Dylematy decyzyjne dotyczące zatrudnienia

Podjęcie pracy jako (radykalna) zmiana życia

Staranie się o pracę związane jest z koniecznością podjęcia wielu decyzji, z czego część może okazać się na tyle trudna, że będą one odra-czane tak długo, jak to możliwe, a w rezultacie podjęte mało świadomie.

W przypadku osób niepełnosprawnych może do nich należeć decyzja o ujawnieniu swojej niepełnosprawności w toku rekrutacji – w przypad-ku, gdy starają się o pracę na otwartym rynku pracy, a niepełnosprawność nie jest widoczna. Jednak znaczna większość tych dylematów ma charak-ter motywacyjny i dotyczy nie tylko sfery decyzji, ale ujawnia się na po-ziomie działania – w postaci niewielkiego lub zmiennego zaangażowania w nie.

W przypadku dążenia do każdej zmiany siła tego dążenia może być osłabiana odczuwaniem tzw. motywów konkurencyjnych, które mogą być związane z atrakcyjnością innych celów, a w szczególności z przywiąza-niem do pozytywnych aspektów dotychczasowej sytuacji. W przypadku sytuacji bezrobocia można przykładowo wykazać, że szereg cech sytuacji bez pracy może przynosić pewien rodzaj satysfakcji, zwłaszcza w porów-naniu z pracą wcześniej wykonywaną, która mogła zakończyć się w at-mosferze stresu i konfliktu (Warr 1987). Mimo generalnej chęci podjęcia pracy, może to skutkować odczuwaniem niewystarczającej wewnętrznej presji na intensywną aktywność w poszukiwaniu nowego zatrudnienia, zwłaszcza że samo poszukiwanie związane jest z dużą liczbą negatyw-nych doświadczeń. Dlatego osoba poszukująca pracy może jednocześnie odczuwać chęć poprawy sytuacji poprzez znalezienie pracy (tzw. dąże-nie), niechęć do trudności i negatywnych doświadczeń w toku jej szuka-nia (tzw. unikanie) oraz chęć utrzymaszuka-nia pozytywnych aspektów związa-nych z brakiem pracy (tzw. motywy konkurencyjne). W przypadku osób bezrobotnych jako pozytywne odczuwane jest swego rodzaju psycholo-giczne bezpieczeństwo braku pracy (brak konieczności konkurowania, podporządkowywania się i stawiana czoła wymaganiom, spokój itp.) w porównaniu z nieznaną, a więc w pewnych aspektach zagrażającą rzeczywistością nowej pracy. W przypadku osób niepełnosprawnych, zwłaszcza po dłuższym okresie bierności zawodowej, mamy do czynienia z kwestiami specyficznymi, które mogą być przyczyną ich dylematów motywacyjnych i decyzyjnych w staraniu się o pracę.

Lęk przed podjęciem systematycznej aktywności i wysiłku

W przypadku klientów niepełnosprawnych, podobnie, jak w przy-padku osób bezrobotnych, możemy mieć do czynienia z niewykształce-niem, osłabieniem lub utratą nawyków pracowniczych, do których należy m.in. nawyk regularnej i zdyscyplinowanej aktywności. Wprawdzie w świetle licznych wypowiedzi pracodawców osób niepełnosprawnych raczej obserwować można ich większe zaangażowanie w pracę w porów-naniu z wieloma osobami sprawnymi, ale zawsze negatywnie skutko- wać może swego rodzaju „brak treningu” w tym względzie lub realne ograniczenia możliwości fizycznych, wzmożona męczliwość, okresowe pogarszanie się stanu zdrowia, brak odporności organizmu itp. Osoba niepełnosprawna świadoma swojego „gorszego” funkcjonowania, może

wykazywać mniejsze zdecydowanie w kwestii podjęcia pracy, np. odra-czając decyzję o wyborze konkretnej oferty.

