HANDLOWYCH BRANŻY FMCG
4.1. Przestrzenne zróżnicowanie dochodów konsumentów a struktura handlu detalicznego branży FMCG
174
ROZDZIAŁ 4
PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE DOCHODÓW
KONSUMENTÓW A ROZWÓJ PRZEDSIĘBIORSTW
HANDLOWYCH BRANŻY FMCG
4.1. Przestrzenne zróżnicowanie dochodów konsumentów
a struktura handlu detalicznego branży FMCG
W niniejszym rozdziale podjęto próbę określenia współzależności między rozwojem handlu detalicznego branży FMCG a dochodem rozporządzalnym na osobę w ujęciu przestrzennym, tj. na poziomie poszczególnych województw. W odniesieniu do handlu, jako kryterium rozwoju przyjęto liczebność sklepów spożywczych i spożywczo-przemysłowych, które posiadają w ofercie również asortyment produktów nieżywnościowych, (chemii gospodarczej, kosmetyków, środków higieny osobistej, wyrobów tytoniowych, karmy dla zwierząt i leków bez recepty). W handlu detalicznym liczebność sklepów w sieci jest ściśle związana z dążeniem do powiększenia skali prowadzonej działalności, co wykracza poza pojęcie wzrostu w wymiarze ilościowym. Skala działalności handlowej wyznacza standardy jakościowe sieci i jest bezpośrednim wykładnikiem przewagi konkurencyjnej na rynku248
. Wynika to z faktu, że wzrost jest możliwy pod warunkiem akceptacji sieci handlowej przez konsumentów, którzy podczas wyborów zakupowych kierują się nie tylko poziomem cen i szerokością asortymentu, ale również wieloma innymi atrybutami działalności handlowej. Z kolei, aspekty dochodowe ujęto w niniejszym rozdziale szerzej niż tylko w rozumieniu dochodu rozporządzalnego na osobę. Z tego względu w prowadzonej analizie uwzględniono takie czynniki, jak: siła nabywcza na 1 km², poziom wynagrodzeń i wydatki na żywność oraz napoje bezalkoholowe.
248
175
Przy badaniu tych współzależności należy uwzględnić złożoność procesu decyzyjnego w odniesieniu do rozmieszczenie sklepów, szczególnie tych należących do sieci wielkoformatowych. Decyzje tego typu należą do zakresu strategicznej polityki rynkowej przedsiębiorstw handlowych, gdzie dochód rozporządzalny konsumentów jest wprawdzie istotnym, lecz jednym z wielu uwzględnianych determinant. W strategiach lokalizacyjnych dużych sieci handlowych uwidacznia się prawidłowość polegająca na tym, że im bardziej rozwinięta jest skala działalności, tym większego znaczenia nabierają nie pojedyncze czynniki, ale grupy czynników oddziałujące zarówno w skali ogólnokrajowej jak i lokalnej249.
Parametry określające atrakcyjność rynku w sposób kompleksowy brane są pod uwagę w szczególności podczas rozwijania zagranicznych inwestycji w sektorach handlu i usług. Przykładowo, w 2007 roku aż 89% ulokowanych środków finansowych dotyczyło inwestycji w przedsiębiorstwach, których główne siedziby znajdowały się w czterech najbardziej rozwiniętych gospodarczo województwach: mazowieckim, dolnośląskim, wielkopolskim i małopolskim250
. W odniesieniu do handlu, taka koncentracja kapitału w znacznym stopniu wyznaczyła późniejsze zróżnicowanie rozmieszczenia placówek wielkopowierzchniowych należących do międzynarodowych korporacji handlowych.
W niniejszym rozdziale jako kryterium lokalizacji przestrzennej przyjęto administracyjny podział kraju na województwa. Ze względu na różną wielkość poszczególnych województw pod względem liczby mieszkańców i powierzchni, zastosowano wskaźniki umożliwiające porównanie struktury przestrzennej handlu detalicznego pod względem liczby sklepów. W szczególności dotyczy to wskaźnika liczby sklepów na 10 tysięcy mieszkańców, który służy określeniu poziomu penetracji rynku w zakresie poszczególnych formatów handlowych. Innym zastosowanym miernikiem jest liczba sklepów na kilometr kwadratowy powierzchni. Kryterium to pozwala sprowadzić do wspólnego mianownika i porównać gęstość rozmieszczenia sklepów detalicznych na jednostce powierzchni w poszczególnych województwach.
