Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wroclaw University of Economics and Business

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wroclaw University of Economics and Business https://www.wir.ue.wroc.pl

Rodzaj dyplomu / Diploma type Rozprawa doktorska / PhD thesis

Autor / Author Księżopolski Radosław

Tytuł / Title Zmiany w zarządzaniu działalnością detaliczną banków komercyjnych w Polsce w warunkach wielkiego kryzysu finansowego /

Rok powstania / Year of creation

Promotor / Supervisor Kaleta Andrzej

Jednostka dyplomująca / Certifying unit Wydział Nauk Ekonomicznych / Faculty of Economic Sciences Adres publikacji w Repozytorium URL /

Publication address in Repository https://www.wir.ue.wroc.pl/info/phd/WUT437269774ba649c38357d02ee6f573c6/

Data opublikowania w Repozytorium /

Deposited in Repository on Jan 29, 2015

1

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Wydział Nauk Ekonomicznych Katedra Zarządzania Strategicznego

Radosław KsięŜopolski

Zmiany w zarządzaniu działalnością detaliczną banków komercyjnych w Polsce w warunkach

wielkiego kryzysu finansowego

Praca doktorska napisana pod kierunkiem:

dra hab. Andrzeja Kalety, profesora UE

Wrocław 2012

SPIS TREŚCI

WSTĘP 5

1. Przesłanki powstania rozprawy 5

2. Opis zawartości dysertacji 8

3. Podstawy metodologiczne 10

4. Graficzna prezentacja planu pracy 12

I. PODSTAWY TEORETYCZNE DOTYCZĄCE KRYZYSÓW EKONOMICZNYCH I

ZARZĄDZANIA W WARUNKACH KRYZYSU

13

1. Definicje pojęcia kryzysu. Objawy i typowe cechy 13

1.1. Ogólna definicja pojęcia kryzysu. Kryzys w ujęciu ekonomicznym 13 1.2. Zakres i rodzaje kryzysów o charakterze ekonomicznym 17

1.3. Definicja kryzysu bankowego 19

1.4. Kryzys w przedsiębiorstwie 20

1.5. Makroekonomiczne objawy sytuacji kryzysowych 23

1.6. Objawy kryzysu w przedsiębiorstwie 26

2. Przyczyny kryzysów ekonomicznych i sposoby ich przezwycięŜania w kluczowych teoriach

ekonomicznych 28

2.1. Trzy podstawowe nurty w podejściu do zjawiska kryzysu ekonomicznego 28

2.2. Przegląd problematyki kryzysu w wybranych teoriach 33

2.3. Podsumowanie przeglądu teorii ekonomicznych w odniesieniu do kryzysu 45

3. Historia kryzysów gospodarczych 46

3.1. Przegląd istotnych przypadków kryzysów w nowoczesnej historii gospodarczej świata 46

3.2. Podsumowanie historycznych doświadczeń kryzysowych 55

4. Teorie dotyczące zarządzania jednostkami gospodarczymi w warunkach kryzysowych 56 4.1. Wpływ zmian w otoczeniu na zarządzanie przedsiębiorstwem 56 4.2. Wewnętrzne uwarunkowania sytuacji kryzysowych w firmie 62

4.3. Strategie zarządzania firmą w sytuacji kryzysu 66

4.4. Katalog praktycznych działań antykryzysowych 71

4.5. Kluczowe wnioski dotyczące zarządzania w warunkach kryzysu 83

5. Podsumowanie 84

3 II. KRYZYS EKONOMICZNY LAT 2007-2010. PRZESŁANKI, RZECZYWISTE

PRZEJAWY ORAZ PRAKTYCZNE IMPLIKACJE

86

1. Geneza i przebieg kryzysu na świecie. Wpływ na nauki ekonomiczne 86 1.1. Faza początkowa kryzysu w 2007 roku – kryzys „subprime” 87

1.2. Druga faza, kryzys finansowy, rok 2008 89

1.3. Przyczyny powstania kryzysu w 2007 roku 90

1.4. Wpływ kryzysu na dyscyplinę ekonomii i nauki o zarządzaniu 98 2. Kryzys ekonomiczny w Polsce. Objawy, przyczyny i przebieg 104

2.1. Ogólne objawy i przyczyny kryzysu w Polsce 104

2.2. Przebieg kryzysu finansowego 111

3. Wpływ kryzysu na polskie banki 116

3.1. Ogólna percepcja kryzysu bankowego 116

3.2. Główne skutki kryzysu dla polskiej bankowości 119

3.3. Działania instytucji nadzorczych 132

4. Podsumowanie 135

III. BADANIE ZMIAN W ZARZĄDZANIU DZIAŁALNOŚCIĄ DETALICZNĄ W POLSKICH BANKACH KOMERCYJNYCH W WARUNKACH KRYZYSU EKONOMICZNEGO

137

1. Wprowadzenie do badań 137

2. Ewolucja otoczenia regulacyjnego 142

2.1. Potrzeba lepszych regulacji po kryzysie 142

2.2. Analiza wpływu kluczowych działań regulacyjnych na zarządzanie bankami 144

2.2.1. Programy naprawcze 144

2.2.2. Działania zapewniające bezpieczeństwo kapitałowe 146

2.2.3. Rekomendacja T 150

2.2.4. Rekomendacje Komitetu Bazylejskiego – Bazylea III 155

2.3. Podsumowanie zmian regulacyjnych 157

3. Zmiany w otoczeniu konkurencyjnym 159

3.1. Przegląd najwaŜniejszych zmian właścicielskich wywołanych kryzysem 160 3.2. Wnioski i konsekwencje zmian strukturalnych sektora 165

4. Zmiany w zarządzaniu ryzykiem kredytowym 167

4.1. Wpływ kryzysu na poziom ryzyka kredytowego 167

4.2. Ewolucja polityki oceny zdolności kredytowej 169

4.3. Zmiana podejścia banków do Biura Informacji Kredytowej 173

4.4. Efekty poprawy jakości nowych kredytów 175

4.5. Rozwój funkcji windykacyjnych 177

4.6. Podsumowanie zmian w zarządzaniu ryzykiem kredytowym 179

5. Ryzyko płynności w warunkach kryzysu 180

5.1. Ewolucja bilansu sektora bankowego 181

5.2. ZróŜnicowane strategie finansowania 183

5.3. Aspekty bezpieczeństwa płynnościowego polskich banków 185 5.4. Wpływ kryzysu na zarządzanie klientowskimi pasywami banku 186 5.5. Podsumowanie aspektów dotyczących płynności sektora 194 6. Wpływ kryzysu na zmiany w strategiach banków w Polsce 196 6.1. Analiza rynku consumer finance z perspektywy kryzysu 196

6.2. Zmiany w strategiach graczy consumer finance 207

7. Wyniki badania opinii ekspertów na temat kryzysu 213

7.1. Komentarz do metodologii badań 213

7.2. Szczegółowe wyniki 215

7.2.1. Odpowiedzi na pytania ankietowe 215

7.2.2. Komentarze przedstawicieli banków 228

7.2.2.1. Komentarze dotyczące kluczowych lekcji z kryzysu 228 7.2.2.2. Opinie o przyszłych kierunkach rozwoju po kryzysie 229 7.2.2.3. Opinie z polskiego sektora bankowego na tle banków zagranicznych 230

7.3. Podsumowanie wniosków z badania 234

8. Podsumowanie 235

ZAKOŃCZENIE

238

1. Wnioski dotyczące zmian w zarządzaniu polskimi bankami 238

2. Dalsze potencjalne obszary badawcze 241

LITERATURA

243

SPIS TABEL I RYSUNKÓW

248

ZAŁĄCZNIKI

1. Arkusz ankiety do badania opinii przedstawicieli banków 252 2. Lista banków, których przedstawiciele wzięli udział w ankiecie i wywiadach bezpośrednich 256

3. Zestaw odpowiedzi uzyskanych w ankiecie 257

5 WSTĘP

Πάντα ῥεῖ καὶ οὐδὲν μένει Wszystko się zmienia z wyjątkiem samego prawa zmiany.

Heraklit z Efezu (500 p.n.e.)

Was mich nicht umbringt, macht mich stärker.

Co mnie nie zabija, to czyni mnie silniejszym.

Friedrich Nietzsche (Zmierzch boŜyszcz)

1. Przesłanki powstania rozprawy

Lata 2007-2010 były bardzo ciekawym okresem dla wszystkich tych, którzy mają do czynienia z ekonomią i zarządzaniem - czy to poprzez badania naukowe, czy teŜ poprzez prowadzenie praktycznej działalności gospodarczej. Nie dlatego, Ŝe świat przeŜywał kolejny kryzys – jeden z wielu jaki widziano juŜ wcześniej (albo jeden z wielu, jaki moŜe się zdarzyć w przyszłości). Przede wszystkim dlatego, Ŝe jakościowo i zakresowo był to zgoła inny kryzys niŜ te dotychczasowe. Miał on bardzo duŜy zasięg terytorialny i bardzo duŜą siłę raŜenia, dlatego porównuje się go do wydarzeń lat 30-tych XX wieku. Kryzys ten był pod wieloma względami inny niŜ poprzednie i choć poszczególne obserwowane zjawiska nie były Ŝadnym novum, to ich efekt finalny zaskoczył wielu ekonomistów.

