Dwa rodzaje negacji

Terminami sanskryckimi na określenie zjawiska negacji są nis.edha i pratis.edha.

Obydwa są derywatami od pierwiastka √

sidh oznaczającego „zabraniać, po-wstrzymywać, zakazywać”, z którego, przez wzmocnienie tematu, powstaje se-dha „zakaz, powstrzymanie”. Z kolei angielski termin negation pochodzi od ła-cińskiego negatio oznaczającego „przeczenie” a wywodzącego się z czasownika negare — „przeczyć”. Widać więc, że etymologia jest tu nieco inna i suponuje inne konotacje odnośnie do ich funkcji.

Wyróżnianie przez gramatyków indyjskich dwóch rodzajów negacji jest rze-czą powszechnie znaną wśród badaczy sanskrytu lub filozofii indyjskiej. Pierw-sza z nich nazywa się prasajya-pratis.edha a druga to paryud¯asa-pratis.edha.

Panini (P¯an. ini ) sam takiego rozróżnienia nie czyni. Robi to dopiero Patań-dżali (Patañjali ) w Mahabhaszji (Mah¯abh¯as.ya), komentując sutry 1.4.57, oraz 3.3.19 Asztadhjaji (as.t.¯adhy¯ay¯ı; dalej AA) Paniniego (por. Cardona 1967; Ma-tilal 1971: 163). Tradycyjnie podstawa do takiego rozróżnienia była natury leksykalnej, prasajya określała czasownik a paryud¯asa rzeczownik. Jednak, jak zobaczymy, w ich definicjach przewijają się warunki, które później stworzyły podstawę do uwypuklania innych kryteriów podziału. Słownik A Dictionary of Sanskrit Grammar (DSG) charakteryzuje je następująco:

• paryud¯asa — wykluczenie; negacja, której celem jest wykluczenie, (. . . ) na ogół funkcjonująca w sytuacjach, gdy partykuła negacji nañ jest do-łączana do rzeczownika, a nie w formie niezależnej przy czasowniku, czy nazwie aktywności (DSG: 227).

• pras¯ajya — zakaz, negacja, zakaz wykonywania pewnej operacji, działa-nia; na ogół pratis.edha lub prasajyapratis.edha funkcjonuje w sytuacjach, gdy partykuła negacji nañ jest dołączona do czasownika (DSG: 253).

Z kolei w komentarzu Witthali (Vit.t.hala) do Prakriy¯a-kaumud¯ı Ramaczandry (R¯amacandra) będącego komentarzem do AA czytamy:

2W oryginale:

anirodham anutp¯adam anucchedam aś¯aśvatam. / anek¯artham an¯an¯artham an¯agamam anirgamam. // yah. prat¯ıtyasamutp¯adam. prapañcopaśamam. śivam. / deśay¯am¯asa sam. buddhastam. vande vadat¯am. varam. //

Tam gdzie [występuje] podporządkowanie asercji (vidhi ) i przewaga negacji (pratis.edha), gdzie partykuła negacji (nañ) jest przy cza-sowniku, to jest negacja prasadżja (prasajya).

Tam, gdzie występuje przewaga asercji i podporządkowanie nega-cji, gdzie partykuła negacji jest przy [wiąże się z] ostatnim słowie [złożenia], to uważać należy za parjudasę (paryud¯asa).³

W podanych tu charakterystykach kładzie się nacisk na dwa aspekty negacji:

(1) leksykalny i (2) semantyczny. Zacznijmy od analizy pierwszego z nich.

Rozróżnienie negacji przynazwowej i przyczasownikowej sprowadzanej do ne-gacji przyzdaniowej było rozważane już w Starożytnej Grecji. Jak wskazuje Horn (2001: 15) u Arystotelesa znajdujemy omówienie negacji zwanych współ-cześnie zewnętrzną i wewnętrzną. O negacji mówimy zewnętrzna wtedy, gdy odmawiamy podmiotowi predykatu. Zdanie takie mające formę „A nie jest B ”, jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie przyznające podmiotowi A desygnat orzecznika B jest fałszywe. Całe orzeczenie imienne (łącznik — cza-sownik „być” + orzecznik (predykat)) może wyrażać afirmację, np. „ jest chory”

lub negację „nie jest chory”. Oprócz tego Arystoteles wyróżniał negację przy-nazwową, gdzie zanegowany orzecznik orzeka o podmiocie, np. „ jest nie-chory”.

