Udział wydatków konsumpcyjnych w dochodach

99

zakupów oraz nabywanie markowych produktów w niższych promocyjnych cenach. Ponad połowa polskich konsumentów utrzymała w tym okresie wydatki na dobra konsumpcyjne na poziomie niepogorszonym przez stagnacją gospodarczą.

2.3. Udział wydatków konsumpcyjnych w dochodach

Analiza wpływu zróżnicowania dochodów na rozwój przedsiębiorstw handlowych powinna uwzględniać relacje między dochodem a wydatkami konsumpcyjnymi. Wydaje się rzeczą oczywistą, że możliwości finansowe konsumentów wpływają na wielkość wydatków, a wzrost dochodów powoduje zwiększenie możliwości nabywczych. Sytuacja taka miała miejsce w 2015 roku, w którym zauważalny wzrost dochodów zaowocował wyraźną poprawą nastrojów konsumenckich i zwiększoną skłonnością do wydatków na produkty FMCG (rysunek 2.20). W tym roku wskaźnik realnego wzrostu wydatków konsumpcyjnych wyniósł niemal 2,0%, podczas gdy w całym okresie 2012-2015 osiągnął poziom 3,8%. Można zaobserwować, że w okresach wzrostu poziomu dochodu, zwiększały się również wydatki konsumpcyjne, a analogiczne reakcje występują podczas ograniczenia wzrostu lub spadku dochodów. Sytuacja taka miała miejsce w latach 2011 i 2013, gdy obniżenie wzrostu dochodów rozporządzalnych spowodowało zmniejszenie wzrostu wydatków. Bardziej szczegółowe porównanie obu tych kategorii pozwala zauważyć, że w okresach spadku dynamiki dochodu, poziom wydatków obniża się nieco łagodniej. Zjawisko to można określić jako dążenie konsumentów do utrwalenia dotychczasowego modelu konsumpcji, przy założeniu, że aktualne trudności i ograniczenia finansowe mają charakter przejściowy.

100

Rysunek 2.20. Dynamika dochodów rozporządzalnych i wydatków konsumpcyjnych w latach 2006-2015 (w % w stosunku do 2005 roku)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 12.11.2016).

W okresie 2005-2015 wydatki na towary i usługi konsumpcyjne wzrosły o 57,9% nominalnie i o 27,4% w ujęciu realnym. W ostatnich dwóch latach tego okresu odnotowano wzrost wydatków realnych o 1,4% w 2014 i 2,0% w 2015 roku. Zwiększenie wydatków konsumpcyjnych było niższe niż odpowiedni wzrost dochodów rozporządzalnych na osobę, który w okresie 2005-2015 wynosił 82% w ujęciu nominalnym i 47,0% z uwzględnieniem inflacji¹⁶¹. Oznacza to, że w kolejnych latach coraz większa część dochodów przeznaczana była na inne wydatki osobiste, w tym m.in. spłatę zadłużenia, inwestycje osobiste, wzrost oszczędności. Porównanie rozkładu dochodów i wydatków na towary i usługi konsumpcyjne w poszczególnych latach potwierdza podstawowe prawo psychologiczne społeczeństwa J.M. Keynesa przyjmujące, że wraz ze wzrostem dochodów konsumentów rosną ich wydatki konsumpcyjne, ale nie wprost proporcjonalnie¹⁶². W 2006 roku ogólny udział wydatków w dochodach rozporządzalnych wyniósł 89,2%, podczas gdy w 2015 roku już tylko 78,7%163

. Związane jest to z tym, że we wszystkich latach analizowanego okresu dynamika dochodów była większa niż wydatków konsumpcyjnych (rysunek 2.21). Rozkład taki wskazuje na znaczenie dochodu nie tylko jako źródła pokrycia wydatków konsumpcyjnych, ale również

161

Wyliczenia własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2016 – dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 20.11.2016).

162

G. Adamczyk, Analiza dochodowych uwarunkowań konsumpcji w gospodarstwach domowych w latach

dziewięćdziesiątych, [w:] Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu – CCCXLIII (2002), Wydawnictwo Akademii

Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, s. 15.

163

Wyliczenie własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 2006 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, s. 59 i 69 i Budżety gospodarstw domowych w 2015, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013, s. 85 i 101, teksty dostępne na stronie:www.stat.gov.pl (data dostępu 28.09.2016).

101

jako czynnika kształtującego zmieniającą się strukturę spożycia i – w szerszym kontekście – determinującego styl życia obywateli. Zmiana struktury konsumpcji jest możliwa pod warunkiem zauważalnej (ponad 1% w układzie rocznym) i trwającej dłużej niż jeden rok poprawy sytuacji dochodowej określonych gospodarstw domowych. Pomimo koncentrowania uwagi na aspektach dochodowych, należy mieć na względzie również inne czynniki rzutujące na zmieniającą się strukturę rynku produktów FMCG. Zaliczyć do nich można czynniki demograficzne, w tym średni wiek konsumentów, wykształcenie, miejsce zamieszkania, liczbę osób w gospodarstwie domowym. Przykładowo, wydatki konsumpcyjne są większe w okresie tworzenia rodziny, a następnie zmniejszają się wraz ze zbliżaniem się do wieku emerytalnego.

