mechanizmy utrwalania
i przekazywania pamięci
nie objęły ochroną historii
lubelskich Żydów.
Ścieżki pamięci
ny, a relacje stanowią cenne źródło wie-dzy nie tyle historycznej, co społecznej i obyczajowej. Chociaż nie jest możli-we wsteczne interpretowanie przeszło-ści ani powrót dzisiejszej świadomoprzeszło-ści do wybranego momentu z przeszłości9, to przez rejestrowanie wspomnień, real-na staje się, przyreal-najmniej częściowa, re-konstrukcja obrazu dawnej rzeczywisto-ści społecznej. Łatwiej wtedy dotrzeć do istotnych, a pomijanych przez histo-ryczne dokumenty elementów dziedzic-twa, jak też poruszyć tematy tabu. Be-linda Bozzoli zwraca uwagę na korzyści czerpane z „wysokiego stopnia intymno-ści” wywiadów. Tylko stosując taką me-todę, otrzymujemy możliwość dotarcia do bardzo zindywidualizowanych, osobi-stych form widzenia i odbierania świata, które w żaden inny sposób nie mogłyby zostać wychwycone10.
Wielu zwolenników historii mówionej wskazuje także na tkwiący w niej poten-cjał wyzwalania ludzkich uczuć i emocji, nieobecnych w oficjalnej historii. Dzię-ki zastosowaniu tej metody możliwe jest odkrywanie przez społeczność lokalną
własnej przeszłości, rozwijanie tożsamo-ści wolnej od sche-matów konwencjo-nalnej wiedzy histo-rycznej, wychwyce-nie indywidualności każdego z członków tej społeczności oraz odkrycie ich wkła-du w dorobek całej grupy.
... Na ulicy widać było przede wszystkim głównie czarno ubra-nych ludzi w charakte-rystycznych płaskich czapeczkach. Różnie oni się zachowywali, były dzieci, byli doro-śli, byli starcy, trudno
mi opisać dzisiaj dokładnie to, co człowiek wi-dział wówczas, ale wiem jedno, że ci ludzie nie napawali mnie lękiem, jak to się niejednokrot-nie mówiło, oni tylko napawali mniejednokrot-nie zapachem, to był ich zapach, zapach tego miejsca, w któ-rym ja ich widziałem...
... Jednym z ulubionych spacerów był wła-śnie spacer do dzielnicy żydowskiej. Wchodziło się przez Bramę Krakowską i od razu najwięk-szą dla mnie atrakcją były stare Żydówki. Te stare Żydówki w perukach z tymi koszami, z najwspanialszą rzeczą, jaka była na świecie w dzieciństwie...
... Podzamcze, mówiąc językiem człowieka wrażliwego, było genialne do malowania, do fotografowania: ten prymityw, ten ubiór, ten wygląd zarośnięty, te bardzo ubogie drewniane chałupy... Szewcy, krawcy mieli taki kąt do spa-nia, a pracowali na powietrzu. Jednocześnie był ciekawy sztafaż i był ten moment zarobków...
... Dla mnie największym rarytasem były bajgle – takie śmieszne obwarzanki sprzeda-wane przez Żydówki. To była tajemnica tych piekarzy – one były stale chrupiące, wspaniałe w smaku, cały dzień dostarczane w niewiel-kich ilościach. Były bajgle zwykłe i bajgle jajeczne. Zwykły kosztował 3 grosze, jajeczny – 5 groszy. Inne – to słynne makagigi – z mio-dem i karmelem, z tłuczonym makiem...
... Jabłka kiszone to była specjalność Ży-dówek, które na targu na Świętoduskiej han-dlowały kiszoną kapustą, kiszonymi ogórkami.
To był specjalny gatunek jabłuszek, w beczce z kapustą, nie tak jak u nas po wsiach – gospo-dynie wkładają do kapusty kilka jabłek, a tam tych jabłek było pół na pół...
