Niepełnosprawność nabyta w okresie dojrzewania

Szczególnym przeżyciem jest trauma niepełnosprawności w okre-sie dorastania, kiedy to kształtuje się obraz okre-siebie jako mężczyzny/

kobiety i występuje szczególna wrażliwość na kwestię swojej atrakcyj-ności dla płci przeciwnej, a osoba w tym wieku, zwykle buntująca się wobec rodziców, w poszukiwaniu swojej tożsamości i autonomii staje się skazana na ich stałą wzmożoną opiekę. Stanowi to rodzaj przedłuże-nia lub powrotu do relacji typowych dla okresu wczesnego dzieciństwa lub niemowlęctwa (Poszwińska 2004).

Faza dojrzewania i wczesnej dorosłości, która przypada na okres 15–25 lat, powinna przynieść jednostce pierwsze odpowiedzi na pytania o sens życia i swoją tożsamość oraz samodzielne sformułowanie celów do realizacji w dorosłym życiu, za które jednostka podejmie odpowiedzial-ność. Nieskrystalizowanie się w tym okresie tożsamości rozumianej jako koncepcja siebie może zablokować zdolność do działania i podejmowania się kolejnych zadań życiowych. Przewidziane wewnętrznym programem rozwoju człowieka jako istoty twórczej jest też osiągnięcie tzw. produk-tywności, co współcześnie realizuje się poprzez przyjęcie na siebie i re-alizację wybranej roli zawodowej (Erikson 2000). Realizacja w tej sferze wpływa z kolei na możliwość realizacji w innych sferach życia. To dlate-go bezrobocie młodzieży niejako blokuje jej ogólny rozwój psychospo-łeczny, utrudnia bowiem realizację innych zadań tego okresu, takich jak np. założenie rodziny, stanie się jednostką niezależną, odpowiedzialną za siebie i innych (Allat, Yeandle 1992).

Nabycie niepełnosprawności, samo w sobie skutkujące kry- zysem wymagającym aktywnego poradzenia sobie, o ile następuje w tym czasie, nakłada się na kryzys rozwojowy, którego istotą jest osiągnięcie dorosłości poprzez podjęcie nowych ról społecznych oraz usamodzielnienie się – społeczne i finansowe. Osoba dotknięta niepeł-nosprawnością w okresie dorastania, z jednej strony doświadcza rozwo-jowej presji w kierunku dorosłości, a z drugiej – niepełnosprawność cofa ją w kierunku ról dzieciństwa, a nawet niemowlęctwa. Szczególnie trudna lub niemożliwa jest wówczas racjonalna i spokojna refleksja nad własnymi możliwościami i ambicjami, będąca jednym z zadań tego eta-pu rozwoju. Współcześnie faza dojrzewania może ulegać wydłużeniu ze względu na ogólnokulturowy kult młodości, w wyniku czego

dzi na pytania rozwojowe, a zwłaszcza gotowość do podjęcia odpowie-dzialności zostają odroczone na później. Dla osób niepełnosprawnych dodatkowo hamulcem rozwoju w tym okresie może być występowanie w roli osoby zależnej i niestawianie jej wymagań przez najbliższe oto-czenie.

UWAGA

Koncentracja na dysfunkcji świeżo doświadczonej w okresie dora-stania może być dłuższa i nasycona bardziej dramatycznymi emocjami ze względu na typowy dla tego wieku wzrost znaczenia wyglądu, atrakcyjności i sprawności fizycznej, co – o ile kontakt z doradcą miałby nastąpić stosunkowo szybko po nabyciu niepełno-sprawności – może skutkować wyjątkową nadwrażliwością na po-ruszanie kwestii z tym związanych. Przy czym na pierwszy plan w psychice młodego człowieka może się wysuwać raczej nie- możność sprostania takim aspektom dorosłości, jak stworzenie satysfakcjonującego związku aniżeli podjęcie pracy. Ilustruje to wypowiedź uzyskana w badaniach nad identyfikacjami młodych osób niepełnosprawnych ruchowo „Porażka to chyba brak trwałe-go związku emocjonalnetrwałe-go spowodowanetrwałe-go między innymi moją niepełnosprawnością” (Bąbka 2001a).

Przeżywaniu świeżej niepełnosprawności przez nastolatka towa-rzyszy szczególne poczucie samotności, jako skutku niemożności uczestniczenia w aktywnościach i doświadczeniach rówieśników, w okresie życia charakteryzującym się szczególnym poszukiwaniem wspólnoty rówieśniczej i wyczynu. Poczucie odmienności fizycznej wzbudza oczekiwanie odrzucenia i lęk przed nim. W obronie przez odrzuceniem niepełnosprawny nastolatek może wykazywać skłonność do samoizolacji, wzmacnianą poprzez nadopiekuńcze postawy rodzi-ców. Możliwa jest ucieczka psychiczna w fantazjowanie albo twórcza sublimacja trudnych przeżyć (Karmiński 2001). Badania wykazały, że niepełnosprawna młodzież często nie wierzy w możliwość realizacji swoich konkretnych planów lub planów jako takich, co blokuje ich

kon-kretyzację. Na ogół nie dysponuje wiedzą o swoich możliwościach za-wodowych, planując co najwyżej ukończenie szkoły zawodowej (często raczej narzuconej niż wybranej), a nawet korzystanie z opieki społecznej (Arusztowicz 2000 za Bąbka 2001).