Rysunek 2.21. Przeciętne miesięczne dochody rozporządzalne i wydatki towary i usługi konsumpcyjne oraz udział wydatków w dochodach w latach 2005-2015

Źródło: Sytuacja gospodarstw domowych w 2015 r. w świetle wyników badania gospodarstw domowych, Główny Urząd Statystyczny, s.1, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 12.12.2016).

Zjawiskiem, na które należy zwrócić uwagę jest silne zróżnicowanie udziału wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne w dochodach rozporządzalnych w skrajnych grupach dochodowych. W 2015 roku udział wydatków konsumpcyjnych w pierwszej grupie kwintylowej wyniósł 121,3%, a w piątej 64,6% dochodów rozporządzalnych. W cenach bieżących wartości te wyniosły odpowiednio 554 zł i 1825 zł, co oznacza, że wydatki na żywność grupy osób najbardziej zamożnych były 3,3 razy wyższe niż 20% najuboższych konsumentów. Warto zaznaczyć, że wskaźnik zróżnicowania kwintylowego wydatków jest około dwa razy niższy niż analogiczne zróżnicowanie dochodów rozporządzalnych

102

wynoszące 6,2. Wynika to stąd, że w grupach o najniższych dochodach zaspokajanie niezbędnych potrzeb konsumpcyjnych wymaga środków równoważących cały uzyskiwany dochód. Przewaga wydatków nad dochodami wskazuje na występowanie syndromu tzw. nadskłonności do konsumpcji polegającej na wydatkowaniu nie tylko bieżących dochodów, ale także innych dostępnych środków finansowych. W tym celu osoby o najniższych dochodach korzystają z oszczędności lub zmuszone są pozyskać zewnętrzne źródła finansowania, by sfinansować wydatki konsumpcyjne. W przypadku osób bardziej zamożnych potrzeby żywieniowe nie wzrastają proporcjonalnie do wzrostu dochodów. Ich struktura spożycia jest wprawdzie na wyższym poziomie, jednak wymaga to przeznaczania na nią coraz mniejszej części uzyskiwanych dochodów, a rosnąca część środków finansowych przeznaczana jest na oszczędności lub inwestycje osobiste.

W grupie mniej zamożnych konsumentów w pewnych okresach może zachodzić zjawisko wzrostu udziału wydatków na produkty żywnościowe w dochodach rozporządzalnych164. Jednym z powodów może być rozszerzający się asortyment dóbr konsumpcyjnych pierwszej potrzeby. Widać to wyraźnie na przykładzie szerokiej gamy produktów w różnych kategoriach, w pojawianiu się nowych nieznanych wcześniej kategorii (np. dań gotowych, karmy dla psów i kotów, nowych rodzajów kosmetyków). Zapotrzebowanie na gamę produktów spożywczych rośnie wraz z upowszechnianiem konsumpcyjnego stylu życia oraz oddziaływania reklam, promocji cenowych, atrakcyjnych wystaw i aranżacji w sklepach. W rezultacie, wraz ze wzrostem dochodów konsumenci rozszerzają zainteresowanie asortymentem produktów pierwszej potrzeby. Zjawisko stałej poprawy jakości życia przez zwiększenie koszyka nabywanych produktów konsumpcyjnych występuje w Polsce od 1989 roku. Z kolei, producenci rozwijają nowe grupy produktów, które zaspokajają coraz bardziej wysublimowane potrzeby nabywców165. Można to określić jako proces wchodzenia na coraz wyższe szczeble konsumpcji w zakresie produktów FMCG.

W sytuacji obniżenia możliwości nabywczych (np. w latach 2011-2013) konsumenci, najczęściej nie reagują w sposób bezpośredni przez proporcjonalne obniżenie zakupów artykułów FMCG. Starają się utrzymać dotychczasowy poziom spożycia przez wykorzystanie oszczędności, pobieranie kredytów bankowych, korzystanie z kart kredytowych, zaciąganie prywatnych pożyczek lub uzyskiwanie darowizn od rodziny. W zakresie zachowań nabywczych konsumenci mogą racjonalizować wydatki przez rezygnację z zakupów

164

R. Januszewska, K. Rejman, J. Viaene, Food consumption of low income groups in Poland and Belgium, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2007, s. 71.

165

103

zbędnych produktów lub takich, które dotychczas były nabywane w nadmiernych ilościach. Najczęściej jednak spadek dochodów nie powoduje obniżenia ilości nabywanych produktów FMCG, lecz skłania do poszukiwania korzyści cenowych166. Reakcją obronną w zakresie utrzymania dotychczasowej struktury konsumpcji jest zainteresowanie zakupem produktów tożsamych pod względem rodzaju z produktami markowymi, lecz po wyraźnie niższych cenach. Warunkiem takich zakupów jest akceptowalna jakość.