Bardzo istotną rolę w kryzysie odegrała sfera bankowości światowej, która po pierwsze miała istotny udział w wywołaniu kryzysu, a po drugie była jedną z większych ofiar kryzysu, która mocno odczuła jego skutki. Wydarzenia kilku lat wywarły bardzo istotny wpływ na sposób funkcjonowania i zarządzania bankami na całym świecie. Dotyczy to takŜe bankowości polskiej, która mocno ewoluowała w tym czasie.

Zakres podstawowy niniejszej pracy zdefiniowano jako analizę zmian w zarządzaniu krajowymi bankami w warunkach kryzysu. Wartość takiej analizy leŜy w wyciągnięciu istotnych wniosków na podstawie rzeczywistych procesów zmian, które mają znaczenie dla dziedziny zarządzania bankami w przyszłości. Polski sektor bankowy¹ prawdopodobnie jest w grupie tych sektorów gospodarki, które najmocniej odczuły zjawiska kryzysowe i były zmuszone przejść istotne przemiany. Do wspomnianych przemian moŜemy zaliczyć nie tylko ogólne spowolnienie rozwoju tego sektora, ale takŜe zmianę wielu reguł i zasad funkcjonowania banków. Po tym kryzysie bankowość polska jest inna – moŜna mieć nadzieję, Ŝe lepsza - bo bezpieczniejsza i dająca trwalszą bazę rozwoju dla całej gospodarki.

1 Dla celów niniejszej pracy określenia „bankowość polska”, „polskie banki” odnosi się do grupy banków komercyjnych prowadzących działalność w Polsce

Kluczowe pytania, na które poszukiwano odpowiedzi to:

• Czym jest pojęcie kryzysu? Jak podchodzi do kryzysu teoria nauk ekonomicznych? Co mówi teoria o zarządzaniu w warunkach kryzysu?

• Co spowodowało wielki kryzys ekonomiczny lat 2007-2010 i jak objawiał się on na świecie i w Polsce? Jaki miał wpływ na polską bankowość?

• Jakie zmiany zaszły w zarządzaniu polskimi bankami w perspektywie kryzysu gospodarczego?

Podstawowym celem niniejszej pracy jest potwierdzenie głębokich zmian w kluczowych obszarach zarządzania działalnością detaliczną banków komercyjnych. Poprzez analizę zjawisk, jakie nastąpiły w ostatnich latach w polskiej bankowości w kontekście kryzysu ekonomicznego, zidentyfikowano szereg słabości w dotychczasowym funkcjonowaniu sektora. Celem analiz jest teŜ zdefiniowanie koniecznych zmian w zarządzaniu i syntetyczne ujęcie juŜ podjętych działań.

Osiągnięcie celu pracy wymaga weryfikacji kilku poniŜej postawionych hipotez związanych z kluczowymi obszarami działania banków, a które związane są ze stwierdzeniem, Ŝe na skutek wybuchu kryzysu 2007-2010 doszło do głębokich zmian w odniesieniu do polskich banków komercyjnych, zwłaszcza do ich działalności detalicznej:

1. Nowa sytuacja ekonomiczna wpłynęła na postawę regulatorów rynku bankowego. Istotnie zmieniło się otoczenie regulacyjne banków stawiając bardziej rygorystyczne wymogi dla funkcjonowania banków.

2. Po długim okresie stabilizacji, kryzys na nowo wpłynął na strukturę konkurencyjną sektora bankowego i spowodował niespotykane od lat zmiany właścicielskie. Proces przemian a takŜe nowy krajobraz konkurencyjny istotnie wpłynął nie tylko na jednostki podlegające przemianom, ale warunki działania dla wszystkich graczy.

3. Kryzys odmienił podejście do zarządzania ryzykiem kredytowym i spowodował ogólną poprawę standardów udzielania kredytów. Z ogólnego dość liberalnego podejścia do udzielania nowych kredytów banki szybko przeszły do nowej bezpieczniejszej polityki zarządzania tym ryzykiem.

4. Właściwą wagę odzyskał obszar zarządzania płynnością finansową banków. Nowe warunki rynkowe wymusiły większy wysiłek banków do zapewnienia lepszego bezpieczeństwa płynnościowego.

5. Zmiany w powyŜszych i innych obszarach doprowadziły do gruntownej redefinicji strategii biznesowych banków w działalności detalicznej, zwłaszcza w segmencie określanym jako

7

consumer finance². Dla wielu banków kryzys oznaczał przyjęcie nowej strategii działania a dla pozostałych dostosowanie strategii do nowych warunków działania.

Potrzeba analizy zmian w zarządzaniu bankami i realizacja powyŜej zdefiniowanego celu badawczego moŜe być uzasadniona następującymi argumentami:

• Zakres i siła oddziaływania kryzysu 2007/10 były bardzo duŜe i spowodowały znaczne zmiany w rzeczywistości gospodarczej

• Kryzys wynikał z kompleksowych przyczyn i miał róŜnorodne przełoŜenie na wiele aspektów działania banków

• Bankowość jest formą pośrednictwa między dawcami a biorcami kapitału i jest istotnym elementem całego systemu gospodarczego. Zmiany w bankowości przekładają się na całość gospodarki. Brak stabilności systemu bankowego moŜe negatywnie wpływać na wszystkie inne sektory

• Obserwowane w ostatnich latach zmiany w polskiej bankowości są na tyle istotne i jednocześnie jakościowo nowe, Ŝe zasługują na lepsze zrozumienie.

Prawidłowe odczytanie procesów zachodzących zmian i ich tła moŜe być pomocne do ograniczenia ryzyka w przyszłości, a takŜe do wykształcenia lepszej wiedzy o tym, jak skutecznie zarządzać instytucjami jakimi są banki.

2 Consumer finance dotyczy znaczącej części rynku bankowości detalicznej odnoszącej się do zaspokajania

konsumpcyjnych potrzeb ludności. Z perspektywy produktów oznacza to kredyty gotówkowe, ratalne, karty kredytowe czy kredyty w rachunku bieŜącym. Pojęcie consumer finance w dalszej części pracy będzie utoŜsamiane z takim produktowym podejściem do segmentu rynku, a takŜe do banków, które koncentrują się na takiej ofercie i wyŜej wymienione produkty stanowią istotną część ich bilansów.

2. Opis zawartości dysertacji

Niniejsza praca jest strukturalnie zbudowana wokół koncepcji przedstawionej powyŜej. Składa się trzech podstawowych części poprzedzonych wstępem, a takŜe podsumowanych w zakończeniu.

Ogólne podejście koncepcyjne do struktury pracy przedstawia rysunek 0.1.

Rysunek 0.1. Koncepcja pracy

Źródło: opracowanie własne

Pierwsza część pracy ma charakter teoretycznego przeglądu dorobku ekonomistów odnoszącego się do tematyki kryzysu. Autor dokonał zebrania definicji pojęcia kryzysu i zaproponował definicję własną na potrzeby tej pracy. Rozwinięta została takŜe typologia kryzysów, by dalej określić z jakiego rodzaju kryzysem mieliśmy do czynienia w ostatnich latach. Kolejny rozdział odnosi się do teorii ekonomicznych i podejścia do zjawiska kryzysu. Przedstawione tu zostały główne poglądy w ramach wybranych nurtów i szkół ekonomicznych na zjawiska kryzysu gospodarczego. Celem lepszego pokazania charakteru obecnego kryzysu, dalej przedstawione zostały historyczne przykłady kryzysów, ich przyczyny oraz wynikające z nich kluczowe wnioski. Następny rozdział dotyczy aspektów teorii odnoszących się do funkcjonowania jednostek gospodarczych w kryzysie.

Przedstawione zostały rodzaje zmian, które mogą się pojawiać w czasie kryzysu w otoczeniu gospodarczym firm i to, w jaki sposób przekładają się one na indywidualne zachowania przedsiębiorstw. Podsumowane zostały takŜe wybrane teoretyczne i praktyczne strategie działania firm w czasie kryzysu.

Ogólny cel pracy:

analiza zmian w zarządzaniu bankami w warunkach kryzysu ekonomicznego

Przegląd teorii ekonomii i zarządzania dotyczących powstawania kryzysów i funkcjonowania w warunkach kryzysów

Analiza przyczyn, przebiegu i skutków światowego kryzysu ekonomicznego 2007-2010

Badanie zmian w zarządzaniu bankami w warunkach kryzysu Wpływ kryzysu

2007-2010 na

polską bankowość

9

Druga część pracy jest praktyczną analizą wydarzeń kryzysowych na świecie w latach 2007- 2010. Pierwszy rozdział tej części zawiera ogólne omówienie genezy i przebiegu kryzysu. Analizie poddane zostały róŜne głosy specjalistów, które dostarczają wytłumaczenia, jak w dojrzałym ekonomicznie świecie mogło dojść do tak powaŜnego kryzysu. Osobnym wątkiem jest przedstawienie wpływu omawianego kryzysu na nauki ekonomiczne, które jak się okazuje, wymagają takŜe innego spojrzenia i weryfikacji niektórych paradygmatów. Kolejny rozdział dotyczy juŜ perspektywy lokalnej kryzysu i jego przebiegu w Polsce. Opisane zostały przyczyny kryzysu w Polsce i ich inny charakter w stosunku do krajów zachodnich. Dalej praca dotyczy przebiegu kryzysu i tych parametrów środowiska gospodarczego, które uległy istotnym zmianom. Taki opis dotyczy szerszego spojrzenia na całą gospodarkę polską i jest tłem dla kolejnego rozdziału, którego treść koncentruje się na sferze finansowej, a w szczególności bankowości. W tym rozdziale omówione zostały takie zagadnienia, jak przebieg i główne objawy kryzysu w sektorze bankowym. Opisano takŜe najwaŜniejsze efekty kryzysu w tym sektorze.