... Pamiętam lodziarza, który jeździł z wózkiem. Oczywiście to nie były lody takie jak dziś. To były lody robione i rozwożone w takich naczyniach blaszanych, cylindrycz-nych, nakrywanych. To zazwyczaj były dwa pojemniki metalowe, bo tam były śmietan-kowe lody i dajmy na to owocowe, które były nakładane do wafelka. Lodziarz wołał: „lody,
9 M. Golka, Pamięć spo-łeczna i jej zmiany, w: Pa-mięć i zapomnienie w Eu-ropie przełomu wieków, Poznań 2001, s. 251.
10 B. Bozzoli, Interviewing the Women of Phokeng, w:
B. Bozzoli, M. Nkotsoe, Women of Phokeng: Con-sciousness, Life Strate-gy and Migrancy in South Africa 1900-1983, London 1991. Cyt. za: L. Taylor, Historia mówiona a bada-nia nad dziejami ubioru,
„Kultura i Społeczeństwo”
2000 nr 4, s. 146.
Ul. Lubartowska 15. Fot. Stefan Kiełsznia. Ze zbiorów TNN.
lody, lody” – pamiętam tylko ten krzyk, który bardzo tak... ekscytował...
... Dorożki stały na Cyruliczej, na Furmań-skiej, w Śródmieściu, ale tam, gdzie stały te dorożki, strasznie czuć było moczem końskim, bo wsiąkał w te kamienie...
... Sodówki to były sklepy, w których było słodyczy trochę, woda sodowa, napoje, takie łakocie dziecinne, makagigi na przykład. To były z maku krojone takie kosteczki, miód, mak, może trochę orzechów i to było mocno skleja-ne i krojoskleja-ne w kawałki. Jak się szło do szkoły albo ze szkoły, to się wpadało na makagigę...
... Woda sodowa była na szklanki. Gaz był w takich olbrzymich butlach. Od razu się mieszało gaz z wodą, aż nosem szło, taki orzeźwiający był ten gaz, i to się kupowało.
Taka sodówka bardzo uczęszczana była na początku ulicy Nowej. U właściciela – Żyda – były doskonałe różne przysmaki i ta woda sodowa, która szumiała bardzo w szklance, aż się wylewała, taka była nagazowana...
... Jak weszliśmy do Lublina z V Dywizją, staliśmy tu kilka dni, to chciałem pokazać żołnierzom naszą dzielnicę. Staliśmy na Maj-danku, a ja nie wiedziałem, że to był obóz śmierci. Zaprowadziłem ich przez Grodzką do Bramy Grodzkiej i chciałem im pokazać naszą dzielnicę, a nasza dzielnica, to były tylko kupki i górki, aż hen do młyna Kraussego. Oparłem się o karabin, gdyby nie oni, to bym się za-strzelił. Byłem gotów pociągnąć za cyngiel.
A dzielnicę widzę, mogę ją narysować. Ulica Szeroka, ulica Zamkowa...
... Dzisiaj nie widzi się Żydów, nie ma ich i tego brakuje w Lublinie. Co stało się z Żydami Polski? – Bóg wie. Byliśmy dumnymi Polakami o religii żydowskiej. Dlaczego musiał być nasz los taki?...
... Zawsze myślałem o Lublinie. To mia-sto rodzone moje. Teraz, gdy ja jestem zno-wu w Lublinie, chodzę po tych samych uli-cach, które mówią do mnie, rozmawiamy ze
sobą, ja się pytam tych ulic – „Gdzie są ci wszy-scy Żydzi, gdzie oni są, gdzie są te wszystkie dzieci?”....
Istotnym elemen-tem krajobrazu kultu-rowego są dźwięki.
Ich percepcja stano-wi kluczowy skład-nik doznań emocjo-nalnych i przeżyć estetycznych zwią-zanych z miejscem
i czasem, dla których określone dźwięki są charakterystyczne. Do tego zjawiska odnosi się pojęcie „krajobrazu multisen-soryczego” lub „krajobrazu dźwiękowe-go” (soundscape). Wszelkie głosy i od-głosy są traktowane w nim jako bodź-ce zmysłowe, niosąbodź-ce określone bodź-cechy estetyczne i uzupełniające stronę wizu-alną kulturowej panoramy danego miej-sca o dodatkowe informacje11. Zmiany w elementach kra jobrazu dźwiękowego Lublina są ważnym wskaźnikiem infor-mującym o przekształceniach w kulturo-wym obrazie miasta, a relacje mówione stanowią dziś, obok tekstów literackich i fotografii, podstawowe źródło wiedzy o przeobrażeniach, jakie miały miejsce na tym obszarze w ciągu ostatnich sześć-dziesięciu, siedemdziesięciu lat.
