowy, w którym Ŝyjemy nie jest wolny od wad. I tak Jasiński99 wylicza, Ŝe gospodarka wolnorynkowa ma wiele słabości:
• pojawiają się regularne recesje negatywnie oddziałujące na całą sferę gospodarczą
• tworzą się bańki spekulacyjne i brak dziś pełnej odpowiedzi, jak wolny rynek mógłby im przeciwdziałać
98 M.Noga, Czy światowa ekonomia przewidzi światową recesję, „Obserwator finansowy”, 2010,
http://www.obserwatorfinansowy.pl/2010/02/10/czy-wspolczesna-ekonomia-przewiodzi-swiatowa-recesje/
99 L. Jasiński, Gospodarka i teoria ekonomiczna po kryzysie, „Studia Ekonomiczne”, 2009 nr 3-4, 271
99
• występuje asymetria informacyjna powodująca, Ŝe róŜni aktorzy gry rynkowej mają bardzo zróŜnicowaną wiedzę o strukturze rynku
• jednostki gospodarcze często podejmują decyzje patrząc na perspektywę krótkoterminową, ignorując długofalowy rozwój
PowyŜsze immanentne cechy rynku znane są od dawna, natomiast obecny kryzys pozwala je ocenić z nieco innej perspektywy realizmu gospodarczego. Daje to znaczny impuls do dalszych dyskusji na bazie teorii ekonomii i próby nowego zrozumienia procesów gospodarczych.
Istotną próbę oceny wpływu kryzysu na naukę ekonomii podejmuje Ratajczak100. Wskazuje on, Ŝe ostatnia recesja jest waŜnym elementem w ewolucji nauk ekonomicznych i podaje cały szereg potencjalnych zmian. Najciekawsze przewidywane zmiany to:
• Ponownej rewizji poddana zostanie rola państwa w gospodarce. Nie będzie ono traktowane na zasadzie oczywistej alternatywy: koniecznego zła albo niezbędnego elementu poprawnie funkcjonującej gospodarki. Państwo moŜe być zdefiniowanie jako element dopełniający i konieczny do prawidłowego funkcjonowania rynku.
• Zmieni się postrzeganie teorii równowagi ogólnej i sposób wykorzystania nauk matematycznych. Nie mniejszą rolę będą mieć narzędzia matematyczne, ale ekonomiści mogą odejść od traktowania ekonomii jako kompleksowego modelu operacyjnego, którym moŜna wyjaśnić realia gospodarcze.
• Ekonomia powinna czerpać więcej z innych nauk i tak duŜo większą rolę w tłumaczeniu zmian gospodarczych będą miały socjologia czy psychologia. Tradycyjna idea homo oeconomicus odnosząca się do sposobu funkcjonowania jednostek, będzie wzbogacona o aspekty psychologiczne i behawioralne postępowania ludzi
• Nastąpi większy pluralizm w ekonomii, polegający na akceptacji teorii mających swe źródła w przeciwstawnych paradygmatach. MoŜe to spowodować rozmycie poszczególnych szkół i nurtów w kierunku bardziej złoŜonych modeli funkcjonowania gospodarki.
• Ponadto względnie nowym zjawiskiem wymagającym dalszej analizy ekonomistów jest
„finansalizacja” gospodarki. Polega ona na oddzieleniu sfery finansów od sfery realnej i ich niezaleŜnym od siebie rozwoju, a właściwie oderwaniu się świata finansów od rzeczywistych procesów gospodarczych. Zjawisko to w ostatnich latach było dość wyraziste i z pewnością zasługuje na dalsze analizy.
Ciekawe podsumowanie wpływu kryzysu na rozwój nauk ekonomicznych znajdujemy u Pierre’a Roberta101. Twierdzi on, Ŝe „charakterystyczną cechą wielkich kryzysów jest pokazanie słabości paradygmatów, zgodnie z którymi miała funkcjonować ekonomia do kryzysu”.
