ISTOTA ZRÓŻNICOWANIA DOCHODÓW KONSUMENTÓW
2.1. Dochody jako główne źródło siły nabywczej konsumentów
65
ROZDZIAŁ 2
ISTOTA ZRÓŻNICOWANIA DOCHODÓW
KONSUMENTÓW
2.1. Dochody jako główne źródło siły nabywczej konsumentów
W państwach demokratycznych o gospodarce rynkowej status materialny mieszkańców zależy bezpośrednio od sytuacji gospodarczej, którą można określić na podstawie wielkości i dynamiki produktu krajowego brutto. Miernikiem standardu życia ludności są dochody osobiste, które determinują poziom konsumpcji oraz wyznaczają możliwości zaspokojenia potrzeb indywidualnych i wspólnych103. Dochody osobiste są pochodną dochodów pierwotnych (ang. primary income), bez uwzględnienia świadczeń społecznych. Uzyskane środki finansowe pochodzić mogą z pracy najemnej w sektorze państwowym, publicznym i prywatnym, z pracy na własny rachunek, z prowadzenia gospodarstwa rolnego, z transferów prywatnych i odszkodowań. W zakres dochodów pierwotnych wchodzą również emerytury, traktowane jako wcześniej wypracowane i odłożone w czasie dochody z pracy.
Dochody pierwotne podlegają redystrybucji, która polega na obciążeniu systemem podatków i innych świadczeń, stanowiących źródło wpływów do budżetu państwa. Z tych zasobów finansowane są wynagrodzenia osób zatrudnionych w sferze administracji publicznej, pracowników branż świadczących bezpłatne lub częściowo odpłatne usługi dla ludności (służba zdrowia, szkolnictwo, sfery obronności i bezpieczeństwa) oraz świadczenia społeczne i socjalne dla określonych grup ludności (zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki socjalne, dotacje). W efekcie, system dystrybucji świadczeń prowadzi do celowego obniżenia stopnia zróżnicowania dochodów pierwotnych, które po podziale wtórnym odpowiadać mają zasadom sprawiedliwości społecznej i celom aktualnej polityki społecznej państwa.
103
M. Bombol (red.), Jak żyć w kryzysie?: zachowania polskich konsumentów, Oficyna Wydawnicza – Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2011, s. 43.
66
Dochody ludności po uiszczeniu podatku dochodowego i obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne stają się dochodami osobistymi netto. W literaturze ekonomicznej określa się je jako rozporządzalne dochody osobiste, które obywatele mogą przeznaczyć na określone cele, w tym głównie na konsumpcję, oszczędności i inwestycje osobiste. Dochód rozporządzalny jest sumą bieżących przychodów gospodarstwa domowego pomniejszonych o zaliczki na podatek dochodowy oraz świadczenia z tytułu ubezpieczenia społecznego i innych podatków uiszczanych przez osoby pracujące na własny rachunek lub osoby prowadzące gospodarstwa rolne. Dochód rozporządzalny pochodzić może z pracy najemnej, prowadzenia gospodarstwa rolnego, pracy na własny rachunek, korzystania z tytułu własności, wynajmu nieruchomości, ubezpieczeń społecznych (emerytury i renty) oraz pozostałych przychodów (np. darowizn i alimentów)104. Do celów niniejszej pracy jako najważniejszy miernik przyjęto poziom dochodów rozporządzalnych na osobę w gospodarstwie domowym w ramach różnych grup społeczno-ekonomicznych. Wykorzystanie tej kategorii pozwala przeprowadzić badanie możliwości konsumpcyjnych i decyzji nabywczych osób w ramach różnych grup społeczno-ekonomicznych, zarówno w ujęciu historycznym, jak i przestrzennym (w ramach poszczególnych województw)105
.