... Jak się wyszło z domu rano, to słychać było z miasta ten turkot kół odbijających się, podskakujących na tych kocich łbach bruków miejskich – to był ten odgłos miasta. Nie war-kot samochodów. To był ten hałas kół. Jak rów-nież kiedy się szło miastem, to też właściwie dominujące było stąpanie koni, dorożki...
... Był gwar wielu głosów, jak na perskim rynku, każdy mówił. Był gwar, szczególnie na tej „psiej górce”, na tym targu tutaj [pla-cyk u zbiegu ulic za Bramą Grodzką], to był gwar, mnóstwo ludzi, „abubałe acej”, „bajgle, bajgle”...
11 S. Bernat, Krajobraz dźwiękowy miasta Lublina, w: Krajobraz kulturowy – idee, problemy, wyzwania, red. Urszula Myga-Piątek, Sosnowiec 2001, s. 11-12.
Ostatni kataryniarz na ryn-ku Starego Miasta, 1937 r. Fot.
Wiktor Ziółkowski. Ze zbiorów WBP im. H. Łopacińskiego.
Ścieżki pamięci
... Atmosfera tego miasta była bardzo spokojna, życie toczyło się powoli, gdzienieg-dzie przetoczył się wóz z Żydem krzyczącym:
„Szmaty, gałgany, kupię, zamienię na talerze, łyżki”. Tak troszeczkę sennie, troszeczkę spo-kojnie upływały dzień za dniem bez jakichś szczególnych wydarzeń. Wydarzeniem był na przykład pogrzeb żydowski...
... Pamiętam, jak wynieśli umarłego, szły płaczki najęte, za to się dostawało dużo pie-niędzy – były Żydówki płaczki, które płakały za umarłą. Pamiętam ten charakterystyczny płacz:
„aj, waj, waj, waj” zachodziły się, płakały...
... Na nasze podwór-ko przychodzili tacy, co śpiewali jakieś ballady i pamiętam te zawijane w papierek grosze, które się im rzucało. Poza tym – taki, co ostrzy noże, przychodził. Przycho-dził szklarz. Każdy miał inne zawołanie, śpiewne bardzo, przekupki także, można by było spisać te melodie...
... A pamiętam, jak szklarz z taką brodą szedł na wieś. Na sobie miał skrzynie z szel-kami i krzyczał: „A szub! Wezel a szub! A szub!”
A po polsku: „Szyby! Kto potrzebuje szyby!?”
Po żydowsku śpiewał „a szub”. A na wsi to śpiewał: „Szyba, szyba, szyba, szklarz, szyba, szyba, szyba”...
... W piątek wieczór to leciał szames po sklepach żydowskich i taki miał krótki kij. Był przez bożnicę wyznaczony, żeby zamykać sklepy, że już godzina, piątek wieczór. To on tak stukał w drzwi: „Trach! Trach! Trach!
Farmacht!!! Trach! Trach! Trach! Szame gieje farmacht!!!” Żeby szybko zamykać i w każdym sklepie przy drzwiach sklepu to „Trach! Trach!
Trach!” – taki krótki kij miał...
... Tu nie było słychać dźwięków odbiorni-ków radiowych – tu chyba nikt nie miał radia.
Było słychać turkot kół po bruku, nawoływanie dzieci żydowskich: „bejchło, bejchło”, „Choć tu-taj, nie ruszaj tego”, krzyki Żydówek, wrzaski dzieci, bo dzieci bawiły się w berka – były głośne, jak dzieci... No i grał skrzypek...
... Koło mojego domu był postój taksó-wek, stał tam szereg taksótaksó-wek, pamiętam, że czasem strzelały, ruszając...
Lublin, widok na żydowskie Podzamcze i wzgórze Starego Miasta. Fot. Henryk Poddęb-ski. Reprodukcja na podstawie przedwojennego przewodnika po Lublinie. Ze zbiorów WBP im. H. Łopacińskiego.