Trzecia część pracy jest szczegółowym opisem wyników przeprowadzonych badań dotyczących zmian w zarządzaniu bankami. Na początek zostały zidentyfikowane wybrane obszary zarządzania, które podlegają zmianom w ostatnich latach. Kolejne rozdziały zawierają charakterystykę zmian w zarządzaniu w zidentyfikowanych obszarach. KaŜdy z rozdziałów przedstawia efekty kryzysu na danym obszarze oraz zakres notowanych zmian wraz z próbą wyciągnięcia wniosków na przyszłość. Opisy obszarowe są uzupełnione obszernym materiałem analitycznym. Jest on wynikiem przeprowadzonych badań na dostępnych danych indywidualnych wybranych banków. Ostatni rozdział zawiera podsumowanie badania ankietowego i wywiadów bezpośrednich przeprowadzonych w ramach pracy. Obejmuje on analizę opinii ekspertów z wybranych banków europejskich i krajowych o efektach kryzysu i zmianach nim wywołanych. Porównano głosy polskich bankowców i ich odpowiedników z innych krajów celem stwierdzenia czy istnieją istotne róŜnice w postrzeganiu kryzysu w Polsce i za granicą.

Zakończenie pracy zawiera syntezę kluczowych wyników i wniosków płynących ze zmian w zarządzaniu bankami. Obejmuje takŜe opis potencjalnych dalszych obszarów badawczych.

Na końcu pracy zamieszczono listę wykorzystanej literatury, spis prezentowanych tabel i rysunków. W załączniku dodano arkusz kwestionariusza wykorzystanego do badań wraz ze szczegółami uzyskanych odpowiedzi i listą banków, których przedstawiciele brali udział w badaniu.

3. Podstawy metodologiczne

Metody badawcze, przyjęte dla niniejszej pracy, wynikają z postawionego celu i z charakteru badanego obszaru. Ich wybór wynika takŜe z dostępności danych i moŜliwości przeprowadzania procesu analitycznego. Tematyka zarządzania bankami jest bardzo szeroka i jej badanie wymaga stosowania róŜnych narzędzi badawczych. Autor starał się najlepiej dopasować dostępne metody do analizowanej tematyki, tak, by stawiane tezy były nie tylko przejawem jego własnych opinii, ale aby były ugruntowane przede wszystkim faktami i rzeczywistymi przykładami. W pracy wykorzystano następujące metody:

a. Przegląd i analiza literatury przedmiotu opisujące teorie i koncepcje odnoszące się do makroekonomicznych aspektów kryzysów oraz ich wpływu na zarządzanie jednostkami gospodarczymi. Ta metoda posłuŜyła głównie do stworzenie pierwszej części pracy.

b. Analiza bieŜących poglądów ekonomistów na wydarzenia kryzysu lat 2007-2010. Zjawisko to było Ŝywo komentowane przez naukowców, polityków i praktyków Ŝycia gospodarczego. W zestawieniu z analizą kluczowych danych makroekonomicznych synteza powyŜszych opinii stanowiła podstawę wypracowania ogólnych wniosków płynących z wydarzeń gospodarczych ostatnich lat.

c. Badanie ankietowe o wpływie kryzysu na funkcjonowanie banków przeprowadzone w grupie wybranych banków w Polsce i innych krajach Europy. Autor zwrócił się do przedstawicieli największych banków w poszczególnych krajach europejskich z prośbą o wypełnienie syntetycznej ankiety. Zawierała ona szereg pytań odnoszących się do obszarów, w których pod wpływem kryzysu mogły wystąpić zmiany. Respondenci z ponad dwudziestu banków odpowiedzieli na ankietę przekazując swoje odpowiedzi i komentarze. Ten praktyczny materiał był podstawą do podsumowania opinii ekspertów na wydarzenia ostatnich lat.

d. Pogłębione wywiady z menadŜerami największych polskich banków mające na celu zebranie opinii ekspertów i praktyków na zmiany tak w całym sektorze bankowym, jak i w ich własnych jednostkach. Połączenie wyników badań ankietowych z wnioskami z wywiadów pozwoliło na sformułowanie podstawowych wniosków, co do rzeczywistych kierunków zmian w zarządzaniu.

e. Analiza dostępnych danych finansowych największych polskich banków komercyjnych oraz danych dla całego sektora (publikowanych przez instytucje państwowe, a takŜe przez polską prasę). Wyniki analiz są potwierdzeniem efektów kryzysu, a takŜe obrazują skutki działań zarządczych podejmowanych przez polskich bankowców. Zostały one wykorzystane do liczbowego potwierdzenia tez i obserwacji opisanych w pracy.

11

f. Przegląd i ocena raportów i opinii jednostek odnoszących się do zjawisk kryzysu a takŜe praktyki zarządzania w polskich bankach (m.in. Ministerstwo Finansów, NBP, KNF itd.).Ponadto autor przeanalizował materiały publikowane przez środowisko bankowe (np. w ramach konferencji). Synteza wniosków z tych analiz jest uzupełnieniem prezentowanych w pracy konkluzji.

g. Inne metody badawcze właściwe dla danego obszaru (np. badanie typu „mystery shopping/(badania tajemniczego klienta)” w wybranych bankach oraz punktach oferujących usługi finansowe)

4. Graficzna prezentacja planu pracy

Praca jest ustrukturyzowana w sposób odpowiadający analizowanym obszarom i przeprowadzanym badaniom. Graficzny układ planu zaprezentowano na rysunku 0.2. Praca składa się z trzech podstawowych części. Pierwsze dwie zawierają odpowiednio po trzy rozdziały tematyczne. Ostatnia część pracy zawiera rozdział z wynikami badań przeprowadzonych wśród ekspertów bankowych, a dalej - pięć rozdziałów tematycznych. Odnoszą się one do szczegółowej analizy wybranych, kluczowych obszarów w zarządzaniu bankiem, które uległy największym przemianom na skutek kryzysu.

Rysunek 0.2. Graficzna prezentacja planu pracy

Wyzwania dla zarządzania bankami w opinii menadżerów wiodących banków w Polsce i Europie

Ewolucja struktury konkurencyjnej

Zmiany w zarządzaniu ryzykiem kredytowym Wstęp

Teorie dotyczące kryzysów

ekonomicznych Teorie dotyczące kryzysów

ekonomicznych

Kryzys ekonomiczny 2007-2010:

przesłanki, objawy, implikacje

Geneza i skutki światowego kryzysu

ekonomicznego 2007-2010

Kryzys

ekonomiczny w Polsce: objawy, przyczyny, przebieg

Wpływ kryzysu na polski sektor bankowy Definicje pojęcia

kryzys. Cechy i objawy kryzysów

Teorie

ekonomiczne a kryzys. Historia kryzysów ekonomicznych

Teoria zarządzania firmami w okresie kryzysu

Zmiany w zarządzaniu w bankach w warunkach kryzysu

ekonomicznego

Zmiany w zarządzaniu strategicznym banków Wpływ zmian regulacyjnych na sektor bankowy

Zmiany w zarządzaniu ryzykiem płynności banków

Zakończenie

13 CZĘŚĆ I: PODSTAWY TEORETYCZNE DOTYCZĄCE KRYZYSÓW EKONOMICZNYCH I ZARZĄDZANIA W WARUNKACH KRYZYSU

Z kryzysem jest tak, jak z pięknymi kobietami:

trudno jest zdefiniować, ale łatwo rozpoznać.

Ch.Kindleberger³

1. Definicje pojęcia kryzysu. Objawy i typowe cechy

1.1. Ogólna definicja pojęcia kryzysu. Kryzys w ujęciu ekonomicznym

Istnieje wiele teoretycznych definicji kryzysu, jako Ŝe jest to pojęcie wykorzystywane w wielu naukach, nie tylko w ekonomii. Natomiast wydaje się, Ŝe brak jest jednoznacznej charakterystyki sytuacji kryzysowej – zwłaszcza kryzysu odnoszącego się do gospodarki. Istniejące definicje róŜnią się między sobą, a potoczne uŜycie słowa “kryzys” moŜe przyjmować wielorakie znaczenie.

Przykładem wieloznaczności moŜe być fakt, Ŝe dla niektórych kryzys to moment, punkt czasowy, a dla innych - to cały okres czasu, który charakteryzuje się trwaniem danych problemów. PoniŜej przedstawiono definicje kryzysu zaczerpnięte z polskich i zagranicznych źródeł, by pokazać róŜne odcieniowo znaczenie pojęcia.

Terminologicznie kryzys pochodzi z języka greckiego od słowa κρίσις (krísis) i oznacza:

wybór, decydowanie, zmaganie się, walkę, w której konieczne jest działanie pod presją czasu. Jego znaczenie zawiera takie cechy, jak nagłość, urazowość i subiektywne konsekwencje urazu w postaci przeŜyć negatywnych⁴. Jak moŜna wnioskować pierwotnie pojęcie zostało utworzone na potrzeby opisu naturalnych działań czy stanów ludzkich, a wraz z rozwojem dziedziny ekonomii zostało łatwo zaadaptowane do opisu „kryzysów” gospodarczych. Poza dziedzinami ekonomicznymi pojęcie to jest często stosowane w wielu innych dziedzinach, takich jak medycyna, socjologia czy ekologia.