Dochód rozporządzalny stanowi podstawę określania siły nabywczej gospodarstw domowych. Jego wartość kształtuje zachowania nabywcze mieszkańców oraz wielkość i strukturę konsumpcji106. Należy zauważyć, że wydatki konsumpcyjne mogą być finansowe ze zgromadzonych wcześniej oszczędności oraz ze źródeł zewnętrznych, do których można zaliczyć kredyty i pożyczki uzyskiwane od instytucji finansowych i osób indywidualnych oraz darowizny i inne świadczenia nieodpłatne. Ograniczanie funkcji dochodu do źródła finansowania wydatków konsumpcyjnych może być jednak założeniem zbyt jednostronnym. Wynika to z faktu, że dochód nie musi przekształcać się bezpośrednio w konsumpcję, a w szerszym kontekście, stwarza raczej możliwość kontrolowania posiadanych zasobów finansowych. Uzyskiwane dochody wpływają na kształtowanie się określonego stylu życia, w ramach którego zakupy konsumpcyjne są ważnym, ale nie jedynym przejawem zachowań społecznych107
. Jest to widoczne w odniesieniu do osób z wyższych grup dochodowych, które często przeznaczają posiadane środki finansowe na inne cele, niż zwiększanie skali zakupów
104
Budżety gospodarstw domowych w 2015 r., GUS, Warszawa 2016, s. 18-19.
105
E. Aksman, Redystrybucja dochodów i jej wpływ na dobrobyt społeczny w Polsce w latach 1995-2007, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 64.
106
K. Kuśmierczyk, L. Piskiewicz, D. Szepieniec-Puchalska, Przestrzenne zróżnicowanie konsumpcji w Polsce, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2006, s. 43.
107
M. Karczewska, Determinanty zachowań konsumenckich na rynku [w:] Materiały Krakowskiej Konferencji
67
konsumpcyjnych. Dotyczy to nie tylko wzrostu oszczędności, ale również rozwoju osobistego, działalności społecznej czy charytatywnej108. Uwzględnienie szerszego wymiaru dochodów rozporządzalnych ma konsekwencje w odniesieniu do analiz dotyczących wpływu dochodu rozporządzalnego na zachowania zakupowe konsumentów.
W Polsce kształtowanie się struktury dochodów jest bezpośrednim efektem procesu transformacji społeczno-gospodarczej po 1989 roku. Po spadku dochodów rozporządzalnych do 1992 roku, w okresie 1993-2005 wzrosły one realnie o 17%. Biorąc pod uwagę dłuższą perspektywę czasu, zmiana ta była w ograniczonym stopniu dostrzegalna w większości gospodarstw domowych109. Wyraźne ożywienie gospodarcze pojawiło się w 2004 roku i było w znaczącym stopniu efektem procesów związanych z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. W okresie silnego wzrostu gospodarczego w latach 2004-2008 zwiększał się poziom wynagrodzeń, co umożliwiło zauważalny wzrost przeciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę. W okresie 2005-2010 wskaźnik ten zwiększył się o 56,5% w ujęciu nominalnym i o 23,5% z uwzględnieniem inflacji. Od 2011 roku polska gospodarka znalazła się w fazie stagnacji, co wywołało szereg negatywnych zjawisk ekonomiczno-społecznych, w tym, wyraźny wzrost bezrobocia, zamrożenie podwyżek wynagrodzeń oraz ograniczenie aktywności kredytowej banków. W efekcie tych zjawisk w 2011 roku dochód rozporządzalny na osobę (z uwzględnieniem inflacji) obniżył się znacznie (-0,4%), co oznaczało spadek po raz pierwszy po sześciu latach wzrostu110
. Niski poziom wzrostu dochodów utrzymywał się przez dwa kolejne lata 2012 i 2013. Pozytywne tendencje makroekonomiczne w latach 2014 i 2015 spowodowały wzrost wynagrodzeń oraz wyraźny spadek bezrobocia. W konsekwencji, pojawił się wzrost dochodów rozporządzalnych w ujęciu nominalnym. Ze względu na ograniczony poziom inflacji (a nawet deflację w 2015 roku) dochody w ujęciu realnym wykazały podobny wzrost jak w ujęciu nominalnym.