Edukacja (obecność)
Po zakończeniu drugiej wojny świato-wej państwowe mechanizmy utrwala-nia i przekazywautrwala-nia pamięci nie objęły ochroną historii lubelskich Żydów. Pod-jęcie próby rekonstrukcji całościowego obrazu przedwojennego Lublina wymaga w chwili obecnej wnikliwego spojrzenia na zniekształcony, pozbawiony elemen-tów dawnej różnorodności krajobraz kul-turowy oraz stworzenia interdyscyplinar-nej metody badania i opisywania miasta.
Wobec niewielu materialnych do-wodów istnienia lubelskiej dzielnicy żydowskiej konieczne jest rozszerzenie poszukiwań źródłowych i odwołanie się nie tylko do wiedzy topograficznej czy ikonograficznej, ale też do podań, le-gend, źródeł literackich itp. Szczególnie istotnym elementem mogą być relacje mówione, gdyż opowiadanie historii jest najbardziej naturalnym sposobem prze-kazywania wiedzy o przeszłości, a także formą międzypokoleniowej komunikacji, która została w znaczący sposób zdegra-dowana przez media audiowizualne.
W przypadku polsko-żydowskich aspektów historii Lublina opowieści i relacje mają szczególne znaczenie.
Dzielnicę żydowską pamiętają już bo-wiem wyłącznie najstarsi mieszkańcy, zaś tradycyjnych źródeł wiedzy histo-rycznej, do jakich można by się od-wołać, zachowało się bardzo niewiele.
Zarejestrowane wspomnienia dawnych Lublinian tworzą żywy obraz historii widzianej przez pryzmat indywidual-nego doświadczenia. Są narzędziem opisywania przeszłości i jej rozumienia, umożliwiającym dostrzeganie źródeł historycznych nie tylko w przedmiotach materialnych, takich jak dokumenty, książki, obiekty kultu, kultury i codzien-nego użytku, ale też w konkretnych oso-bach – członkach społeczności lokalnej.
Przyjmując interdyscyplinarne podej-ście do badań historycznych, można uznać wspomnienia za źródło wiedzy niedostęp-nej w inny sposób, nieobecniedostęp-nej ani w
doku-mentach, ani opraco-waniach naukowych, ale będącej istotnym dopełnieniem oficjal-nego obrazu dziejów.
Według wielu bada-czy fakt, że w hi-storiach mówionych wydarzenia miesza-ją się z opiniami, dyskwa lifikuje je ja-ko wiarygodne źró-dło wiedzy. Tymcza-sem sposób, w ja-ki ludzie rozumieją
i komunikują swoje doświadczenia życio-we, jest sam w sobie ważnym materiałem dla badań historycznych.
Warunkiem poznania i zrozumienia świata kreowanego poprzez relacje mó-wione jest interpretacja struktur znacze-niowych tworzących obraz świata roz-mówców. Jest to możliwe dzięki przy-jęciu perspektywy metodologicznej in-terakcjonizmu interpretacyjnego (sym-bolicznego interakcjonizmu) w ujęciu zbliżonym do proponowanej przez N.
K. Denzina metody biograficznej. Za-stosowanie jej w badaniach pozwala na uchwycenie specyfiki życia w określo-nej epoce, m.in. przez odkrywanie i in-terpretację znaczeń, doświadczeń i sen-sów im nadawanych, czyli przez pozna-nie struktury interpretatywnej.
Relacje mówione różne od standardów tzw. prawdy obiek-tywnej czy historycz-nej, gdyż proces swo-bodnej narracji na-znaczony jest zawsze piętnem kreacji i au-tokreacji. Jako pod-stawowe założenie
12 Fakcjonalnośc (ang. fac-ticity) – termin jest neolo-gizmem powstałym z po-łączenia słów „fakt” i „fik-cja”. To adekwatne zarów-no w stosunku do histo-rii mówionej, jak i dzie-dzictwa kulturowego poję-cie oznacza coś rozpięte-go między fikcją a faktem, coś postrzeganego i kre-owanego przez podmiot jako „realność”, budujące-go obraz świata w opowie-ściach rozmówców.