W Analitykach pierwszych (51b5-10) Arystoteles mówi, iż zdania (1) „Nie być białym” i (2) „Być nie-białym” znaczą coś innego, a tym bardziej nie jest tak, że (2) jest negacją zdania (3) „Być białym”. Dopiero zdanie (1) jest negacją (3). Zatem zdania (1) i (2) są sprzeczne — nie mogą być zarazem ani praw-dziwe, ani fałszywe, natomiast (1) i (3) są przeciwne — nie mogą być zarazem prawdziwe, ale mogą być fałszywe.⁴

Podobne rozróżnienie można znaleźć u stoików. Jak relacjonuje Diogenes Laertios stoicy wyróżniali trzy typy zdań ze względu na rodzaj użytej w nich negacji: (i) zdania przeczące, (ii) zdania zaprzeczające czemuś, (iii) zdania pozbawiające:

Zdaniem przeczącym jest takie, jak np. „Nie jest dzień”. (. . . ) Zda-nie zaprzeczające czemuś składa się z części zaprzeczającej i orze-czenia, np. „Nikt się nie przechadza”. Zdanie pozbawiające czegoś

3Cyt. za: Cardona 1967: 42. tłumaczenie polskie za: Jakubczak 2010: 78.

4Oczywiście w swojej sylogistyce Arystoteles rozpatruje zdania z negacją zewnętrzną.

Dopiero współcześnie stworzono sylogistyki aplikujące drugi typ negacji. Uczynił to polski logik T. Czeżowski (por. Suchoń 1999: 105-127).

składa się z części pozbawiającej i wypowiedzi, które ze znaczenia jest sądem, np. „On jest nieprzyjacielem ludzi”. (Diogenes Laertios VII.I.69-70)

Zgodnie z interpretacją tego fragmentu dokonaną przez Horna (2001: 21) (i) jest zdaniem negatywnym powstałym przez dołączenie do zdania wyjściowego partykuły „nie”; (ii) partykuła negacji stoi przed predykatem; (iii) powstaje ze zdania atomowego przez „odwrócenie” predykatu. Czyli mamy:

• (i) nie-p,

• (ii) podmiot zdania: „nikt”, „nigdy”

• (iii) zanegowany sam orzecznik „nie-A”.

Współcześnie podobne poglądy na podział negacji wyrażał m.in. O. Jespersen (por. 1963: 322-337).

W przytoczonych fragmentach pism indyjskich również jest mowa o rodza-jach elementów leksykalnych, z którymi negacja się łączy. Partykuła negacji (nañ)⁵ w przypadku negacji związanej czasownikowo — prasadżja, może prak-tycznie, ze względu na dosyć luźny szyk zdania sanskryckiego, zajmować do-wolną pozycję w zdaniu, np.:

• (z1) putre pit¯a na-asnihyat ; putre na pit¯asnihyat ; na putre pit¯asnihyat

— wszystkie trzy znaczą „Ojciec nie kochał syna”.

W sanskrycie w zdaniach podmiotowo-orzecznikowych łącznik „ jest” zazwyczaj się pomija. Zatem nawet w zdaniach, w których z punktu widzenia leksykalnego nie ma czasownika, może występować negacja przyczasownikowa, np.:

• (z2) ś¯udro na pan. d. itah. — Śudra nie [jest] uczonym.

W drugim przypadku partykuła negacji odnosi się do rzeczownika (lub przymiotnika). Może też w określonym kontekście sprawiać, że rzeczownik bę-dzie w funkcji przymiotnika. Partykuła nañ w przypadku negacji parjudasa przyjmuje postać odpowiedniego prefiksu dołączanego do tematu: a- — je-śli temat zaczyna się spółgłoską, an- — jeje-śli temat zaczyna się od samogło-ski. Przez dołączenie partykuły do tematu tworzy się złożenia determinatywne tatpurus.a.

5Partykuła negacji w takiej formie pochodzi prawdopodobnie od praindoeuropejskiego

*ne (Beekes 1995: 222).

• (z2’) ś¯udrah. apan. d. itah. — Śudra [jest] nie-uczonym.⁶

Odnosząc się do semantycznego aspektu rozróżnienia na dwie negacje, warto wesprzeć się jeszcze jednym, tym razem buddyjskim przykładem. Kajiyama (1989: 169) w swoim ważnym artykule Three Kinds of Affirmation and Two Kinds of Negation in Buddhist Philosophy przytacza następujący cytat z ko-mentarza do dzieła Prajñ¯apradipa, którego autorem jest Avalokitavrata:

Negacja, która jest wyrażana przez implikację, stwierdza pozy-tywny fakt w pojedynczym zdaniu i ponadto nie wymienia stwier-dzanego terminu, nazywa się parjudasa. Co jest [od niej] różne jest inną [prasadżja].