108
A.B. Atkinson, Inequality What can be done?, Harvard University Press, Londyn 2015, s. 37.
109
K. Hanusik, U. Łangowska-Szczęśniak, Zmiany poziomu, struktury i zróżnicowania dochodów gospodarstw
domowych w Polsce, [w:] D. Kopycińska (red.), Zachowania rynkowe w teorii i praktyce, Katedra
Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 185.
110
Sytuacja gospodarstw domowych w 2011 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 1 – tekst dostępny na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 26.03.2016).
68
Rysunek 2.1. Wartość i dynamika dochodu rozporządzalnego na osobę w latach 2006-2015 (w ujęciu nominalnym i realnym)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny – dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl, (data dostępu 28.05.2016).
Analiza dotycząca dochodów polskich konsumentów powinna uwzględniać siłę nabywczą w porównaniu z innymi krajami europejskimi111
. Z badania agencji GfK przeprowadzonego w 42 krajach europejskich wynika, że wskaźnik ten w przeliczeniu na jednego mieszkańca Polski wyniósł w 2016 roku 6366 euro, co stanowi zaledwie 47% średniej europejskiej112
. Kwota przeznaczana na wydatki konsumpcyjne w Polsce jest kilkukrotnie niższa niż w rozwiniętych krajach Europy Zachodniej, gdzie analogiczny wskaźnik wynosił 31,7 tys. euro w Norwegii, 20,6 tys. euro w Niemczech, 19,6 tys. euro we Francji. Różnice są łagodniejsze, jeżeli uwzględnimy relatywnie niższy poziom cen detalicznych w Polsce niż w krajach wysoko rozwiniętych. Zjawisko to potwierdza przeprowadzone przez Eurostat badanie porównawcze wynagrodzeń w krajach Unii Europejskiej na podstawie parytetu siły nabywczej. Przy uwzględnieniu cen koszyka dóbr i usług konsumpcyjnych średnie wynagrodzenie w Polsce określono na 1688 EUR, co stanowi 68% średniej UE i lokuje nasz kraj na 17 miejscu wśród 25 analizowanych państw113
.
111
Wartość siły nabywczej według GfK odpowiada nominalnemu dochodowi rozporządzalnemu.
112
Siła nabywcza mieszkańców Polski per capita wyniosła 6 366 euro (27 397 PLN) w 2016 roku, 17.11.2016, tekst dostępny na stronie: www.gfk.com.pl (data dostępu 08.12.2016).
113
Wynagrodzenia w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej, Sedlak&Sedlak, 22.08.2016, tekst dostępny na stronie www.wynagrodzenia.pl (data dostępu 12.12.2016).
69
Rysunek 2.2. Przeciętne miesięczne wynagrodzenia w Polsce i Unii Europejskiej w latach 2010 i 2014 (w Euro i PPP114)
Źródło: Opracowane własne na podstawie: Wynagrodzenia w Polsce na tle innych krajów UE, Sedlak&Sedlak, 22.08.2016, tekst dostępny na stronie: www.wynagrodzenia.pl (data dostępu 12.12.2016).
