Dyskusja i podsumowanie wyników badań

Na podstawie dyskusji podjętej przy omawianiu szczegółowych problemów badawczych można odpowiedzieć na główne pytanie badawcze: Na ile wprowa-dzone działania edukacyjne oparte na idei neoolimpizmu (z naczelną zasadą fair play) okazały się skuteczne wychowawczo i wartościowe dla uczestników projek-tu edukacyjnego Jestem fair?

Pierwsze szczegółowe pytanie badawcze dotyczyło zmiany postrzegania zasady fair play przez badanych uczniów (w tym kibiców) po przeprowadzeniu działań w ramach projektu edukacyjnego Jestem fair. Na początku, przed rozpo-częciem pierwszej edycji projektu, uczniowie (także kibice) umiejscawiali zasadę fair play głównie w obszarze sportu, a po jej zakończeniu uległo poprawie jej po-strzeganie zarówno w sporcie, jak i życiu codziennym (w różnym stopniu). I choć zmiana postawy młodzieży wymaga jeszcze wielu zabiegów wychowawczych,

to już zauważalne było przesunięcie rozumienia fair play w stronę uniwersalno-ści. Jest to potwierdzenie wcześniejszych badań prowadzonych między innymi przez Annę Bodasińską, Marcina Czechowskiego oraz Rolanda Naula. Pierwsza autorka wskazuje na przeświadczenie badanych uczniów o potrzebie wprowa-dzenia zasady fair play do życia codziennego5. Podobne wnioski formułuje dru-gi autor, wskazu jąc na potrzebę respektowania przepisów w życiu codziennym, deklarowa ną przez badanych uczniów, jako na obszar szczególnie zaniedbany wychowawczo6. Również Roland Naul podkreśla dwa oblicza moralnej sfery oso-bowości badanej młodzieży europejskiej: „z jednej strony wysokie moralne prze-konania, a z drugiej pragmatyczne podejście do etycznych norm we własnej prak-tyce sportowej”7.

Następne pytanie związane było ze zmianą przez badanych uczniów dekla-rowanych zachowań zgodnych z zasadą fair play w sporcie i życiu. Po realizacji projektu pozytywne zmiany stwierdzono u badanych uczniów w każdym aspekcie fair play, nawet w grupie kibiców (subkultury uważanej za trudniejszą w kształ-towaniu nowych zachowań lub zmiany dotychczasowych). Można zauważyć, że dla uczniów–kibiców w obszarze równości szans oraz odpowiedzialności wyni-ki drugiego badania w tych aspektach wykazują nawet większe wzrosty niż w po-zostałych (zdrowia i przestrzegania przepisów). Pozytywne zmiany w zakresie wyborów moralnych dotyczących przestrzegania przepisów wśród uczniów ob-jętych programem edukacji olimpijskiej przedstawił Michał Bronikowski8. Rów-nież Marcin Czechowski w prezentowanych wynikach badań własnych podkreśla wyższy poziom percepcji tych wartości wśród uczniów objętych promocją fair play niż u ich kolegów z tych szkół, w których takich działań nie podjęto9. Zwłaszcza że dzieci zwracją uwagę na czystą walkę sportowców. W badaniach Jolanty Derbich oraz Barbary Karolczak-Biernackiej młodzież twierdziła, że w sporcie przestrze-ga się reguły fair play10, a najwyżej cenionymi przez respondentów wartościami w sporcie są nie tylko „współzawodnictwo” i „wygrywanie”, ale także „bycie praw-dziwym sportowcem”, czyli granie fair11.

Trzecie pytanie dotyczyło poznania głównych źródeł wiedzy o zasadzie fair play wśród badanych uczniów (w tym kibiców) przed i po zakończeniu pierwszej edycji projektu Jestem fair. Uczniowie objęci badaniami wskazywali na nauczyciela

5 A. Bodasińska, Wiedza a zachowanie uczniów szkół wiejskich wobec wartości fair play

w sporcie, [w:] Zdrowie. Ruch. Fair play, s. 252.

6 M. Czechowski, Fair play w sporcie i codziennym życiu uczniów szansą edukacyjną, [w:] Fair

play w sporcie i olimpizmie…, s. 125.

7 R. Naul, Fair play jako olimpijski ideał i jako wzór osobistego zachowania w sporcie. Potrzeby

a rzeczywistość – opinie młodych Europejczyków, [w:] Fair play w europejskiej kulturze i edukacji,

s. 129.

8 M. Bronikowski, Program edukacji olimpijskiej – wnioski z realizacji innowacji pedagogicznej, „Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu” 1998–1999, z. 47–49, s. 121.

9 M. Czechowski, Poziom percepcji wartości fair play a stosunek młodzieży do sportu, [w:]

Zdro-wie. Ruch. Fair play, s. 233.