Biorąc pod uwagę wszystkie sklepy spożywcze w kraju, stwierdza się przewagę liczebną czterech województw: mazowieckiego, śląskiego, wielkopolskiego i małopolskiego. Mazowieckie jest regionem o najwyższym poziomie dochodów rozporządzalnych, największej liczbie ludności i posiada jednocześnie największą liczbę sklepów wynoszącą 14,6 tys. (tabela 4.1). Niewiele mniej placówek handlowych znajduje się w województwie
249
T. Kaczmarek, Struktura przestrzenna…, op. cit., s. 149.
250
J. Chojna (red.), Foreign Investment in Poland, Instytut Badania Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2013, s. 137.
176
śląskim (13,0 tys.), a na trzecim miejscu lokuje się województwo wielkopolskie z liczbą 10,3 tys. obiektów handlowych. Zdecydowanie najmniej sklepów prowadzi działalność w województwach: opolskim (2,6 tys.), podlaskim ( 2,9 tys.) i lubuskim (3 tys.).
Rysunek 4.1. Liczba sklepów spożywczych i liczba sklepów na 10 tys. mieszkańców w 2015 roku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl, (data dostępu 12.10.2016).
W odniesieniu do liczby sklepów na 10 tys. mieszkańców, średnia krajowa wynosi 27,4. Najwyższy poziom tego wskaźnika występuje w województwie wielkopolskim (29,7), a zbliżoną wysokość wykazują województwa lubuskie (29,3) i zachodniopomorskie (29,1). Najniższy poziom tego parametru (poniżej 25) wykazują województwa wschodnie: podlaskie, świętokrzyskie i podkarpackie. Regiony te cechuje relatywnie niski poziom gęstości zaludnienia w stosunku do średniej krajowej. Relacje te sygnalizują ścisłą współzależność między liczbą ludności i gęstością zaludnienia a lokalizacją sklepów spożywczych. Charakterystycznym czynnikiem jest stosunkowo niewielki poziom zróżnicowania tego
177
wskaźnika (liczby sklepów na 10 tys. mieszkańców) pomiędzy województwami, który wyraża współczynnik zmienności 6,9%.
Analiza korelacji między dochodami rozporządzalnymi, wynagrodzeniami i wydatkami na żywność a wskaźnikami penetracji rynku w handlu spożywczym wykazała umiarkowaną współzależność między dochodem rozporządzalnym (na jedną osobę) a liczbą sklepów na 10 tys. mieszkańców (0,544). Współczynnik korelacji na tym poziomie sugeruje, że relacja ta nie musi być dominująca w kontekście lokalizacji sklepów spożywczych. Jednocześnie, statystycznie nieistotne wartości wskaźników korelacji wystąpiły między mierzoną w ten sposób gęstością lokalizacji sklepów spożywczych a poziomem wynagrodzeń, wydatkami na żywność i siłą nabywczą (na 1 km²). Co więcej, nie zachodzi również związek między gęstością sieci handlowej (w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców) a gęstością zaludnienia. Oznacza to, że zarówno w województwach z większym udziałem ludności zamieszkałej w dużych miastach, jak i w regionach z dużym udziałem terenów wiejskich liczba sklepów przypadająca na określoną liczbę potencjalnych klientów jest do siebie zbliżona. Okazuje się, że sklepy spożywcze są stosunkowo równomiernie zlokalizowane na terenie całego kraju, z niewielką przewagą województw o większej gęstości zaludnienia. Zjawisko zrównoważonego rozmieszczenia tych placówek handlowych uzasadnić można specyficzną strukturą polskiego rynku spożywczego, w skład której wchodzi niemal 93% sklepów małych, średnich i dużych (do 300 m² powierzchni sprzedażowej)251
. W odniesieniu do tych placówek handlowych decyzje lokalizacyjne podejmowane są zazwyczaj przez ich właścicieli przy uwzględnieniu czynników należących do bezpośredniego lokalnego otoczenia rynkowego. Przede wszystkim uwzględniana jest liczba potencjalnych nabywców, ich charakterystyka zawodowo-społeczna oraz czynniki otoczenia, takie jak: konkurencja, łatwość dojazdu i dojścia do sklepu, infrastruktura techniczna, sąsiedztwo instytucji i innych przedsiębiorstw.