O trudnej sytuacji materialnej wielu polskich konsumentów świadczą wyniki badania zamieszczone w dokumencie „Diagnoza Społeczna 2015”. Ankietowani respondenci wskazali, że najniższy miesięczny dochód netto pozwalający „związać koniec z końcem” wynosił w marcu/czerwcu 2015 roku 1496 zł na osobę miesięcznie, w porównaniu z poziomem 1102 zł w 2011 roku i 1232 zł w 2013 roku115
. Charakterystyczne jest to, że deklarowany poziom dochodów pozwalających na pokrycie bieżących kosztów utrzymania jest wyższy od średniego poziomu dochodów rozporządzalnych, który w 2015 roku wyniósł 1386 zł. Z powyższego zestawienia wynika, że w 2015 roku zaledwie 33% konsumentów wskazało, że przy uzyskiwanych dochodach radziło sobie łatwo lub raczej łatwo z wydatkami116 (por. rysunek 2.3). Oznacza to, że dwie trzecie polskich gospodarstw domowych borykało się z większymi lub mniejszymi problemami z pokryciem bieżących kosztów utrzymania. Wiąże się to z koniecznością oszczędności podczas dokonywania zakupów produktów konsumpcyjnych, w tym artykułów spożywczych i chemii gospodarczej. Konsumenci ci muszą zwracać uwagę na wysokość cen detalicznych, co wpływa na decyzje odnośnie miejsca dokonywania zakupów i wyboru określonych produktów. Pozytywnym zjawiskiem jest jednak wzrost udziału konsumentów, którzy radzą sobie przy uzyskiwanych dochodach. Odsetek takich osób wzrósł w 2015 roku do 33% w porównaniu z 28% w roku
114
PPP (ang. purchasing power parity) – kurs walutowy wyliczony w oparciu o porównanie cen sztywno ustalonego koszyka towarów i usług w różnych krajach.
115
T. Panek, J. Czapiński (red.), Diagnoza Społeczna. Warunki i jakość życia Polaków 2015, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2015, s. 41, tekst dostępny na stronie: www.diagnoza.com (data dostępu 28.10.2016).
116
70
2013. Analogicznie, odsetek konsumentów, którzy radzą sobie z trudnością lub z wielką trudnością spadł z 38% w 2013 do 30% w 2015 roku.
Rysunek 2.3. Poziom radzenie sobie gospodarstw domowych przy uzyskiwanych dochodach w latach 2011, 2013 i 2015 (w %)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Panek, J. Czapiński (red.), Diagnoza Społeczna 2015, Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2015, s. 42, dane dostępne na stronie: www.diagnoza.com (data dostępu 28.10.2016).
Z badań przeprowadzonych przez CBOS w listopadzie 2015 roku na reprezentatywnej grupie respondentów wynika, iż deklarowany przez nich dochód na osobę umożliwiający zaspokojenie podstawowych potrzeb wynosi średnio 1177 zł. Z kolei, na życie na średnim poziomie powinno wystarczyć 1907 zł, a dostatnie utrzymanie gwarantuje kwota 2595 zł na osobę. Z sondażu wynika również, że oczekiwania dochodowe konsumentów zależą od trzech głównych czynników. Zalicza się do nich dotychczasową wysokość dochodów, poziom wykształcenia i miejsce zamieszkania. Zasadniczo, wyższe wymagania dotyczące oczekiwanego poziomu dochodu prezentują osoby lepiej wykształcone mieszkujące w dużych aglomeracjach. Ich zdaniem dochód umożliwiający podstawowe utrzymanie powinien wynosić co najmniej 1765 zł. Z kolei, według osób z najniższymi dochodami, kwota w tej wysokości pozwolić może na dostanie życie117. Z analizy powyższych danych wynika, że większość polskich konsumentów boryka się z trudnościami codziennego życia wynikającymi z ograniczonej wysokości uzyskiwanych dochodów. W znaczącym stopniu wpływa to na ich zachowania zakupowe i strukturę nabywanych produktów konsumpcyjnych. Należy zauważyć, że w ciągu dwóch lat 2014-2015 ich sytuacja materialna uległa poprawie, co przejawiać się powinno w zmianie postaw nabywczych i preferencjach dotyczących kupowanych produktów.
117
Oczekiwania dochodowe Polaków, CBOS, Warszawa 2015, s. 1 i 5, tekst dostępny na stronie: www.cbos.pl (data dostępu 29.12.2016).