Lęk przed brakiem akceptacji ze strony współpracowników

Niepełnosprawny klient w obliczu wejścia w nowe środowisko mo-że odczuwać niepokój co do jego reakcji na swoje deficyty oraz związane z nim poczucie wstydu i potencjalnego naznaczenia. Są one tym silniej-sze, jeśli osoba do tej pory nie przebywała wśród osób sprawnych (getto osób z niepełnosprawnością wrodzoną) lub została dotknięta niesprawno-ścią na tyle niedawno, że nie wypracowała jeszcze sposobów zwracania się o pomoc w razie potrzeby, odmawiania wykonywania czynności prze-kraczającej jej możliwości itp. lub ma negatywne doświadczenia tego typu.

Lęk przed wejściem w rolę pracowniczą i niepowodzeniem w pracy Podjęcie pracy, jakkolwiek upragnione, wiąże się z systematyczną odpowiedzialnością za wykonywane zadania, koniecznością podpo- rządkowania się lub przystosowania do zespołu, co rodzić może wiele problemów i często nie jest łatwe, gdyż wiąże się ze znoszeniem ewen-tualnych przykrości lub niepowodzeń w toku wykonywania pracy.

W przypadku osób z nowo nabytą niepełnosprawnością, a więc wykonu-jących już wcześniej jakąś pracę, lęk przed tymi aspektami podjęcia pracy może być większy o tyle, że wiedzą już o tych negatywnych stronach pracy, a jednocześnie są świadome standardów wcześniej wykonywanej pracy, np. konieczności wkładania w nią bardzo dużego wysiłku i starań, dążenia do perfekcji itp. Podjęcie pracy po okresie cho-roby czy rekonwalescencji powypadkowej oznacza skonfrontowanie się nie tylko z ewentualnym nowym środowiskiem pracy i rolą zawodową, ale także z możliwościami sprostania swoim wcześniejszym standardom lub standardom obowiązującym w tym środowisku. W przypadku osób wcześniej nie pracujących, rola pracownika jest istotnie różna od ról pełnionych wcześniej: ucznia, studenta, dziecka. Ponieważ jest nieznana i niesprawdzona może budzić lęk. Dotychczasowe role mogą być od-czuwane jako dające poczucie bezpieczeństwa i przynoszące inne psy-chologiczne korzyści.

3.2.1. Zagrożenie utratą korzyści finansowych związanych ze statusem osoby niepełnosprawnej

Sytuacja psychologiczna osób niepełnosprawnych decydujących się na zatrudnienie określana jest czasami jako „złota klatka socjalna”.

Otrzymywanie renty, co do której uważa się, że może zostać odebrana w razie podjęcia pracy, powstrzymuje od podejmowania zatrudnienia, które postrzegane jest jako ryzyko utraty dotychczasowego bezpie-czeństwa i standardu życia nawet na minimalnym poziomie. Przekona-nie takie wynika czasem z Przekona-niedoinformowania w kwestiach możliwości zarobkowania i wykonywania pracy mimo statusu osoby niepełno-sprawnej, ale często dyktowane jest krążącymi wśród osób niepeł- nosprawnych pogłoskami o „odbieraniu renty” lub nie orzekaniu o niepełnosprawności nawet w przypadku osób o spektakularnych ograniczeniach sprawności. Informacji o takim zagrożeniu udzielają czasem pracownicy ZUS, a „ryzyku zatrudniania się” nie sprzyja skró-cenie okresów, na które niepełnosprawność jest orzekana („Jak się lekarz dowie na następnej komisji, że Pan/Pani pracowała, to na pew-no już nie da Panu/Pani niepełpew-nosprawpew-ności”). Tym samym narzędzie mające służyć aktywizacji osób niepełnosprawnych, stabilizuje ich bierność zawodową.

Z drugiej strony, w ostatnich latach dochody pochodzące z ZUS są w zasadzie niezawodne, jeśli chodzi zarówno o regularność ich otrzymywania, jak i stałość kwot, mają więc rzadki w dzisiejszych cza-sach walor stabilności i bezpieczeństwa, w porównaniu z ryzykiem utra-ty pracy i dochodów. Stąd ucieczka wielu osób zagrożonych bezrobo-ciem w realną lub pozorowaną niepełnosprawność. Bywa, że różnica pomiędzy otrzymywaną rentą a potencjalną pensją jawi się jako zbyt mała, aby rekompensowała ryzyko poszukiwań pracy i zatrudnienia.