100 M. Ratajczak, Kryzys finansowy a rozwój ekonomii jako nauki, w: Studia z bankowości centralnej i polityki pienięŜnej, red. W. Przybylska-Kapuścińska, Warszawa 2009, s. 19
Potrzebę ponownej rewizji załoŜeń ekonomii wskazuje takŜe Hardt102 analizując liczne dyskusje dotyczące nauk ekonomicznych z perspektywy ostatniego kryzysu. Wskazuje słabości w krytyce teorii, gdzie często niepełne jest podejście metodologiczne do oceny ekonomii, a wstępne konkluzje, mające mocno krytyczną barwę, są sprzeczne i niewłaściwe. Jednym z zarzutów jest nadmiar instrumentarium matematycznego do opisu zjawisk ekonomicznych i słaba korelacja z modelami teoretycznymi, a ekonomiczną praktyką. Konkluzją artykułu jest opinia, Ŝe istnieje duŜa potrzeba dalszych badań wewnątrz świata nauk ekonomicznych nad zmianami i wnioskami wynikającymi z kryzysu.
Kryzys - destrukcyjny dla gospodarek świata - moŜe okazać się bardzo konstruktywny dla dalszego rozwoju dyscypliny ekonomii. Dostarcza on bowiem duŜo materiału do dalszych dyskusji i analiz ekonomistów. Co ciekawe, w perspektywie kryzysu rozgrzewają naukowców dyskusje, co do słabości systemów, które wywołały kryzys, jak i co do narzędzi zapobiegania kryzysom. PodąŜając za Wibautem103 moŜna zauwaŜyć, Ŝe inaczej widzą przyczyny kryzysu keynisiści, a inaczej liberałowie.
Ta pierwsza grupa wskazuje na brak naleŜytych regulacji i niewłaściwej koordynacji. Z kolei ekonomiści liberalni wskazują, Ŝe winą za ten kryzys naleŜy obarczyć państwo. Prowadziło ono niewłaściwą politykę monetarną zbyt niskich stóp procentowych i jednocześnie wywierało zbyt duŜą presję na rozwój mieszkalnictwa poprzez zbyt łatwo dostępne kredyty hipoteczne. Świat ekonomii Smitha zadaje pytanie czy zasada efektywnej, „niewidzialnej ręki rynku” jest nadal w pełni aktualna.
Wydaje się, Ŝe mechanizmy wolnego rynku, napędzane indywidualną dbałością o własne zyski, mogą być głównym podłoŜem powstania kryzysu. Z pewnością ekonomiści będą podejmowali duŜo wysiłków zrozumienia, zinterpretowania ostatnich wydarzeń ekonomicznych i będą zmuszeni w pewnym stopniu zrewidować swoje dotychczasowe teorie.
Wydarzenia omawianego kryzysu powinny wywrzeć takŜe istotny wpływ na nauki o zarządzaniu.
Istotne zjawiska przebiegały nie tylko na poziomie ogólnoekonomicznym, ale przede wszystkim w poszczególnych jednostkach gospodarczych. To właśnie problemy w konkretnych firmach sektora finansowego i słabości w procesach zarządzania spowodowały, Ŝe kryzys w krótkim czasie rozlał się na całą gospodarkę, i to światową. Z perspektywy praktyki zarządzania waŜne jest to, Ŝe istotne kłopoty zaczęły mieć duŜe, profesjonalne firmy, które miały bardzo długą historię działania, a przed kryzysem bardzo mocną sytuację rynkową i finansową. MoŜna było oczekiwać, Ŝe firmy z takim doświadczeniem i pozycją będą sztandarowym przykładem profesjonalnego zarządzania zgodnego z dorobkiem nauk dotyczących tej tematyki. Ten kryzys pokazał, Ŝe duŜe firmy amerykańskiego sektora finansowego były źle zarządzane. Upadek takiej marki, jak Lehman Brothers i konieczność ratowania kluczowych instytucji światowych finansów, jak Citibank czy AIG, powinno być przyczynkiem do intensywnych analiz naukowych w dziedzinie zarządzania. Naukowcy powinni poszukiwać odpowiedzi
101 P. Robert, Croissancie et crises – Analyse economique et historique, Paris 2010, s. 157
102 L. Hardt, Criticizing the critique. Some methodological insights into the debate on the state economic theory in the face of the post 2008 crisis, “Bank i Kredyt”, nr 4/2010,s. 7
103 S. Wibaut, La crise? Et après?, “Refleks et Perspectives”, XLIX, nr 1/2010, s. 5