3 Ch.Kindleberger,Szaleństwo, Panika, Krach. Historia Kryzysów finansowych, Warszawa 1999

4 Por. Wikipedia (wersje językowe: polska, angielska, francuska, niemiecka)

W swoim Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych W. Kopaliński określa kryzys, zgodnie z jego greckim pochodzeniem, jako: okres przełomu, przesilenie, decydujący zwrot, a takŜe okres załamania gospodarczego⁵.

ZbieŜny do powyŜszych jest opis kryzysu w Encyklopedii PWN, według której kryzys to okres załamania, przesilenia i potencjalnego przełomu w funkcjonowaniu danego systemu społecznego lub politycznego. Natomiast kryzys ekonomiczny to gwałtowne zmniejszenie się aktywności gospodarczej (produkcji, zatrudnienia, inwestycji)⁶.

Ogólna definicja kryzysu we francuskiej encyklopedii Grand Larousse Universel⁷ to zerwanie równowagi pomiędzy produkcją a konsumpcją, które charakteryzuje się osłabieniem popytu, bankructwami i wzrostem bezrobocia. Inne francuskie źródła podają jedną ze starszych definicji kryzysu stworzoną przez Josepha Garniera⁸ juŜ w 1859: kryzysy komercyjne to perturbacje nagłe w stanie gospodarki naturalnej, a zwłaszcza perturbacje w ogólnym funkcjonowaniu wymiany dóbr, która w Ŝyciu społecznym jest tak nieodzowna, jak obieg krwi u ludzi i zwierząt

Tymczasem niemiecka encyklopedia BrockHaus Enzyklopaedie⁹ opisuje pojęcie kryzysu jako zakłócenia w przebiegających procesach produkcji i konsumpcji. Wg teorii koniunktury – kryzysy gospodarcze oznaczają punkty zmian cyklów gospodarczych pomiędzy cyklami wzrostu a depresji / recesji. Kryzysy mogą dotyczyć indywidualnych obszarów gospodarczych albo takŜe wpływać na całą gospodarkę światową.

Według Słownika ekonomiczno-finansowego Bernard&Coll¹⁰, kryzys to – przerwanie równowagi między podaŜą a popytem na dobra i usługi – generujące proces depresji koniunktury ekonomicznej. Oznacza to takŜe stan naruszonej koniunktury ogólnej w danej branŜy lub w danym regionie.

Ciekawe odniesienie do definicji kryzysu robi francuski autor M. Musolino¹¹ wskazując, Ŝe kryzys jest powszechnie traktowany jako moment pojawienia się symptomów problemów ekonomicznych (i nie tylko). Natomiast etymologicznie słowo kryzys sugeruje „osądzenie”, „wyrok”.

MoŜna zatem załoŜyć, Ŝe kryzys odnosi się takŜe do chwili, gdy problemy zostaną rozwiązane, a sam kryzys to krótki czas pomiędzy pojawieniem się, a przezwycięŜeniem trudności - w tym przypadku ekonomicznych.

5 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1967

6 Por. Wielka Encyklopedia PWN, red. J. Wojnowski, Warszawa 2003

7 Por. Encyklopedia : Grand Larousse Universel, Paris 1995

8 Por. Encyclopedia Universalis, Paris, 2002

9 Por. BrockHaus Enzyklopaedie, Mannheim 1994

10 Bernard&Colli, Dictionnaire economique et financier, Editions du Seul 1996

11

15

Z kolei angielski Słownik biznesu¹² podaje rozróŜnienie dwóch znaczeń pojęcia kryzys:

• W sensie dokładnym słowa jest to faza odwrócenia wzrostowego cyklu gospodarczego.

Odnosi się zatem do momentu lub krótszego okresu czasu, kiedy następuje zmiana trendu z pozytywnego na negatywny.

• Inaczej czas kryzysu to okres, kiedy nie funkcjonują stare mechanizmy regulacyjne, a nowy tryb regulacyjny nie zaczął jeszcze działać. Jest to szersze spojrzenie odnoszące się do faktu, Ŝe kryzys powoduje istotne zmiany w porządku ekonomicznym. Zatem jest to taki punkt, który rozdziela dwa róŜne okresy funkcjonowania.

Pojęcie kryzys jest nierozerwalnie związane z fazami gospodarczymi, które dotyczą spowolnienia lub zmniejszania się gospodarki - jak recesja czy depresja. Często są to pojęcia uŜywane zamiennie i choć terminologicznie mają inne znaczenie, to potoczne ich rozumienie jest podobne – są pojmowane jako zjawiska negatywne. Natomiast w perspektywie cytowanych powyŜej definicji, trafnym wydaje się usytuowanie kryzysu jako przejścia między fazą ekspansji a recesji.

Poglądowo przedstawia to rysunek 1.1.1.

Rysunek 1.1.1. Schemat cyklów gospodarczych

Źródło: Opracowanie własne

12 A dictionary of business, Oxford 2003

Kryzys Wzrost

Ekspansja

Recesja

Depresja

Wspomniane inne pojęcia utoŜsamiane z kryzysem moŜna określić następująco:

• Recesja – faza cyklów ekonomicznych charakteryzująca się spowolnieniem wzrostu gospodarczego lub stagnacją przechodzącą w spadek produkcji globalnej.

• Depresja – faza cyklów ekonomicznych charakteryzująca się spadkiem produkcji, wzrostem bezrobocia, a takŜe tendencją spadku cen. Proces kumulacji zjawisk kryzysowych, podczas których ograniczenie popytu (inwestycji, jak i konsumpcji) powoduje spadek produkcji, co przekłada się na spadek dystrybucji zasobów. To z kolei wpływa na kolejne ograniczenie popytu. Trwa to tak długo, aŜ osiągnięty zostanie punkt spadku kosztu kapitału, który na nowo zachęci firmy do podjęcia inwestycji, które z czasem przełoŜą się na ponowny wzrost gospodarczy. MoŜe to teŜ wynikać z działań rządu, mających na celu wzmocnienie popytu.

Teoretycznie w ekonomii recesją określa się sytuację ekonomiczną, gdy przez 2 lub 3 kolejne kwartały następuje spadek PKB. WydłuŜające się ponad ten okres kurczenie się gospodarki nazywane jest depresją, natomiast długi okres wolnej, choć niekoniecznie negatywnej dynamiki gospodarki, to stagnacja. JeŜeli recesja jest większa niŜ 3%, określa się ją mianem głębokiej, a poniŜej tego progu, jest to recesja umiarkowana. Krach i depresja dotyczą bardzo duŜego spadku gospodarczego przewyŜszającego 10%, przy czym depresja jest długotrwała¹³.

Pomimo róŜnic w definiowaniu kryzysu i precyzyjnym określeniu recesji i depresji – bardzo często pojęcie kryzysu odnosi się właśnie do okresów, kiedy de facto gospodarka przeŜywa recesję.

Co ciekawe, przy precyzyjnym zastosowaniu powyŜszych definicji trudno mówić o tym, by w latach 2007-2010 doszło do krachu czy depresji. MoŜna to oczywiście nazwać wystąpieniem kryzysu na przełomie 2007 i 2008 roku, który w następstwie spowodował recesję o ogólnym poziomie głębokim lub umiarkowanym w zaleŜności od kraju.

Podsumowując powyŜsze rozwaŜania na temat wielości podejść do kryzysu, autor chciałby zaproponować swoją własną uproszczoną definicję, która z jednej strony nawiązuje do przytoczonych teorii, a jednocześnie oddaje pragmatyczne myślenie o kryzysie:

Kryzysem moŜna określać zjawisko szoku gospodarczego i wynikający z niego cały okres znacznego osłabienia i spowolnienia gospodarczego.

13 Por. Bishop M., Economics A-Z guide, London 2009, s. 83.

17 1.2. Zakres i rodzaje kryzysów o charakterze ekonomicznym

Zakres kryzysu moŜe być bardzo róŜny. Historia ekonomii zawiera przykłady zarówno wielkich kryzysów obejmujących wiele państw i większość sektorów gospodarki, jak i mniejsze zjawiska kryzysowe – ograniczone do jednego lub wąskiej grupy krajów, a takŜe do wybranych sektorów gospodarki.

Geograficznie kryzysy mogą być podzielone na regionalne, krajowe, międzynarodowe czy w końcu światowe. W sensie zakresu sektorowego kryzys moŜe dotyczyć całej gospodarki albo tylko wybranego sektora lub - co teŜ moŜliwe – jednego aktora na scenie ekonomicznej. Jeśli rola takiej jednostki jest duŜa w skali sektora gospodarki, to szybko następuje efekt propagacji lub kontaminacji – oznaczający rozprzestrzenienie się kryzysu na większą grupę firm / sektorów.

Przykład współzaleŜności między róŜnymi poziomami kryzysów pokazano na rysunku 1.1.2.

Często kryzys występuje na wszystkich trzech poziomach (choć istnieją przykłady kryzysów wyizolowanych lub o mniejszym zasięgu, nie przekładających się na inne poziomy / obszary ).