Ścieżki pamięci
metodologiczne w badaniach nad dzie-dzictwem kulturowym środowiska lo-kalnego poprzez historie mówione nale-ży przyjąć, że gromadzone relacje przed-stawiają doświadczenia osób tak, jak one same je widzą, a przyjęta subiektyw-na perspektywa i subiektywne defini-cje mają pierwszeństwo nad sytuacją za-istniałą obiektywnie. Zasadą konstytu-tywną, do której odwołują się zwolenni-cy takiego podejścia, jest zasada współ-czynnika humanistycznego Floriana Zna-nieckiego, głosząca, że przedmioty natu-ry stają się przedmiotami kultunatu-ry w su-biektywnych aktach nadawania im zna-czenia przez jednostki13. Poprzez historie mówione badane są subiektywne fakty kulturowe (jako osobliwe byty), będą-ce odmienną kategorią zjawisk. W tym
kontekście „relacje mówione”, opowie-ści posia dające nie-zaprzeczalny atrybut fakcjo nalności, sta-nowią interesujące i, jak się wydaje, ade-kwatne narzędzie do badania specyficz-nej, nieobiektywnej rzeczywistości spo-łecznej, jaką jest dziedzictwo kulturowe środowiska lokalnego. Historie mówione służą więc nie tyle poznawaniu faktów, co rozumieniu procesów historycznych, dostrzeganiu związków przyczynowo-skutkowych zachodzących w życiu spo-łecznym oraz ich wpływu na losy jedno-stek. Relacje mogą też stanowić podstawę badań językowych, antropologicznych, kulturowych, socjologicznych itp. Mogą też stać się tworzywem dla wszelkich po-czynań twórczych.
... Jeździł po ulicy brukowanej wóz na obręczach, drewniane koła z obręczami su-cha su-chabeta ciągnęła i Żyd krzyczał: „Szmelc, szmelc, szmelc, kupię, zamienię, kupię”. No więc myśmy biegli i krzyczeli za nim: „Żydzie, Żydzie, Żydzie!”, no więc Żyd, prrrr, stanął, „No,
chodźta chłopaki, macie po rybce” – to takie były cukiereczki małe, sprzedawał Pini, tutaj miał w naszej kamienicy sodówkę – „Macie po rybce, a jak będę jechał następnego dnia, to krzyczcie jeszcze głośniej, to dostaniecie po dwie”. No więc my następnego dnia znowu:
„Żydzie, Żydzie, Żydzie”. Prrrr, stanął, po dwie rybki dostaliśmy. No więc teraz mówimy, jak będzie jechał, to się będziemy darli wnie-bogłosy. No, jedzie Żyd, my krzyczymy jak możemy, zaciął konia batem i pojechał. Na następny dzień mówimy – jak nie dał rybek, to nie krzyczymy. Mądrość żydowska: nie dał – nie krzyczą, skończyło się krzyczenie
„Żydzie” na niego...
... Ku mojemu nieszczęściu, kapelusz oka-zał się trochę ciasny. Wtedy Żyd powiedział:
„Proszę państwa, proszę się nie martwić, ja go zaraz rozciągnę”. Ojciec zażartował – „Jak pan to zrobi?” – „A ja mam specjalną maszy-nę”. No i rodzice czekają, a ja poszedłem za Żydem i zajrzałem, co on robi. Żyd wsadził to na kolano i zaczął rozpychać. I rozepchnął tak skutecznie, że kapelusz się nie rozdarł, a ja w nim chodziłem chyba przez następne jeszcze lato...
... Jak się zbliżało do dzielnicy żydowskiej, był zapach czosnku, cebuli, śledzi, z tych sklepików to wszystko dobiegało, poza tym trochę dymu. To był inny zapach niż w innych częściach miasta. Na Krakowskim w ogóle się nie czuło, że tam ludzie mieszkają. Było wiadomo, że za tymi oknami ktoś jest, ale na Starym Mieście się czuło, że tam naprawdę mieszkają ludzie, że jedzą i rozmawiają, i żyją ze sobą...
... Na Stare Miasto zapuszczałam się z uczu-ciem troszeczkę takiej jakby obawy, że to jest mało znane, tajemnicze, nie mówiąc o tym, że bardzo piękne. To była dzielnica częściowo ży-dowska, ale też był tam Trybunał, jakieś admini-stracyjne ośrodki, a równocześnie bardzo dużo kościołów i to się wszystko tam stykało...
... Naprzeciw Krawieckiej to była tzw. uli-ca Wąska – przez nią przechodziło się do ulicy