251
178
Tabela 4.1. Rozkład przestrzenny sklepów spożywczych w 2015
w oje w ód ztw a sk le py sp oż yw cz e % SK L E PY S PO Ż Y W C Z E W K RA JU SK L E PY S PO Ż Y W C Z E na 10 tys . SK L E PY S PO Ż Y W C Z E na 10 tys . w s tos unku do ś re dni ej kra jow ej li cz ba s kl epów s po żyw cz yc h łą cz ni e na 1 km ² li cz ba s kl epów s po żyw cz yc h łą cz ni e na 1 km ² w s tos u nku do śre dni ej kr aj ow ej szt. % szt. % szt. % POLSKA 105408 100.0 27.4 100.0 0.34 100.0 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 3653 3.5 25.3 92.4 0.15 44.8 LUBUSKIE 3013 2.9 29.5 107.8 0.22 63.8 LUBELSKIE 5660 5.4 26.4 96.2 0.23 66.9 PODLASKIE 2910 2.8 24.4 89.1 0.14 42.7 POMORSKIE 6251 5.9 27.2 99.1 0.34 101.3 PODKARPACKIE 5182 4.9 24.3 88.9 0.29 86.4 ŚWIĘTOKRZYSKIE 3046 2.9 24.1 88.0 0.26 77.2 MAZOWIECKIE 14640 13.9 27.4 100.2 0.41 122.0 ZACHODNIOPOMORSKIE 4996 4.7 29.1 106.3 0.22 64.7 DOLNOŚLĄSKIE 8134 7.7 28.0 102.1 0.41 121.3 WIELKOPOLSKIE 10322 9.8 29.7 108.5 0.35 102.8 MAŁOPOLSKIE 9498 9.0 28.2 103.0 0.62 185.4 KUJAWSKO-POMORSKIE 5405 5.1 25.9 94.4 0.30 89.1 OPOLSKIE 2586 2.5 25.8 94.3 0.28 81.6 ŁÓDZKIE 7146 6.8 28.5 104.2 0.39 116.5 ŚLĄSKIE 12965 12.3 28.3 103.2 1.05 312.7
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 29.05.2016).
Znacznie większe dysproporcje między województwami występują w odniesieniu do wskaźnika, jakim jest liczba sklepów na jednostkę powierzchni252
. Najwyższy poziom tego parametru występuje w województwie śląskim (1,05 sklepu/1 km²), ponad 3-krotnie przekracza średni poziom krajowy. Jest to gęstość lokalizacji sklepów ponad 7-krotnie większa od analogicznego wskaźnika dla województwa podlaskiego, gdzie liczba sklepów na 1 km² wynosi zaledwie 0,14. W tym względzie występuje wysoka współzależność między gęstością zaludnienia a liczebnością placówek handlowych. Współczynnik korelacji na
252
179
poziomie 0,99 wskazuje, że czynniki demograficzne w znacznym stopniu decydują o lokalizacji placówek handlowych. Oznacza to, iż sklepy sytuowane są głównie w miejscach, w których można liczyć na obecność dostatecznie dużej liczby potencjalnych klientów. Przykładowo, w województwie śląskim występuje zarówno największa gęstość zaludnienia (305 os./1 km²), jak i największe nasycenie placówkami handlu detalicznego. Analogicznie, w województwie podlaskim, gdzie gęstość zaludnienia jest najniższa w kraju (54 os./1 km²), jest też najmniejszy poziom penetracji handlu spożywczego. (tabela 4.1).
Badanie współzależności miedzy gęstością sieci handlowej a czynnikami dochodowymi wykazuje bardzo wysoki poziom korelacji między liczbą sklepów na 1 km² a poziomem siły nabywczej przypadającej na jednostkę powierzchni (0,987). Jednocześnie statystycznie nieistotny jest poziom korelacji miedzy dochodem rozporządzalnym na osobę (wchodzącym w skład siły nabywczej) a rozmieszczeniem sklepów spożywczych. Potwierdza to, że czynnikiem dominującym przy lokalizacji tych placówek handlowych jest gęstość zaludnienia, jako jeden z dwóch wskaźników wchodzący (obok dochodu rozporządzalnego na osobę) w zakres siły nabywczej przypadającej na jednostkę powierzchni.