Istnieje współzaleŜność kryzysów na róŜnych poziomach, i tak kryzys bankowy moŜe przekładać się na kryzys finansowy i kryzys całej gospodarki, a odwrotnie – kryzys ekonomiczny moŜe powodować kryzys sektora bankowego.

Rysunek 1.1.2. Przykład sektorowego zakresu kryzysu

Źródło: Opracowanie własne

Kryzys gospodarczy

Kryzys finansowy

Kryzys bankowy

Kryzys finansowy na ogół towarzyszy ogólnoekonomicznym kryzysom i odnosi się do kryzysu w obszarze rynków finansowych. Definicja zaproponowana w Encyklopedii PWN¹⁴ określa, Ŝe jest to zjawisko przejawiające się w gwałtownym pogorszeniu się większości wskaźników ekonomicznych:

krótkoterminowych stóp procentowych, cen ziemi, nieruchomości, akcji, niewypłacalności przedsiębiorstw i upadku instytucji finansowych.

RozróŜnia się kilka rodzajów kryzysów finansowych takich jak:

• Kryzys bankowy

• Kryzys walutowy

• Kryzys zadłuŜenia zagranicznego

• Kryzys systemu finansowego

• Kryzys giełdowy

Jakkolwiek poszczególne kryzysy mogą występować w jednej formie, to często kryzys finansowy jest złoŜeniem róŜnych kryzysów z podanych typów obszarowych. Wynika to z duŜej współzaleŜności pomiędzy poszczególnymi elementami systemu ekonomicznego.

To, co istotne to fakt, Ŝe kryzys finansowy objawia się głównie nagłym spadkiem wartości aktywów papierowych. Nie przekłada się to bezpośrednio na gospodarkę realną - choć w sposób pośredni moŜe powodować (i często się tak działo w przeszłości) recesję czy depresję.

Interesującą próbę przybliŜenia definicji wybranych, najwaŜniejszych typów kryzysów finansowych zawiera praca Boyera,Dehove’a i Plihona¹⁵ odnosząca się właśnie do tego typu kryzysów. Kluczowe określenia z niej wynikające to:

• Kryzys walutowy występuje wtedy, gdy w danym okresie czasu następuje osłabienie waluty o więcej niŜ 25% wartości wyjściowej

• Kryzys bankowy pojawia się, gdy nagle pojawiają się negatywne zjawiska takie, jak wzrost naleŜności zagroŜonych, zamroŜenie depozytów ludności, bankructwo banków lub rządowy plan naprawczy

• Kryzys giełdowy ma miejsce wtedy, gdy: w danym okresie czasu wartość indeksu giełdowego spada o więcej niŜ 20% (co jest progiem odnoszącym się do kryzysów z lat 1929 i 1987).

Wielość rodzajów kryzysów potwierdza, Ŝe samo pojęcie ma charakter ogólny i odnosi się do trudnych sytuacji w róŜnych obszarach. W przypadku dziedziny ekonomii moŜna zdefiniować cały szereg obszarów, które mogą ulegać kryzysom.

14 Wielka Encyklopedia PWN, red. J. Wojnowski, Warszawa 2003

15 R. Boyer, M. Dehove, D. Plihon, Crise financieres, Paris 2004

19

1.3. Definicja kryzysu bankowego.

Kryzys bankowy jest jednym z najpowszechniejszych przykładów kryzysów finansowych.

Odnosi się do konkretnego sektora gospodarki i jest związany z problemami finansowymi wybranych instytucji kredytowych, co moŜe zagrozić zaufaniu do całego sektora bankowego. To z kolei moŜe negatywnie wpłynąć na stabilność całości rynków finansowych i osłabić całą gospodarkę. Bardzo prostą definicję kryzysu bankowego podaje francuska Wikipedia, która opisuje to jako sytuację, gdy banki nie są w stanie na bieŜąco realizować swoich zobowiązań.

Kryzys bankowy w definicji Międzynarodowego Funduszu Walutowego¹⁶ - to sytuacja rzeczywistego runu na banki skutkującego problemami z regulowaniem przez banki swoich zobowiązań (a takŜe wręcz upadku banków) lub konieczność korzystania przez banki z istotnej pomocy rządowej, by uniknąć takiego potencjalnego ryzyka. MFW rozciąga definicję kryzysu na cały obszar finansów, gdy ma miejsce ogólny spadek wartości aktywów oraz występują upadłości róŜnych instytucji finansowych (nie tylko banków). Skutkuje to runem, zmianami w portfelach instytucji, a takŜe interwencją rządu.

Kryzys bankowy według M. Iwanicz-Drozdowskiej¹⁷ to sytuacja, w której znaczna część sektora bankowego traci bezpieczeństwo. Symptomem takiej sytuacji jest nie tylko znaczna liczba upadłości banków, ale takŜe istotny wzrost naleŜności zagroŜonych przekładających się na straty. Klasycznymi oznakami kryzysu bankowego są: run, upadłość instytucji finansowych, a takŜe interwencja rządu mająca na celu przywrócenie bezpieczeństwa sektora czy całego systemu finansowego.

W większości przypadków kryzys ogólnoekonomiczny dotyka sfery finansów, zwłaszcza sfery bankowości. Sektor bankowy jest kluczowym elementem systemu gospodarczego, który poprzez swoje funkcje związane z pieniądzem, jest w pierwszej kolejności naraŜony na zjawiska kryzysowe.

16 IMF, Financial crises: characteristics and indicators of vulnerability, World Economic Outlook, Washington D.C.

1998

17 M. Iwanicz-Drozdowska, Kryzysy bankowe – zagadnienia ogólne, Warszawa 2002

1.4. Kryzys w przedsiębiorstwie

Istotnym aspektem jest rozdzielenie kryzysu ekonomicznego, finansowego czy bankowego od kryzysu w przedsiębiorstwie. Pierwsze pojęcie odnosi się do szerszego obszaru – całej gospodarki albo wybranego sektora, a nie konkretnej firmy. MoŜna wtedy mówić o funkcjonowaniu firm w warunkach kryzysu gospodarczego lub kryzysu sektora. Innym pojęciem jest natomiast kryzys w konkretnej firmie, niezaleŜnie od zewnętrznych uwarunkowań. Dotyczy to wówczas tylko jednej jednostki, a nie całej gospodarki czy jej sektora.

Naturalnym jest współwystępowanie kryzysów gospodarczych i kryzysów w przedsiębiorstwie.

Pogarszające się warunki makroekonomiczne mogą wprost spowodować kryzys takŜe w firmach.

MoŜe jednak być i tak, Ŝe kryzys ogólny nie przekłada się na kryzys indywidualnych jednostek. Jak będzie pokazane dalej w pracy – pomimo objawów kryzysu bankowego w ostatnich latach w Polsce, dla większości banków nie oznaczało to wcale konieczności kryzysowej sanacji.

Kryzys w firmie jest zdefiniowany w pracy pod red. B. Wawrzyniaka z 1985 r., w której zjawisko to jest określane jako sytuacja, w której - wskutek gwałtownego spiętrzenia trudności - zagroŜona jest realizacja podstawowych funkcji przedsiębiorstwa. Przy tym organizacja ma ograniczone moŜliwości likwidacji danego stanu¹⁸. Podobnie określa to R. Oldcorn w podręczniku dotyczącym zarządzania – opisując kryzys jako wynik zdarzeń zakłócających lub zagraŜających normalnemu funkcjonowaniu organizacji.

M. Czerska określa kryzys jako sytuację w przedsiębiorstwie, gdy „dotychczasowy model organizacyjny nie zapewnia juŜ dalszego efektywnego funkcjonowania”¹⁹. Oznacza to (r)ewolucyjny charakter kryzysu, który wymusza taką reorganizację firmy, by po przezwycięŜeniu kryzysu mogła na nowo efektywnie działać.

W rozwaŜaniach na temat kryzysów w przedsiębiorstwie B. Wieczerzyńska²⁰ opisuje kryzys właściwy jako stan, w którym następuje trwałe zachwianie równowagi ogólnej firmy. WiąŜe się to z zagroŜeniem bytu przedsiębiorstwa, gdy popada ono w niewypłacalność. Autorka proponuje takŜe rozdzielenie pojęcia sytuacji kryzysowej od samego kryzysu. To pierwsze odnosi się do szeregu wydarzeń i procesów, które doprowadzają do stanu kryzysu właściwego.

18 Por. B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie, Warszawa 1985, s 38.

19 M. Czerska, Organizacja przedsiębiorstw. Metodologia zmian organizacyjnych, Gdańsk 1996

20 B. Wieczerzyńska, Kryzys w przedsiębiorstwie, Warszawa 2009, s. 18.

21

Konsultanci firmy doradczej Roland Berger²¹ definiują trzy rodzaje kryzysów w zaleŜności od tego, jaki obszar uległ istotnemu pogorszeniu:

• Kryzys strategiczny – jeśli stwierdza się niedostosowanie strategii do warunków działania

• Kryzys wynikowy – jeśli wyniki firmy (lub jakiś z ich składników) w sposób istotny się pogarszają

• Kryzys płynności – oznaczający wprost brak moŜliwości bieŜącego respektowania zobowiązań przedsiębiorstwa

Kryzysy mogą występować niezaleŜnie albo moŜe dojść do szerszego kryzysu o cechach kaŜdego z wymienionych typów. Dla przykładu problemy w strategicznym dopasowaniu firmy do otoczenia, mogą przejawiać się w słabych wynikach, a takŜe w pogarszającym się poziomie płynności firmy. Właściwe charakterystyki kryzysów mogą być definiowane w róŜnych ujęciach. P.