Rysunek 2.22. Przeciętny dochód rozporządzalny i wydatki konsumpcyjne na 1 osobę oraz udział wydatków w dochodach w grupach kwintalowych w 2015 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Budżety gospodarstw domowych w 2015 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2015, s. 49, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 28.05.2016).

Bardziej wyrównany rozkład udziału wydatków konsumpcyjnych w dochodach występuje w odniesieniu do podziału na grupy społeczno-ekonomiczne. Najniższy wskaźnik w stosunku do średniej krajowej prezentowany jest wśród pracujących na własny rachunek (71,9%) oraz rolników (71,7%). W pierwszym przypadku tłumaczyć to można najwyższym poziomem dochodów uzyskiwanych przez osoby prowadzące własną działalność gospodarczą. Z kolei, w odniesieniu do rolników uzyskujących dochody poniżej średniej krajowej, niski udział wydatków może być efektem zarówno mniejszych oczekiwań konsumpcyjnych, jak również częściowego korzystania z własnych produktów rolnych. Biorąc pod uwagę wszystkie wymienione grupy, można przyjąć, że podział taki nie jest głównym kryterium określającym zróżnicowanie wydatków konsumpcyjnych. W tym

166

104

przypadku większe zróżnicowanie wydatków występuje w ramach poszczególnych grup, co wynika z opisanego wyżej dużego rozwarstwienia dochodów.

Rysunek 2.23. Dochody rozporządzalne i wydatki konsumpcyjne na osobę według grup społeczno-ekonomicznych w 2015 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Budżety gospodarstw domowych w 2015 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2015, s. 44, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 28.07.2016).

Podobnie jak w odniesieniu do dochodów rozporządzalnych, również wydatki konsumpcyjne są zróżnicowane w układzie regionalnym. Najwyższy ich poziom występuje w województwie mazowieckim, przekraczając o 25,6% średnią krajową. Wydatki wyższe od średniej występują w województwach Polski zachodniej i południowej. Z kolei, poniżej tej wartości lokują się wydatki w regionie wschodnim i południowo-wschodnim.

105

Rysunek 2.24. Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę według województw w 2015 r. (w stosunku do średniej krajowej w %)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Budżety gospodarstw domowych w 2015 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2015, s. 55, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 28.07.2016).

W 2015 roku rozpiętość między wydatkami w województwach skrajnych pod względem poziomu dochodowości (w odniesieniu do średniej krajowej) wyniosła 41,3% i była niższa od analogicznego wskaźnika rozpiętości dochodów rozporządzalnych wynoszącego 48,3%. Wskazuje to na mniejsze różnicowanie wydatków konsumpcyjnych niż dochodów. Rozbieżność poziomu wydatków na towary i usługi konsumpcyjne zmierzyć można przy pomocy współczynnika zmienności, który uwzględnia dane ze wszystkich województw. Jego wartość dla wydatków konsumpcyjnych wyniosła w 2015 roku 11,0% i była zbliżona do wskaźnika 10,8% dla dochodów rozporządzalnych. Oznacza to, że biorąc pod uwagę wartości względne (w stosunku do średniej krajowej), wydatki konsumpcyjne wykazują zróżnicowanie między województwami podobne jak w przypadku rozwarstwienia dochodów rozporządzalnych.

106

Rysunek 2.25. Rozpiętość między województwami z najwyższymi i najniższymi wydatkami konsumpcyjnymi (mazowieckim i podkarpackim)

w latach 2005-2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Budżety gospodarstw domowych w 2015 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2015, s. 56, dane dostępne na stronie: www.stat.gov.pl (data dostępu 28.07.2016).

We wszystkich latach analizowanego okresu rozbieżność średnich wydatków między województwami skrajnymi pod względem dochodowości była na poziomie niższym niż zróżnicowanie dochodów rozporządzalnych. Zwraca uwagę wzrost wartości tego wskaźnika w okresie 2005-2012 z poziomu 33,8% do 48,2%, a następnie spadek w kolejnych latach do pułapu 41,3%. Wskazuje to na występowanie zjawiska długookresowego wzrostu mierzonego w ten sposób zróżnicowania wydatków między skrajnymi województwami. Jest to wynikiem wyższej dynamiki wydatków w województwie mazowieckim w porównaniu z podkarpackim, co wyraża się porównaniem wskaźników średniorocznej dynamiki (CAGR) wynoszących odpowiednio 5,2% i 4,5%. Natomiast, ograniczenie rozwarstwienia wydatków w ostatnich latach jest efektem przyspieszenia rozwoju gospodarczego województwa podkarpackiego, wyrażającego się m.in. wyższą dynamiką wydatków konsumpcyjnych. Zwiększająca się skala zróżnicowania wydatków konsumpcyjnych między województwami widoczna jest też przy pomiarze współczynnika zmienności w okresie 2005-2015. W początkowym roku tego okresu jego wartość wyniosła 9,6% a w 2015 roku już 11%167

.

167

107