Należy zdawać sprawę z tego, że całościowe uwzględnianie sektora handlu spożywczego, w tym badanie relacji lokalizacji sklepów w układzie przestrzennym z czynnikami dochodowymi, może przynieść wyniki zbyt ogólne, by na ich podstawie wyciągać wnioski dotyczące przestrzennego rozwoju handlu spożywczego. Wynika to ze złożonej struktury handlu, która jest pochodną różnych tendencji rozwojowych (odmiennych faz cyklu życia na rynku) dotyczących sklepów należących do odmiennych formatów handlowych. Rozwój ilościowy sklepów określonych formatów odbywa się często kosztem regresu w innych formatach, głównie wśród małych i średnich sklepów spożywczych. Silna i trwająca przez wiele lat konkurencja między handlem tzw. nowoczesnym a tradycyjnym spowodowała, że tendencje rozwojowe w poszczególnych formatach (i konkretnych sieciach) są odmienne, a częstokroć nawet przeciwstawne. Co więcej, w sposób odmienny podejmowane są decyzje lokalizacyjne, co dotyczy również odmienności procesu zarządzania w sieciach sklepów własnych (np. Lidl), w sieciach franczyzowych (np. Lewiatan) oraz w odniesieniu do niezależnych sklepów spożywczych. Z tego punktu widzenia, uzasadnionym podejściem jest dokonanie analizy współzależności między lokalizacją placówek handlowych a czynnikami dochodowymi na poziomie określonych formatów handlowych.
180
Tabela 4.2. Współczynnik korelacji między dochodem rozporządzalnym, wynagrodzeniami brutto i wydatkami na żywność a wskaźnikami
rozwoju sklepów spożywczych w 2015 roku
SKLEPY SPOŻYWCZE na 10 tys. w stosunku do średniej krajowej
dochód rozporządzalny 0.543
siła nabywcza 0.345
wynagrodzenia 0.307
wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe 0.357 gęstość zaludnienia 0.288
SKLEPY SPOŻYWCZE łącznie na 1 km²
dochód rozporządzalny 0.278
siła nabywcza 0.987
wynagrodzenia 0.453
wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe 0.202 gęstość zaludnienia 0.997
Źródło: Wyliczenia własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 10.06.2016).
Istotną kwestią w kontekście lokalizacji przestrzennej sklepów branży FMCG jest uwzględnienie kryterium, jakim jest klasa (wielkość) miejscowości. Ranga tego czynnika jest o tyle ważna, że wielkość miejscowości jest ściśle skorelowana z poziomem dochodów rozporządzalnych (por. rysunek 2.18). Oznacza to, że poziom średniego dochodu wzrasta wraz ze zwiększaniem się liczby mieszkańców w określonych miejscowościach. Fakt ten należy połączyć z tendencją rozwoju sklepów wielkopowierzchniowych w coraz mniejszych lokalizacjach. Wynika to z coraz większego nasycenia rynków dużych aglomeracji i trudności w pozyskiwaniu atrakcyjnych miejsc inwestycyjnych, co skłania niektórych operatorów do rozwoju w mniejszych miejscowościach. W układzie historycznym zjawisko to jest szczególnie zauważalne w odniesieniu do hipermarketów, dyskontów i supermarketów (rysunek 4.2).
181
Rysunek 4.2. Położenie sklepów różnych formatów w różnej wielkości miejscowościach w latach 2005 i 2014
Źródło: Raport strategiczny. Dystrybucja FMCG w Polsce, GfK Polonia, luty 2015.
Taka forma rozwoju jest ściśle związana z nasilonymi inwestycjami tych operatorów w województwach Polski wschodniej, gdzie wskaźnik penetracji rynku jest wyraźnie mniejszy niż w zachodniej części kraju. Dotyczy to szczególnie sieci zaliczających się do najbardziej dynamicznych, takich jak: Biedronka, Lidl, Kaufland, Intermarché czy Stokrotka. Jest kwestią oczywistą, że tego typu aktywność inwestycyjna powoduje bardziej równomierne rozmieszczenie placówek dużego formatu na mapie kraju. Jednocześnie, trend ten – ze względu na niższy poziom dochodów w mniejszych miejscowościach – powoduje zmniejszenie współzależności między czynnikami dochodowymi a rozwojem tych sieci detalicznych.