Fragment ten jest przypisywany nieznanemu gramatykowi i w niemal takiej samej formie pojawia się w dziele komentującym pracę Hetubindu Dharma-kirtiego — Hetubindut.¯ık¯a (Kajiyama 1989: 170). W tym fragmencie mocno uwypuklony jest właśnie semantyczny aspekt dwóch rozważanych negacji. Ne-gacja parjudasa, jak w zdaniu a-br¯ahman. am. br¯ahman. o vadati (Bramin mówi do nie-bramina) charakteryzuje się tym, że wyrażenie „nie-bramin”, pomimo że z perspektywy słowotwórczej ma formę negatywną, funkcjonuje jak zwykła nazwa pozytywna, której desygnatami będą przedstawiciele wszystkich innych, niż bramińska, warn. A zatem, jak twierdzą rozważani autorzy, negacja w ta-kiej formie jest tylko implikowana przez derywację określonej nazwy, a samo zdanie jest twierdzące. Ważne jest stwierdzenie, że w takim zdaniu właściwa nazwa obiektów, o których jest mowa, nie pojawia się.⁷

Negacja prasadżja będzie przeciwieństwem negacji parjudasa. Weźmy zda-nie ś¯udram. br¯ahman. o na vadati (Bramin nie mówi do śudry). Podstawową funkcją zdania o takiej formie jest negacja. Celem nie jest stwierdzenie jakie-goś faktu (jak to miało miejsce w przypadku negacji parjudasa), tylko jego zaprzeczenie. Poza tym prasadżja tworzy nowe zdanie ze zdania pierwotnego:

ś¯udram. br¯ahman. o vadati, czego nie można powiedzieć o negacji parjudasa.

Przedmiot negacji jest eksplicytnie wyrażony w zdaniu — w naszym przy-kładzie będzie to „rozmawianie-z-śudrą”. Dotychczas wyartykułowane różnice między obydwoma typami negacji można przedstawić w formie tabelki:

6Aby uwidocznić negację, w przytaczanym zdaniu nie uwzględniliśmy sandhi międzywy-razowego, z którym zdanie ma postać: ś¯udro ’pan. d. itah. .

7W cytowanym przypadku byłyby to właściwe nazwy trzech pozostałych warn: „kszatrija”

(ks.atriya), np. ks.atriyam. br¯ahman. o vadati ; wajśjów (vaiśya), np. vaiśyam. br¯ahman. o vadati ; śudrów (ś¯udra), np. ś¯udram. br¯ahman. o vadati.

prasadżja parjudasa

związana z czasownikiem związana z rzeczownikiem (lub przymiotnikiem) wprowadza zdanie

prze-czące

wprowadza zdanie twier-dzące

negacja wyrażana explicite negacja rozumiana implicite obiekt negowany jest

wyra-żony explicite

obiekt stwierdzany nie jest wyrażony explicite

tworzy nowe zdanie ze zda-nia pierwotnego

jest elementem zdania pier-wotnego

Negacja parjudasa

Weźmy zdanie (Z1) Bramin mówi do śudry — ś¯udram. br¯ahman. o vadati, nega-cję parjudasa możemy użyć w odniesieniu do dwóch pojawiających się w nim rzeczowników: (ZN1) a-ś¯udram. br¯ahman. o vadati (Bramin mówi do nie-śudry) lub (ZN2) ś¯udram. a-br¯ahman. o vadati (Nie-bramin mówi do śudry).⁸ W oby-dwu przypadkach wiążąc negację z rzeczownikami (w ZN1 z dopełnieniem; w ZN2 z podmiotem) tworzymy nowe nazwy mające określone denotacje. W ZN1 zbiór osób z wszystkich warn poza śudrami, w ZN2 zbiór osób z wszystkich warn poza braminami. Pomimo wprowadzenia negacji obydwa zdania są twier-dzące — afirmują określony fakt w odniesieniu do określonej grupy obiektów.