Na pierwsze wybory zawodowe dokonywane w tym wieku ogrom-ny wpływ mają chęć spełnienia oczekiwań społeczogrom-nych i wzory czerpa- ne z otoczenia, zarówno od rówieśników i najbliższej rodziny, ale też wzorowanie się na osobach znanych społecznie. Bywa, że nastolatek dokonuje całkowicie nietrafnego wyboru zawodowego na skutek tak sil-nego przywiązania do grupy, że decyduje się na zawód nieodpowiedni dla siebie, ze względu na chęć utrzymania przynależności do niej. W przy-padku niepełnosprawnego nastolatka świeżo nabyta dysfunkcja może stać się czynnikiem uniemożliwiającym dokonanie takiego wyboru, gdyż pierwszorzędnym kryterium dopasowania do stanowiska pracy staną się wymogi i ograniczenia zdrowotne. Tym samym niepełnosprawność po-tencjalnie izolująca od grupy rówieśniczej może ostatecznie przesądzić o „wypchnięciu” poza krąg rówieśniczy ze względu na zdeterminowany nią wybór zawodowy.

W przypadku osób młodych obserwować można czasem zjawisko zwlekania z wyborem zawodu i podjęciem pracy. Wśród jego powodów wymieniane są brak sprecyzowanej wizji przyszłości, niepewność co do własnych możliwości i obawa przed dokonaniem złego wyboru, który może się okazać nieodwracalny. Może to skutkować tendencją do prze-dłużania edukacji na poziomie ogólnym albo też świadomym wyborem takiego kierunku kształcenia, który jest traktowany nie jako przyszły za-wód, a jedynie przedłuża okres przygotowywania się do niego. Zjawisko takie obserwowane bywa wśród niepełnosprawnych studentów, którzy wprawdzie studiują, między innymi dzięki stosunkowo dobrze rozwinię-tym metodom wspierania ich w toku studiów, ze względu na indywidual-ne dysfunkcje, jednak kończą studia z brakiem decyzji o rodzaju pracy, którą chcą podjąć, a częściej – z chęcią kontynuacji studiów na kolejnych kierunkach¹⁵. Polityka znoszenia barier i wyrównywania szans na pozio-mie kształcenia wyższego, okazuje się skutkować paradoksalnym efektem nie tyle przygotowywania do równoważnego konkurowania z osobami

15 Z obserwacji doradcy zawodowego Biura ds. Osób Niepełnosprawnych Uniwersytetu War-szawskiego.

sprawnymi na otwartym rynku pracy, co przywiązywaniem do ostatniej być może instytucji w toku życia, która uwzględniać będzie ograniczenia sprawności danej osoby.

Czynnikiem utrudniającym dokonanie wyboru zawodowego w przy- padku każdej dokonującej go osoby jest jej niska samoocena. W sposób oczywisty skutkuje ona przede wszystkim zaniżoną oceną własnych możliwości w stosunku do pracy i niedocenianiu osiągnięć. Wyobraże-niom o wykonywaniu pracy oraz o jej poszukiwaniu towarzyszy wów-czas silniejsza obawa przed trudnościami, a w przypadku napotkania ich w rzeczywistości bardziej prawdopodobne jest wystąpienie frustracji i wycofanie się. Tymczasem obniżenie samooceny jest wyjątkowo czę-stą reakcją młodych osób niepełnosprawnych zanim zaakceptują one niepełnosprawność jako swoją cechę stałą, ale nie centralną (Wiszejko- -Wierzbicka 2009).

Badania poświęcone kwestii poczucia odmienności i sposobom identyfikowania się młodych osób niepełnosprawnych ruchowo pokazały, że młodzi niepełnosprawni mogą identyfikować się z jakąś podkate- gorią niepełnosprawnych („kulawi”, „niepokorni”, „koledzy z internatu lub akademika”), co oznacza że zaakceptowali fakt bycia osobami nie-pełnosprawnymi, ale także w znacznie większym stopniu mogą identyfi-kować się z rolą zawodową, do której dopiero dążą lub grupą osób sprawnych, z którą mają stały kontakt, jak studenci na tym samym kie-runku studiów. Mogą mieć poczucie pełnego podobieństwa pod różnymi względami z osobami sprawnymi – z wyjątkiem dysfunkcji lub jej skut-ków: wyglądu czy sposobu poruszania się. Cechy te mogą być traktowane jako zewnętrzne i nie należeć do obrazu siebie (Bąbka 2001a). Jednocze-śnie proces rodzenia się ich tożsamości zawodowej uwzględnia już fakt bycia osobą niepełnosprawną i opiera się na innych cechach i charaktery-stykach.