71
Najważniejszym źródłem dochodów rozporządzalnych są wynagrodzenia. Wynika to ze zdecydowanie największej liczby zatrudnionych w formie umowy o pracę w stosunku do osób uzyskujących dochody z innych źródeł. Wynagrodzenia brutto wykazywały tendencję wzrostową w latach 2005-2008, która została zahamowana w okresie trudności gospodarczych w latach 2009-2012. Szczególnie jest to zauważalne w latach 2010-2011, gdy ich wzrost wyniósł zaledwie 1%, a w 2012 roku pojawił się nawet nieznaczny spadek w ujęciu realnym o 0,4%118. Oznacza to wzrost średniego wynagrodzenia brutto w całym okresie 2005-2012 o 21% w ujęciu realnym. Znacząca poprawa wynagrodzeń jest zauważalna w okresie 2013-2015, co obrazuje wzrost w 2015 roku o 11% w stosunku do 2012 roku. Do poprawy wynagrodzeń realnych w tym okresie przyczynił się zerowy poziom inflacji w 2014 i deflacja w 2015 roku.
Rysunek 2.4. Wynagrodzenia brutto i płace minimalne oraz ich dynamika w latach 2005-2015
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 27.08.2016).
Na zwiększenie poziomu średniego wynagrodzenia istotny wpływ mają grupy zawodowe uzyskujące wynagrodzenia wielokrotnie przekraczające poziom przeciętny. Najwyższy poziom płac prezentują specjaliści technologii informacyjno-komunikacyjnych, osoby zatrudnione w mediach i reklamie, ubezpieczeniach oraz telekomunikacji. Te
118
Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 27.08.2016).
72
stanowiska pracy związane są z funkcjonowaniem średnich i dużych przedsiębiorstw zlokalizowanych w większych aglomeracjach. Stanowi to istotny powód wyższych wynagrodzeń w województwach, w skład których wchodzi większa liczba dużych i średnich miast119. W 2014 roku 2,3% zatrudnionych zarabiało ponad 12.323 złotych miesięcznie, co stanowiło wynagrodzenie ponad 7-krotnie przekraczające minimalną płacę zatrudnionych na pełnym etacie. Z drugiej strony, stały wzrost średniego poziomu wynagrodzeń jest efektem sukcesywnego podwyższania poziomu płacy minimalnej. W wartościach nominalnych jej wysokość wzrosła w okresie 2005-2015 o 106%, a przy uwzględnieniu inflacji o 66% w stosunku do roku bazowego 2005. Poziom tego parametru ma tym większe znaczenie, im większa liczba konsumentów uzyskuje wynagrodzenia na poziomie zbliżonym do minimalnego a nie wartości ekstremalnie wysokich. Według danych statystycznych najczęściej występującym poziomem wynagrodzeń w 2014 roku (dominanta) było 2469 zł miesięcznie120, natomiast największa grupa 26,2% zatrudnionych mieściła się z zakresie płac od 2054 zł do 3081 zł miesięcznie.
Średnie wynagrodzenie należy traktować jako wskaźnik statystyczny, który niezbyt wiernie odzwierciedla rozkład dochodów całej populacji. Na wartość tego parametru wpływają bowiem wartości skrajne, a w szczególności, wynagrodzenia tworzące tzw. kominy płacowe. W konsekwencji, około dwie trzecie zatrudnionych uzyskuje wynagrodzenia poniżej średniej płacy krajowej. Z tego powodu należy uwzględnić wartość mediany wynagrodzeń, czyli poziom, który jako wartość środkowa oddziela na dwie połowy wynagrodzenia uzyskiwane przez ogół zatrudnionych w Polsce. We wszystkich latach analizowanego okresu wartość mediany była wyraźnie niższa od poziomu średniego wynagrodzenia w kraju. Co więcej, z analizowanych danych wynika, że wartość średniego wynagrodzenia rosła szybciej niż mediana, co ma wpływ na różnicowanie się wynagrodzeń w kolejnych latach analizowanego okresu.
119
Oczekiwania dochodowe Polaków…, op. cit., s. 21.
120
Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2014 r., GUS, Warszawa 2015, s. 1, tekst dostępny na: www.stat.gov.pl (data dostępu 29.12.2016).
73
Rysunek 2.5. Struktura płac w Polsce w 2014 roku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wynagrodzenia w górę, ale do Zachodu wciąż nam daleko,10.01.2016, dane dostępne na stronie www.biznes.onet.pl (data dostępu 12.11.2016).