Masiukiewicz²² zaproponował następującą klasyfikację zjawiska kryzysu dla instytucji finansowych:

• Kryterium temporalne: błyskawiczne, przewlekłe

• Kryterium miejsca przyczyny kryzysu: sytuacja wewnętrzna lub zewnętrzna

• Kryterium skutku: kryzysy destrukcyjne, twórcze, obojętne

• Kryterium głębokości: płytkie, niezagraŜające upadłością i zagraŜające upadłością

• Kryterium obszaru w banku: polityka kredytowa, polityka lokat międzybankowych, marketing, informatyka itd.

RóŜnorodność powyŜszych cech powoduje, Ŝe kaŜdy kryzys jest inny i pomimo częściowo wspólnych cech historycznych kryzysów nie są one w pełni porównywalne.

Jeśli zastosować przytoczone kryteria do oceny omawianego w pracy kryzysu, to moŜna stwierdzić, Ŝe w przypadku polskiego sektora bankowego wywodzi się on przede wszystkim z przyczyn zewnętrznych. Wydaje się teŜ, Ŝe jest to kryzys głęboki, gdyŜ dotyka wielu obszarów w bankach, co zostało omówione w kolejnych częściach pracy. Natomiast moŜna traktować ten kryzys jako twórczy, nie zagroził on bowiem upadłością polskim bankom, ale wywołał istotne zmiany w ich zarządzaniu.

Kryzys w firmie moŜe, ale nie musi wynikać z kryzysu gospodarczego. Często dochodzi do takiego kryzysu na skutek błędów w zarządzaniu jednostką, niezaleŜnie od tego, jak sprzyjające są warunki otoczenia gospodarczego.

21 Roland Berger, Europejskie Badania Restrukturyzacyjne, 2005

22 P. Masiukiewicz, Zarządzanie sanacją w banku, Warszawa 2011, s 24

W omawianych przypadkach – raczej nie powinno się mówić o kryzysach w indywidualnych bankach, ale raczej o sytuacji kryzysowej w całym sektorze. Wynikało to przede wszystkim nie z ułomnego zarządzania bankami, ale ze znacznego pogorszenia warunków zewnętrznych. Lata przed kryzysem były czasem szybkiego rozwoju banków, więc trudno ogólnie krytykować sposób zarządzania nimi. Natomiast znaczne zmiany w otoczeniu banków w latach 2007-2010 wywołały konieczność znacznych zmian strategii działania. Niekoniecznie musiało to oznaczać jednocześnie sytuacji kryzysu wewnątrz banków.

23

1.5. Makroekonomiczne objawy sytuacji kryzysowych

Istnieje wiele wskaźników, których ocena pozwala na bardziej obiektywne stwierdzenie czy dany przypadek moŜe być klasyfikowany jako kryzys gospodarczy. W swojej pracy B. Rosier²³ proponuje obserwację następujących zjawisk:

• Gwałtowne skurczenie się produkcji

• Spadek cen

• Nagły wzrost liczby bankructw przedsiębiorstw

• Wzrost bezrobocia

• Spadek wartości akcji (lub nawet krach giełdowy)

• Napięcia społeczne.

Bardzo podobne objawy sytuacji kryzysowych opisane są w Słowniku ekonomicznym Bernard&Colli²⁴, który odwołuje się do następujących zjawisk:

• Ograniczenie produkcji

• Wzrost bezrobocia

• Wzrost poziomu bankructw firm

• Ewentualny spadek cen – dodatkowo wzmacniający efekt kryzysu.

Pełną listę symptomów kryzysu znajdziemy w Wikipedii²⁵: Jest to właściwie lista kluczowych wskaźników gospodarczych / makroekonomicznych, które - co zrozumiałe - w czasie kryzysu przyjmują wartości negatywne. Lista zawiera:

• Spadek PKB i negatywny wzrost gospodarczy

• Spadek wielkości produkcji w tym przemysłowej i obniŜenie poziomu konsumpcji

• Wzrost inflacji

• Spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia

• Spadek płac

• Wzrost deficytu budŜetowego

• Wzrost deficytu fiskalnego

• Wzrost deficytu handlowego

• Spadek eksportu

23 B. Rosier, Les theories des crises economiques, La Decouverte 2009

24 Bernard&Colli, Dictionnaire economique et financier, Editions du Seul 1996

25 Por.: Wikipedia.org

• ObniŜenie nakładów inwestycyjnych

• Osłabienie / zatrzymanie inwestycji zagranicznych

• Osłabienie waluty krajowej

• Spadek indeksów giełdowych.

Wydaje się, Ŝe podstawowym wskaźnikiem występowania zjawiska kryzysu jest makroekonomiczna wielkość produktu krajowego brutto. Dynamika tego wskaźnika bezpośrednio przekłada się na wartości pozostałych wskaźników ekonomicznych. Poza sytuacjami specyficznymi, malejąca lub negatywna dynamika PKB wpływa na negatywne wartości pozostałych, kluczowych parametrów ekonomicznych.

Nie bez powodu w roku 2009 – roku pełnego rozwoju kryzysu, kiedy jedynym krajem w Unii Europejskiej zachowującym pozytywną dynamikę PKB była Polska - nagminnie przytaczano mapę wzrostu, a właściwie spadku gospodarczego (rysunek 1.1.3.). W duŜym uproszczeniu mówiono, Ŝe Polska jest jedynym krajem, który oparł się kryzysowi, podczas gdy reszta Europy się w nim pogrąŜała. Nie przeszkadza to jednocześnie obiegowym stwierdzeniom, Ŝe Polska jednak przeŜywała kryzys gospodarczy.

Rysunek 1.1.3. PKB krajów europejskich w roku 2009

-2.1 -3,2 -2,2

n/a

-0,3

-0,8

-3,1

-6,2 -1,8

-4,2

-5,3 -2,7

-2,8

-6,6 n/a

-2,4

-13 -9,4

-17,9

-2,7 -2,6

+2,8 -2,1

-2,3

Zone euro

EU27

n/a n/a

n/a

Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyki: Eurostat, GUS

25

Jako istotne zjawisko towarzyszące kryzysom w analizie przeprowadzonej przez G. Pujalsa²⁶ wskazane zostało przyśpieszenie procesów fuzji i przejęć. Jest to zjawisko prawdziwe dla sektora bankowego, jak i dla innych sektorów gospodarki realnej. Wynika to stąd, Ŝe niektórzy aktorzy sceny gospodarczej tracą stabilność i są łatwym celem przejęć; inną przyczyną moŜe być spadek wartości firm (zwłaszcza tej wyraŜanej przez notowania giełdowe). Jest to z kolei wykorzystywane przez większe jednostki o mocnym zapleczu finansowym jako sposób łatwego wzrostu. Analiza przypadków, tak za granicą, jak i w Polsce w ostatnich latach prezentowana w dalszej części niniejszej pracy, potwierdza tą tezę.

26 G. Pujals, Crise de subprimes et restructurations bancaires, Paris, Analyse Financiere Nr34/2010, s.16

1.6. Objawy kryzysu w przedsiębiorstwie

NiezaleŜnie od tego, co się dzieje w sferze makroekonomii w konkretnym przedsiębiorstwie, które znajduje się w sytuacji zagroŜenia kryzysowego – moŜe pojawić się szereg symptomów kryzysu.

L. Bednarski²⁷ proponuje ocenę dwóch obszarów, w których mogą pojawiać się objawy problemów z kondycją przedsiębiorstwa:

• Obszar finansowy

• Obszar operacyjny.

• Objawy finansowe są odzwierciedlone w pogarszaniu się kluczowych parametrów w sprawozdaniach finansowych przedsiębiorstwa takich, jak na przykład:

• Spadek przychodów i zysków firmy

• Nieuzasadniony wzrost kosztów operacyjnych

• Pogarszanie się płynności i konieczność poszukiwania finansowania zewnętrznego.

Objawy pozafinansowe są równie istotne, gdyŜ pogorszenie się kondycji firmy nie zawsze jest wprost widoczne w parametrach finansowych. Po pierwsze, moŜe istnieć naturalne przesunięcie czasowe między rzeczywistymi operacjami a ich odzwierciedleniem w liczbach. Po drugie, zarząd firmy moŜe „zarządzać” wynikiem tak, by nie pokazywać pogarszającej się sytuacji. W cytowanej pracy²⁸ L. Bednarski proponuje m.in. analizę następujących negatywnych objawów operacyjnych:

• Brak planów rozwoju firmy

• Rotacja na stanowiskach kierowniczych

• Słaba kontrola wewnętrzna

• Spadek udziału w rynku

• Utrata kluczowych klientów

Inne czynniki wewnątrz firmy, które mogą być symptomem kryzysu proponuje A. Zelek²⁹, a są to m.in.:

• Objawy behawioralne

• ObniŜanie się wydajności pracy i morale załogi

• Konflikty wewnątrzfirmowe i pogarszające się stosunki międzyludzkie

27 L. Bednarski, Problemy zagroŜenia sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, w: „Zeszyty RNSK”,1998, nr 46, s.7

28 Ibidem

29 A. Zelek, A. Gwarek, Symptomy kryzysu organizacji, w: „Firma i rynek” 2000, nr 2, s.53

27

• Pogarszające się stosunki public relations

• Objawy organizacyjne

• WydłuŜanie procesu decyzyjnego i wzrost biurokracji

• RozbieŜność interesów między interesariuszami

• Tendencje kosztotwórcze.