Swego rodzaju kalkulacja wygląda tu podobnie, jak w przypadku osób bezrobotnych, które oceniają różnicę pomiędzy otrzymywanym zasił-kiem a potencjalną pensją jako zachętę za małą, aby „opłacało się pracować”.

3.2.2. Zagrożenie utratą korzyści psychologicznych

związanych z rolą osoby niepełnosprawnej w rodzinie

Niepełnosprawny klient może również odczuwać zagrożenie utra- tą korzyści psychologicznych związanych z rolą osoby niepełno- sprawnej w rodzinie, takich jak doświadczanie szczególnej troski lub zwolnienie z różnego typu obowiązków, co widoczne jest zwłaszcza w przypadku osób młodych i otaczanych zbyt długo nadmierną opieką rodziców.

3.2.3. Decyzja o rodzaju poszukiwanego zatrudnienia

Pierwszorzędną kwestią dla osoby z ograniczeniami sprawności jest decyzja, czy zabiegać będzie o zatrudnienie jako osoba niepełnosprawna i z wykorzystaniem którejś z metod wsparcia zatrudnienia oferowanych przez system. Wymaga ona przede wszystkim dobrej znajomości tych możliwości oraz rozważenia wynikających z nich korzyści i kosztów o różnym charakterze, poszczególne możliwości jako nieznane mogą bo-wiem w ogóle nie być brane pod uwagę. W przypadku osób nie posiada-jących jeszcze formalnego orzeczenia niepełnosprawności, dostrzeżenie szansy w formach wsparcia zatrudnienia osób niepełnosprawnych może przyspieszyć decyzję o wystąpieniu o orzeczenie. Osobom, które orze-czenie takie posiadają i otrzymują rentę, może pomóc to przekroczyć dylemat motywacyjny, związany z obawami utraty renty i statusu osoby niepełnosprawnej.

3.2.4. Dylemat decyzyjny dotyczący ujawnienia niepełnosprawności

Dylemat ten przeżywać mogą te osoby, których dysfunkcja nie jest widoczna i starające się o zatrudnienie na otwartym rynku pracy. Mogą być to osoby nie posiadające jeszcze formalnego statusu niepełnospraw-ności i nie zamierzające starać się o zatrudnienie na warunkach szczegól-nych.

Decyzja o ukrywaniu dysfunkcji może być podyktowana bardzo silnym przekonaniem o tym, że spowodowałoby to odrzucenie ich kandy-datury, podczas gdy w żaden sposób ograniczenie sprawności nie wpłynie na jakość wykonywania zadań. Nie znaczy to, że nie utrudni jednak

co-dziennego wykonywania pracy, czemu towarzyszyć może ciągłe staranie się o ukrycie dysfunkcji. Praca w tak szczególnej sytuacji psychologicz-nej nie będzie sprzyjać identyfikacji z firmą ani satysfakcji z pracy. Ilu-struje to wypowiedź z wywiadu poświęconego karierze zawodowej osoby z poważną dysfunkcją wzroku: „Żaden pracodawca nie wiedział o mojej wadzie wzroku. Czasem ciężko było ukrywać, bo jako kasjer, musiałam stać na kasie i przed komputerem, czasem to było po 10 godzin dziennie, jeszcze to był taki okres przed świętami, więc czasem nawet przerwy nie było i bywało tak, że oczy już całkowicie czerwone miałam, ledwo widzia-łam, ale trzeba było stać”²⁰.

Ukrywanie swojego ograniczenia sprawności może też wynikać ze wstydu lub obaw przed reakcjami otoczenia, jednak ujawnienie nastąpi już po uzyskaniu zatrudnienia np. w sytuacji doświadczania szczególnych trudności wynikających z dysfunkcji czy schorzenia albo po nabraniu zaufania. W tym przypadku klient prawdopodobnie spotkał się już w przeszłości z negatywnymi reakcjami na informację o niesprawności.

3.3. Problemy wynikające z niepełnosprawności