Istotny wpływ na kształtowanie się skali zróżnicowania dochodów wywiera zjawisko ubóstwa. Jest ono definiowane jako stan, w którym konsumenci nie są w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb. Jego intensywność szacowana jest na podstawie odsetka osób znajdujących się poniżej określonych minimalnych pułapów dochodowych. Granice ubóstwa mogą wyznaczać: minimum egzystencji, relatywna granica ubóstwa i ustawowa granica ubóstwa. Minimum egzystencji (określane też jako granica ubóstwa skrajnego) oznacza taki poziom zaspokojenia potrzeb, poniżej którego istnieje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka. Ustawowa granica ubóstwa jest poziomem dochodów, którego nieprzekroczenie uprawnia do otrzymywania świadczeń z pomocy społecznej. Relatywna granica ubóstwa oznacza poziom 50% średnich wydatków ogółu gospodarstw domowych121. W niniejszej pracy jako zasadniczy miernik zostało przyjęte ubóstwo relatywne, co wynika ze ścisłego powiązania wydatków z poziomem dochodów osób, którego to zjawisko dotyczy.
W analizowanym okresie Polska charakteryzowała się wysokim udziałem gospodarstw domowych uzyskujących dochody poniżej granicy ubóstwa. W okresie wstępowania do Unii Europejskiej, aż 21% polskiego społeczeństwa zagrożone było
121
Ubóstwo w Polsce w latach 2013-2014, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2015, s. 24, tekst dostępny na stronie www.stat.gov.pl (data dostępu 29.12.2016).
74
ubóstwem relatywnym, co uzasadniało określenie naszego kraju – na równi z Litwą – jako jednego z dwóch najuboższych krajów Unii Europejskiej122
. W okresie 2005-2008 wraz ze wzrostem ogólnego poziomu dochodów sytuacja w tym zakresie znacznie się poprawiła. W 2009 roku udział osób zagrożonym ubóstwem relatywnym zmniejszył się do najniższego od 2004 roku poziomu 17,3% (por. rysunek 2.6). Poza nieznacznym wzrostem do poziomu 17,4% w 2010 roku, skala ubóstwa relatywnego stale się zmniejszała, by w 2015 roku osiągnąć najniższy w całym analizowanym okresie poziom 15,5%. W ostatnich dwóch latach analizowanego okresu udział mieszkańców znajdujących się poniżej ustawowej granicy ubóstwa i poziomu minimum egzystencji wykazuje tendencję spadkową. Efektem obniżających się tego typu wskaźników jest przesunięcie Polski do grupy krajów o średnim poziomie ubóstwa. Z europejskiego badania dochodów i warunków życia (EU-SILC) w 2014 roku wynika, że Polska, ze wskaźnikiem zagrożenia ubóstwem 17,0% znalazła się nieco powyżej średniej UE, która wynosiła 15,9%123
.
Rysunek 2.6. Skala zagrożenia ubóstwem w Polsce w latach 2005 – 2015
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2016, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 28.05.2016).
Pomimo zmniejszania się udziału osób dotkniętych niedostatkiem materialnym, nadal wysoki poziom wskaźników ubóstwa oznacza, że znaczna część polskich konsumentów boryka się z podstawowymi problemami związanymi z finansowaniem bieżących potrzeb.
122
A. Szukiełojć-Bieńkuńska, Ubóstwo w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej – podstawowe fakty i dane, EAPN Polska, Warszawa 2010, s. 14, tekst dostępny na stronie: www.eapn.org.pl (data dostępu: 09.04.2015).
123
Wskaźnik zagrożenia ubóstwem według nomenklatury EU-SILC określony jest na podstawie odsetka osób, których ekwiwalentny dochód do dyspozycji (po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych), jest niższy od granicy ubóstwa ustalonej na poziomie 60% mediany ekwiwalentnych dochodów do dyspozycji w danym kraju.