Opisane powyŜej objawy odnoszą się do ogółu przedsiębiorstw. Banki są specyficznym sektorem gospodarki, dlatego nie moŜna przenosić objawów typowych dla firm (np. produkcyjnych) na świat finansowy. Objawy o charakterze behawioralnym czy organizacyjnym mogą być w bankach bardzo podobne jak i w innych przedsiębiorstwach. Natomiast w obszarze finansów – naleŜy odnosić się do pogarszania typowych dla banków parametrów. Sygnałem nadchodzących problemów moŜe być zatem pogarszająca się płynność i obniŜanie limitów w innych bankach, pogarszanie się wskaźnika kosztów do przychodów albo osłabienie współczynników adekwatności kapitałowej.

WaŜne jest to, Ŝe sytuacje kryzysowe są bardzo róŜne i nie moŜna przyjąć jednej spójnej definicji tak samego kryzysu, jak i towarzyszących mu objawów. W zaleŜności od sytuacji danej jednostki przyczyny, a takŜe objawy kryzysów mogą być bardzo indywidualne.

Anegdota: jeśli posadzić koło siebie trzech ekonomistów to stworzą oni cztery róŜne teorie wzajemnie sprzeczne.³⁰

2. Przyczyny kryzysów ekonomicznych i sposoby ich przezwycięŜania w kluczowych teoriach ekonomicznych

2.1. Trzy podstawowe nurty w podejściu do zjawiska kryzysu ekonomicznego

Nauka ekonomii na przestrzeni wieków wykształciła się w pełnoprawną dziedzinę naukową, a w ostatnich dwóch wiekach prowadzono w wielu ośrodkach na świecie prace mające na celu zrozumienie mechanizmów zachodzących w gospodarce. Jako Ŝe zjawiska kryzysu były nieodłącznym elementem rozwoju gospodarczego, wielu ekonomistów próbowało zrozumieć ich mechanizmy. Uczeni wyjaśniali powody powstawania kryzysów, analizowali ich przebieg i naturę oraz zastanawiali się jak przeciwdziałać kryzysom.

Zrozumienie istoty kryzysów jest róŜne w zaleŜności od nurtu teorii ekonomicznej i brak jest jednolitego podejścia do zjawiska kryzysu. Pomimo, Ŝe ekonomiści mogą się zgadzać co do przejawów kryzysu (choć nie posługują się spójną, uniwersalną definicją zjawiska ), to ich podejście do kryzysu moŜe być wielorakie, z róŜnymi opiniami, co do powodów, przebiegu czy sposobu zapobiegania kryzysom. Takie zróŜnicowanie spojrzeń wynika z nieustannej ewolucji poglądów ekonomistów na skutek obserwacji rzeczywistych zjawisk gospodarczych, a w tym - z analiz konkretnych sytuacji kryzysowych.

Dobrym przykładem jest stworzenie teorii keynesowskiej, gdzie konkluzje dotyczące kryzysu wynikają wprost z obserwacji problemów gospodarczych świata w latach 30-tych ubiegłego wieku.

Poglądy Keynesa dominowały przez kilka kolejnych dziesięcioleci, aŜ do nowych zjawisk kryzysowych wywołanych szokami naftowymi w latach siedemdziesiątych. Okazało się wówczas, Ŝe teorie brytyjskiego naukowca nie są w pełni słuszne, a kolejni uczeni budowali nowe teorie na bazie tak doświadczeń historycznych, jak i bieŜąco obserwowanych kolejnych kryzysów.

30 Zob. D. Clerk, Comprendre les economistes. Alternatives Economiques, Paris 2009

29

NaleŜy teŜ zauwaŜyć, Ŝe wielu ekonomistów nie analizowało szczegółowo zjawisk kryzysów, recesji czy depresji. Próbowali oni jedynie zrozumieć mechanikę makroekonomiczną albo zgłębić, jak funkcjonują podmioty gospodarcze bez patrzenia na szersze tło i bez podejmowania próby analizy istoty kryzysu.

Uznając wielość i róŜnorodność teorii ekonomii moŜna przyjąć trzy główne nurty odnoszące się do kryzysu³¹ :

• Szkoła liberalna klasyczna bazująca oryginalnie na teorii wolnego rynku Adama Smitha, według której kryzys pochodzi spoza gospodarki, która - jeśli pozostawić ją samą sobie - będzie się stale rozwijać

• Szkoła neoliberalna rozwinięta przez J.M. Keynesa, który propagował interwencjonizm państwa, jako środek zaradczy wobec kryzysów wynikających z niedoskonałości wolnego rynku

• Analiza marksistowska, w ramach której jej twórca wykorzystuje instrumentalnie zjawiska problemów gospodarczych do krytykowania gospodarki kapitalistycznej

Trzeci, ostatni nurt wynika bardziej z podejścia politycznego niŜ ekonomicznego. Jakkolwiek ma on swoje miejsce w historii myśli ekonomicznej, to po realnych doświadczeniach XX wieku, teoria ta nie ma praktycznego zastosowania do oceny bieŜących wydarzeń ekonomicznych.

Szkoła liberalna klasyczna

Nazywana szkołą spadkobierców Adama Smitha I upatrująca powodów powstania kryzysu w ingerencji ludzkiej w naturalne mechanizmy ekonomiczne wolnego rynku. Typowym przykładem jest ingerencja państwa (poprzez system podatkowy, politykę kredytową, politykę gospodarczą), które reguluje mechanizmy rynkowe. Jest to nurt bazujący na załoŜeniu naturalnej równowagi rynkowej – próbujący bardziej uzasadnić powstawanie kryzysów niŜ poszukujący zrozumienia mechanizmów wywołujących kryzysy.

Wśród ekonomistów klasycznych moŜemy wymienić Francuza Jean-Baptiste Say’a, który twierdził, Ŝe kryzys związany z nadprodukcją nie jest moŜliwy, jako Ŝe kaŜda podaŜ wytworzy swój popyt, co prowadzi do zrównowaŜenia popytu i podaŜy. Jego zdaniem kryzysy nie powinny występować, a co najwyŜej mogą mieć miejsce krótkotrwałe samoregulacje sektorowe, poniewaŜ np.

produkuje się za duŜo jednych dóbr, a za mało innych. Takie podejście potwierdzał inny znany ekonomista Ricardo. W swoich analizach dotyczących handlu międzynarodowego pokazywał, Ŝe otwarcie gospodarki na świat zewnętrzny ułatwia równowaŜenie popytu i podaŜy poprzez

31 Por. G. Leravoire, Les cles de l’economie, Chamery 2007

międzynarodowy podział pracy i zwiększenie efektywności, choć takie otwarcie gospodarcze nie jest niezbędne do samoregulacji rynkowej³².

Dla liberałów kryzys ma dwie charakterystyki:

1. Kryzys egzogeniczny w stosunku do mechanizmów rynkowych 2. Kryzys interwencjonizmu państwa

W obu przypadkach, powody powstawania kryzysów są niezaleŜne od samych mechanizmów rynkowych. Kryzysy są pochodną wystąpienia zewnętrznych bodźców zakłócających naturalną stabilność gospodarczą lub są pochodną niewłaściwej i destrukcyjnej w stosunku do rynku działalności rządów.

Szkoła neoliberalna

Szkoła łącząca zjawisko kryzysów z obiektywnym czynnikiem braku równowagi wynikającym z przesunięć czasowych. Dla przykładu weźmy np. przesunięcie w czasie między decyzjami o produkcji, wynikającymi z przewidywania wzrostu popytu a faktycznym czasem realizacji procesów produkcyjnych. Pod wpływem Keynesa – szkoła ta promowała interwencjonizm państwowy w regulacji zjawisk ekonomicznych.

O ile klasycy wierzyli, Ŝe kryzysy mogą pochodzić tylko od czynników zewnętrznych takich jak np. kryzys paliwowy lub zła polityka gospodarcza państwa, to Keynes odrzucał ten sposób myślenia.

W swojej teorii jako kluczowy powód kryzysu wskazywał zjawisko nadmiernych oszczędności i brak wystarczającego popytu globalnego (zaklęte koło: słaby popyt - spadek inwestycji – wzrost bezrobocia – kolejny spadek popytu) Dlatego teŜ podkreślał istotną rolę państwa w zapobieganiu lub wyprowadzaniu gospodarki z kryzysu.

Keynes zaoferował sposób na wyjście z takiego zaklętego koła, które zanalizował na podstawie kryzysu 1929 roku: zmniejszanie się produkcji powoduje zmniejszanie się dochodów, to oznacza mniejszy popyt, co z kolei dalej obniŜa produkcję. Keynes twierdził, Ŝe rynek nie posiada mechanizmu samoregulującego i wcześniej czy później doprowadzi do kryzysu napędzającego powyŜszy cykl recesji. Teza Keynesa była prosta: państwo jest zbawcą systemu kapitalistycznego poprzez wydatki publiczne i napędzanie koniunktury. Keynsizm ma róŜne odcienie – od nawoływania do istotnej roli interwencjonizmu państwa – do delikatnej roli obserwatora wolnego rynku, który jest gotów ingerować, jeśli zajdzie taka potrzeba³³.