W istocie jest tak, że, zależnie od kontekstu, dołączenie do nazwy prefiksu negacji parjudasa, w różny sposób modyfikuje jej pierwotne znaczenie. Z per-spektywy słowotwórczej dołączenie partykuły a- do tematu tworzy złożenie determinatywne typu nañtatpurus.a. M. Mejor (2000: 167) prezentuje podział owych złożeń na sześć kategorii, biorąc pod uwagę właśnie ich znaczenie:

• (1) s¯adr.śya — pozorne podobieństwo: a-br¯ahman.a „nie-bramin” w sensie ktoś, kto przypomina bramina, ale nim nie jest;

8Można w tym miejscu się zastanowić, czy w taki sposób dodanie negacji nie tworzy nowego zdania ze zdania wyjściowego. W takim sensie byłby to przypadek falsyfikujący rozróżnieni postulowane w ostatnim wierszu tabelki ze strony 136. Wydaje się, że w tym kontekście myśliciele indyjscy przypisywali pierwszorzędną rolę słowotwórczej naturze nega-cji, które, w terminologii K.Ajdukiewicza, byłaby funktorem nazwotwórczym od argumentów nazwowych. Podczas gdy negacja prasadżja posiada naturę zdaniotwórczą — jest funktorem zdaniotwórczym od argumentów zdaniowych.

• (2) abh¯ava — brak, niebyt, negacja: a-jñ¯ana „nie-wiedza” w sensie: brak wiedzy;

• (3) anyatva — odmienność, różnica: a-pat.a „nie-materiał” w sensie: coś, co jest różne od materiału;

• (4) alpat¯a — mała ilość, nieznaczność, znikomość: an-udar¯a kany¯a „dziew-czyna bez talii” w sensie: bardzo szczupła;

• (5) apraś¯astya — naganność, nieodpowiedniość: a-putra „nie-syn” w sen-sie: niedobry syn;

• (6) virodha — przeciwieństwo, odwrotność: a-vidy¯a „nie-wiedza” w sensie:

przeciwieństwo wiedzy.

Użycia wskazane w punktach (4) oraz (5) są metaforyczne, dlatego nie będą przedmiotem naszych rozważań. Skupimy się na pozostałych czterech. Stosując semantyczne kryterium podziału złożeń, dzieli się je m.in. na: endocentryczne, gdy ostatni człon złożenia występuje w „niezmienionej funkcji nazwy określo-nego pojęcia, np. pol. bajkopisarz = ‘pisarz bajek’ (. . . )” (EJO: 692); egzocen-tryczne „gdy złożona podstawa słowotwórcza stanowi jako całość człon okre-ślający w stosunku do formantu słowotwórczego z[łożenia], znaczenie z[łożenia]

jest niejako zewnętrzne w stosunku do obu członów z[łożenia], np. bawidamek

= ‘ktoś, kto bawi damy’ (. . . )” (EJO: 692). W tym sensie warunek mówiący, że negacja parjudasa wskazuje na obiekt niewymieniony w zdaniu (czyli inny niż desygnaty złożenia) można odebrać jako wyrażenie faktu, że dołączona do tematu tworzy ona złożenie egzocentryczne. Istotnie trudno sobie wyobrazić sytuację, gdzie negując dany termin, ciągle nań wskazujemy, dodając jedynie pewne jego kwalifikacje.⁹

Przy okazji analizy znaczeń wyodrębnionych powyżej można wysunąć pewne zastrzeżenia wobec cech przypisywanym określonym negacjom. W przypadku (2) negacja łączy się co prawda z rzeczownikiem, jeśli jednak zastanowimy się, na jaki pozytywny fakt wskazuje, odpowiedź może być trudna do udzielenia.

Weźmy przykład znanego już terminu: a-br¯ahman. a. Pomimo przypisywanego mu wcześniej znaczenia może on oznaczać brak bramina. Czyli w zasadzie

9Poza metaforycznymi użyciami, jak np. w (5), gdzie mamy właśnie do czynienia ze złożeniami endocentrycznymi — a-putra w sensie „zły syn” to wszak ciągle syn.

pełni funkcję przymiotnika, np. zdanie: gr¯amah. abr¯ahman. ah.¹⁰ oznacza „Wio-ska jest bramina” (co dosłownie można by przełożyć na *Wio„Wio-ska jest bez-braminowa). W takim sensie negacja nie ma na celu afirmacji danego stanu rzeczy, tylko proste zaprzeczenie faktu, że w wiosce są jacyś bramini. Zatem równie dobrze można by to samo zdanie wyrazić używając negacji prasadżja:

gr¯ame na br¯ahman. ah. — „W wiosce nie ma bramina”. Wynika z tego, że kryteria, na których opiera się owo rozróżnienie, nie gwarantują rozłącznego podziału.

Przypadek (2) jest słowotwórczo typu parjudasa, jednak semantycznie należa-łoby go raczej zakwalifikować do negacji prasadżja. W tym sensie postulowany podział negacji chociaż zaledwie dwuelementowy nie jest klasyfikacją, tylko typologią.