75
Szacuje się, że w 2015 roku w Polsce zagrożonych ubóstwem było prawie 6,5 milionów mieszkańców, a na poziomie poniżej minimum egzystencji żyje 2,8 milionów124
. Osoby te zmuszone są do przeznaczania niemal całości swoich dochodów na bieżące potrzeby, przy jednoczesnym braku oszczędności lub zabezpieczenia finansowego na wypadek utraty bieżących dochodów. Co więcej, w najniższych grupach dochodowych występuje silne uzależnienie od konieczności pozyskiwania dodatkowych środków finansowych, co bywa powodem wpadnięcia w tzw. pętlę zadłużenia. Osoby zagrożone ubóstwem zmuszone są podejmować racjonalne decyzje nabywcze, w których dominuje dążenie do ograniczania wydatków, by móc „związać koniec z końcem”.
Według badań GUS, czynnikiem sprzyjającym powstawaniu sfery ubóstwa jest bezrobocie. W 2014 roku w gospodarstwach domowych, w których była przynajmniej jedna osoba bezrobotna, skala ubóstwa skrajnego osiągała poziom 15%, co oznacza, że był on dwukrotnie wyższy niż średnia krajowa125. Analogicznie, można wnioskować, że wyraźny spadek bezrobocia w latach 2014-2015 w znacznym stopniu umożliwił poprawę położenia materialnego osób o najniższych dochodach, co przyczyniło się do zmniejszenia nierówności dochodowych w Polsce.
Rysunek 2.7. Poziom i stopa rejestrowanego bezrobocia w latach 2006-2015
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2016, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl, (data dostępu 28.05.2016).
Poziom uzyskiwanych dochodów osobistych zależy od wielu czynników kształtowanych przez konsumentów, jak i uwarunkowanych otoczeniem zewnętrznym. Do pierwszej sfery należy zaliczyć m.in. poziom wykształcenia, miejsce zamieszkania, zawód i
124
Jakie państwo, taka bieda. Progi ubóstwa w Europie, 19.02.2015, tekst dostępny na stronie www.biznes.onet.pl (data dostępu 9.12.2016).
125
76
doświadczenie, zdolności psychofizyczne, przedsiębiorczość, wiek, miejsce zatrudnienia. Zakres czynników zewnętrznych obejmuje m.in. koniunkturę gospodarczą, politykę społeczną państwa, aktualną sytuację na rynku pracy, oferowany poziom wynagrodzeń, potencjał ekonomiczny przedsiębiorstw, politykę płacową w sferze komercyjnej i publicznej, lokalizację pracodawcy. Efektem tych wszechstronnych uwarunkowań jest zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych i indywidualnych konsumentów126
.
Ze względu na społeczny wymiar, zagadnienie skali zróżnicowania dochodów nie jest jednoznacznie interpretowane w naukach ekonomicznych. Zbyt niski poziom nierówności dochodowych oznaczać może intensywny podział wtórny i silny przepływ dochodów od najbardziej do najmniej zamożnych konsumentów, co prowadzi do zmniejszenia oszczędności i ograniczenia poziomu przedsiębiorczości. Z kolei, wysokie zróżnicowanie dochodów może prowadzić do napięć społecznych, które poprzez zmianę układu politycznego spowodować mogą niestabilność w sferze ekonomicznej127
. W ramach niniejszej pracy tematyka nierówności dochodowych ujęta jest na kilku różnych płaszczyznach. Podejmuje się jej analizę w wymiarze ogólnokrajowym, w ujęciu regionalnym (z uwzględnieniem poszczególnych województw i skali miejscowości) oraz układzie grup społeczno-ekonomicznych. Analiza tego zjawiska ma na celu zweryfikowanie hipotezy głównej niniejszej pracy jaką jest wpływ zróżnicowania dochodów na rozwój przedsiębiorstw handlowych branży FMCG. Wobec tego, istotnym zagadnieniem podejmowanym w niniejszej pracy jest relacja między poziomem dochodów osobistych (z uwzględnieniem