Zasługą Keynesa było to, Ŝe naukowo uzasadnił potrzebę interwencji państwa w czasach kryzysu. Niektórzy ekonomiści polemizują z nim, twierdząc, Ŝe rynek i tak by się odbił i powrócił do długofalowej stabilności. Natomiast inni ekonomiści twierdzą, Ŝe bez zbrojeń i II wojny światowej,

32 Por. J. Valier, Breve histoire de la pensee economique d’Aristote a nos jours, Paris 2005

33 Por. D. Clerk, Comprendre les economistes, Alternatives Economiques, Paris 2009

31

świat popadłby w kolejny kryzys ekonomiczny w roku 1938³⁴. Proponowana przez Keynesa rola państwa została pragmatycznie wykorzystana przez wielkich polityków, takich jak Roosvelt w USA czy Schacht w Niemczech, celem wyjścia z kryzysu, który wybuchł w roku 1929.

Analiza marksistowska

Szkoła bazująca na krytyce kapitalizmu przez Marksa, który kluczowe problemy³⁵ świata kapitalistycznego definiował jako problem konsumpcji produkcji i niewłaściwej repartycji przychodów (kosztem mas pracujących) oraz kryzys akumulacji (spadek stopy zwrotu i prowadzący do nieuchronnej fali bankructw). Przewidywał stopniowe zaostrzanie się kryzysów aŜ do sytuacji kryzysu finalnego, który miał doprowadzić do rewolucji socjalistycznej. Analizował ekonomię z punktu widzenia swojej wizji społecznej i upatrywał w “biedzie i ograniczonej konsumpcji mas” “ostatecznej przyczyny wszystkich kryzysów” ³⁶.

Ekonomista pojmował kryzysy jako podstawowy i nieodłączny element ekonomii kapitalistycznej. W sprzecznościach kapitalizmu prowadzących do kryzysu Marks postrzegał moŜliwości walki z systemem³⁷. W jego opinii bankructwa firm miały duŜą wartość jako „oczyszczenie”

struktury kapitałowej, eliminowały błędy przeszłości i zapobiegały zablokowaniu systemu. Jego kluczowej krytyce podlegała koncentracja kapitału w rękach nielicznych jednostek. Zwolennicy tych teorii proponowali szereg działań na wyjście z kryzysu³⁸:

• Wykorzystanie momentu kryzysu jako punktu zwrotnego dla transformacji znacznych obszarów ekonomii i ich nacjonalizację

• Wykorzystanie kryzysu do wzmocnienia kontroli władzy publicznej, która poprzez właściwe planowanie zapobiegnie anarchii kapitalistycznej oraz marnowaniu środków publicznych, z których korzystają prywatne firmy monopolistyczne

• Poprawienie siły nabywczej klasy robotniczej poprzez wykorzystanie upadku klas bogatych.

Jakkolwiek teorie Marksa mające podłoŜe polityczne są obecnie bezuŜyteczne do zrozumienia zjawisk kryzysów, to naleŜy uszanować wagę i naukowy wysiłek rzeszy naukowców tej szkoły na rzecz zrozumienia, czym jest kryzys.

34 Por. J. M. Albertini, A. Silem, Comprendre les theories economiques, Seul 2001

35 Za: G. Leravoire, Les cles de l’economie, Chamery 2007,

36 Za: H. Spiegel, The growth of economic thought, London 1991

37 Za: J.Valier, Breve histoire de la pensee economique d’Aristote a nos jours, Paris 2005

38 Za: R. B. Eklund, Jr, R. F. Hebert, History of economic theory and metod, International Edition 1990

Teoretyczny model powstawania kryzysów Minsky’ego

NiezaleŜnie od róŜnych szkół i nurtów ekonomii, ciekawy schemat pozwalający zrozumieć zjawisko kryzysu zaproponował H. Minsky, co w swojej pracy opisał Kindleberger³⁹. Wizualnie przebieg schematu zaprezentowano na rysunku 1.2.1. Zgodnie z tą propozycją kaŜdy kryzys zaczyna się od pewnego bodźca – zaburzenia - który wpływa na destabilizację danej sytuacji ekonomicznej.

Istnieje wiele róŜnych rodzajów takich bodźców, które miały wpływ na wywołanie kryzysu. Mogło to być odkrycie, zmiana regulacji czy zmiana systemu. Po wystąpieniu zaburzenia pojawia się szybki rozwój inwestycyjny, który jest pochodną oczekiwania tak firm, jak i osób prywatnych dotyczących przyszłych zysków. Dodatkowo instytucje finansowe wykorzystują wzmoŜony popyt na kredytowanie upatrując w tym wzrostu swojej własnej działalności i dodatkowych przychodów. Banki poluzowują swoją ocenę ryzyka kredytowego – dostarczając środków takŜe słabszym graczom rynkowym, mając nadzieję, Ŝe rozwój rynku i kolejne kredyty pozwolą na bezproblemową obsługę juŜ zaciągniętych zobowiązań.

Rysunek:1.2.1. Schemat przebiegu kryzysu wg. Minsky’ego

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ch. P. Kindleberger, Manias, Panics, and Crashes: A History of Financial Crises (Wiley), wydanie polskie: Szaleństwo, panika, krach. Historia kryzysów finansowych, Warszawa 1999

Taka postawa banków prowadzi do wzmocnienia popytu i wyŜszego poziomu podejmowanego ryzyka inwestycyjnego. W ten sposób powstaje nazywana przez Minsky’ego ekonomia euforii, w której tak kredytobiorcy jak i instytucje finansujące Ŝywią pewne przekonanie, co do powodzenia prowadzanych inwestycji. Ewidentnym efektem tej sytuacji jest przekredytowanie graczy i przyjęcie przez banki zbyt duŜych ryzyk. W pewnym momencie takiego cyklu następuje spowolnienie inwestycji,

39 Ch. P. Kindleberger, Manias, Panics, and Crashes: A History of Financial Crises (Wiley), wydanie polskie:

Szaleństwo, panika, krach. Historia kryzysów finansowych, Warszawa 1999

Zaburzenie / impuls zewnętrzny Równowaga gospodarcza

Wzrost wybranego sektora

Ekspansja kredytowa

Szybki wzrost wartości

aktywów /Boom Narastanie

bąbla

spekulacyjnego Spowolnienie

wzrostu sektora Krach / panika

Wyprzedaż / spadek wartości

Stabilizacja rynku na niskim poziomie Ograniczenie

kredytów

33

a dalej załamanie, co prowadzi do obniŜenia wartości inwestycji. Dotychczasowi agresywni inwestorzy zaczynają się wycofywać z inwestycji i pojawia się panika rynkowa. To prowadzi nie tylko do spadku wartości, ale takŜe do bardziej ostroŜnego podejścia do kredytowania klientów. Utrudnione staje się refinansowanie a problemy z płynnością powodują, Ŝe regulowanie przez klientów swoich zobowiązań przestaje być regularne. To wywołuje realny kryzys w gospodarce i w konsekwencji recesję. Sytuacja ekonomiczna zmusza poszczególnych graczy do konserwatywnego podejścia do finansowania inwestycji, co z czasem przywraca równowagę rynkowi. Stabilna sytuacja na rynku będzie trwała do czasu kolejnego bodźca/zakłócenia. Co istotne, rynkowi towarzyszy relatywnie krótka pamięć inwestorów, którzy pomimo poprzednich sytuacji kryzysowych., decydują się na kolejne agresywne inwestycje, gdy pojawia się na nowo koniunktura, a banki są skłonne dostarczać finansowanie.

PowyŜszy opis cyklu kryzysu zaproponowany przez Minsky’ego odnosi się do roli banków natomiast sam proces ma charakter uniwersalny.

2.2. Przegląd problematyki kryzysu w wybranych teoriach

Zaprezentowane powyŜej trzy podstawowe podejścia w teoriach ekonomicznych są znacznym uogólnieniem i uproszczeniem dorobku teorii ekonomii w odniesieniu do kryzysów. Wielość nurtów i szkół powoduje, Ŝe istnieją róŜne interpretacje zjawisk kryzysowych. W poniŜszej części zaprezentowany zostanie przegląd kluczowych, wybranych nurtów ekonomii w stosunku do zjawiska kryzysu. Schemat analizy przyjęto za strukturą koncepcyjną dla ekonomii zaproponowaną w pracy Samuelsona i Nordhausa⁴⁰. WyróŜniono poszczególne wybrane gałęzie nauk ekonomicznych.

Strukturę przedstawia rysunek 1.2.2.

Celem przeglądu nie jest szczegółowa analiza teorii ekonomicznych, ale stwierdzenie jak róŜniło się myślenie reprezentantów róŜnych szkół i nurtów o przyczynach, mechanizmach i przebiegach kryzysów ekonomicznych. W obszernej tabeli 1.2.1 przedstawiono w zdefiniowanej strukturze zwięzły opis poszczególnych teorii wraz z komentarzem o podejściu do zjawiska kryzysu.

40 P. Samuelson, W. Nordhaus, Macroeconomics, McGraw-Hill 1989