Negacja prasadżja

Używając w zdaniu (Z1) negacji prasadżja mamy: (ZN3) ś¯udram. br¯ahman. o na vadati (Bramin nie mówi do śudry). Przy pomocy negacji wskazujemy na czy-sto negatywny fakt niewykonywania pewnej czynności, bez afirmowania żad-nego stanu rzeczy. Kwestią do rozstrzygnięcia jest czy negacja prasadżja może funkcjonować jako negacja przyzdaniowa? Twierdzimy tu, iż taka jej funkcja jest jak najbardziej możliwa. W istocie pewną intuicję przemawiającą za tym twierdzeniem można uchwycić w przytaczanych przez nas cytatach. Jako je-den z warunków zaliczenia negacji do typu prasadżja wymieniono tworzenie nowego zdania ze zdaniem pierwotnym (por tab. na str. 136). W ten sposób partykuła negacji nañ będzie funktorem zdaniotwórczym od argumentów zda-niowych o symbolu ^z_z.¹¹Sanskryt posiada bardzo luźny szyk zdania, w związku z czym partykuła negacji może praktycznie stać na dowolnej pozycji w zda-niu. W efekcie możemy otrzymać zdanie: na ś¯udram. br¯ahman. o vadati. Negacja stoi tu na początku zdania i w zasadzie nie mamy możliwości stwierdzić, czy w takiej sytuacji kwalifikuje ona całe to zdanie, czy tylko występujący w nim czasownik. Nie ma zatem podstaw do wykluczenia sytuacji, w której nañ funk-cjonuje jako partykuła wprowadzająca negację zdaniową. W znanej maksymie

10Po uwzględnieniu sandhi: gramo ’br¯ahman. ah. .

11Przekład negacji przyczasownikowej na zdaniową jest zabiegiem naturalnym w logice klasycznej, gdzie zdania Jan nie jest szczęśliwy oraz Nie jest tak, że Jan jest szczęśliwy są sobie równoważne. Oczywiście w przypadku zdań skwantyfikowanych, zgodnie z prawami De Morgana dla kwantyfikatorów, należy przy takich przekształceniach dokonać stosownych zmian w kwantyfikacji, np.: ∀x(¬α) ≡ ¬∃x(α).

Patandżalego czytamy: na yath¯a loke tath¯a vy¯akaran. e „nie jest tak, że to co odnosi się do mowy potocznej, odnosi się do gramatyki jako takiej” (za: Staal 1967: 27). Negacja kwalifikuje tu całe zadnie złożone. Jeślibyśmy przyjęli, że odnosi się ona jedynie do jednego z jego członów, sens uległby zmianie. Inny ciekawy przykład negacji przyzdaniowej, która została wyrażona za pomocą frazy „. . . iti na asti ” odpowiadającej polskiej „nie jest tak, że” znajdujemy w artykule B. Gillona (1987: 88): Devadattah. m¯a ˙msam. bhu ˙nkte iti bhavitavyam iti na asti — „Nie jest tak, że Devadatta powinien jeść mięso”.

Z przedstawionymi kryteriami podziału negacji wiąże się jeszcze jeden pro-blem. Rozpatrzmy zdanie s¯uryam. na paśyanti — „Nie widzą słońca”. Zgodnie z regułami słowotwórczymi można je przekształcić w złożenie pełniące funkcję imiesłowu a-s¯uryam. paśy¯ani — ‘niewidzący słońca’. Według gramatyków (ana-liza w: Cardona 1967: 41) we frazie tej mamy do czynienia z negacją prasadżja, chociaż czysto słowotwórcze wykładniki wskazywałyby na negację parjudasa.

Negacja w tym przypadku tak, jak w oryginalnym zdaniu odnosi się do nazwy czynności wyrażonej przez pierwiastek √

dr.ś (= paś). Pomimo że formalnie odnosi się do nazwy, to semantycznie oznacza samą tylko nieobecność, negację bez afirmacji. W podanym tu przypadku aspekt semantyczny dominuje nad słowotwórczym.

Przeprowadzone dotychczas analizy wskazują, że kryterium leksykalnej łącz-liwości negacji, pomimo że akcentowane w definicjach, często ustępowało miej-sca czysto semantycznym kryteriom. Dlatego też charakterystyka negacji pra-sadżja jako związanej z czasownikiem, a parjudasa z rzeczownikiem wydaje się niewystarczająca, a w niektórych przypadkach może się okazać po prostu nieadekwatna. Taki stan rzeczy pozwolił współczesnym badaczom przeprowa-dzić liczne interpretacje pojęcia negacji w sanskrycie różniące się między sobą naciskiem, jaki kładziono w nich na poszczególne jej aspekty. Poniżej przed-stawiamy krótki przegląd najważniejszych z nich.