10 J. Debrich, Przygotowanie do wyboru wartości poprzez uprawianie sportu, [w:]

Wychowaw-cze aspekty sportu, red. Z. Dziubiński, SALOS PR, Warszawa 1996, s. 143–149.

11 B. Karolczak-Biernacka, Wartość sportu – sport wśród innych wartości, „Kultura Fizyczna” 1996, nr 11–12, s. 1–8.

Dyskusja, synteza wyników badań i egzemplifikacje dla praktyki… 179 wychowania fizycznego jako najlepsze źródło wiedzy na temat fair play. Po za-kończeniu realizacji projektu w większym stopniu na nauczyciela wychowania fizycznego wskazywali kibice niż niekibicujący. Ci drudzy dostrzegli też rolę ro-dziców w tym zakresie. To bardzo ważna informacja, zwłaszcza w kontekś cie roli nauczyciela wychowania fizycznego w propagowaniu zasady fair play w swojej pracy z uczniami, a także kierowaniu działaniami rodziców, którzy pełnią podsta-wową funkcję w wychowaniu. W projekcie ci drudzy, rodzice, nie zostali uwzględ-nieni. Również według Tadeusza Maszczaka szkoła jest podstawo wym źródłem wiedzy o fair play: dla 70 procent badanych uczniów12. Jest to ważne z punktu wi-dzenia kształcenia przyszłych pedagogów. Stanisław Arasymowicz, Zofia Cicir-ko i Stefan Litwiniuk na podstawie badań przeprowadzonych wśród studentów akademii wychowania fizycznego (w Białej Podlaskiej i Gorzowie Wielkopolskim) wnioskują o wprowadzenie obowiązkowych zajęć z zakresu problematyki olimpij-skiej (z naczelną zasadą fair play) do programów studiów kształcących nauczy-cieli wychowania fizycznego i trenerów sportowych13. Byłoby to ważne, bo jak wykazują wyniki badań przedstawione przez Małgorzatę Bronikowską i współ-autorów, badani chłopcy dostrzegają wpływ nauczyciela wychowania fizyczne-go oraz trenera na ich rozwój moralny14. Jak słusznie podkreśla też Krzysztof Zuchora, „sprawność etyczna sprawdza się w działaniu, na przykład na boisku szkolnym, kiedy przyznanie się do błędu jest trudne, zmniejsza szansę na zwy-cięstwo, lecz zarazem przyznanie się do błędu zasługuje na pochwałę, budzi szacunek, staje się wartością”15. I takie zachowania należy promować zarówno w szkole, jak i klubach sportowych.

Następne pytanie odnosiło się do poznania opinii badanych nauczycieli na temat możliwości wykorzystania działań zrealizowanych w ramach projektu

Jestem fair opartych na zasadach olimpizmu Pierre’a de Coubertina w dalszej

pracy wychowawczej. Wśród badanych nauczycieli 75,9 procent przystępujących do projektu miało nadzieję na wykorzystanie w swoim przedmiocie nauczania tre-ści realizowanych w ramach projektu Jestem fair. Po zakończeniu projektu aż 90,3 procent nauczycieli zadeklarowało, iż adaptuje propozycje zawarte w pro-jekcie do swoich działań dydaktyczno-wychowawczych. Najczęściej wymieniali propagowanie zasady fair play w sporcie i życiu – zachowanie fair play na zawo-dach sportowych i w sytuacjach życia codziennego, w relacjach między uczniami. Za wartościowe uznali następujące działania edukacyjne w ramach projektu: tur-nieje klasowe, warsztaty, wystawy szkolne oraz konkurs na kibicowanie.

Zasada fair play stanowi bardzo ważną wartość wychowawczą, któ-ra powinna być wykorzystywana w pktó-racy z młodzieżą. Tak twierdzi większość

12 T. Maszczak, Fair play jako obszar edukacji dzieci i młodzieży, [w:] Zdrowie. Ruch. Fair

play, s. 223.

13 S. Arasymowicz, Z. Cicirko, S. Litwiniuk, Olimpizm w świadomości studentów wychowania

fizycznego, „Kultura Fizyczna” 1992, nr 9–10, s. 5.

14 M. Bronikowska, A. Korcz, B. Pluta, J. Krzysztoszek, M. Ludwiczak, M. Łopatka, S. Waw-rzyniak, J.E. Kowalska, M. Bronikowski, Fair Play in Physical Education and Beyond, „Sustainability” 2019, nr 11, s. 1–18.

15 K. Zuchora, Wychowanie fizyczne jako pomoc dziecku w tworzeniu własnego wartościowego

badanych nauczycieli, deklarujących wykorzystanie treści, jak i użytych w pro-jekcie narzędzi w dalszej pracy wychowawczej. Należy podkreślić, że klu-czem do sukcesu jest prawidłowe rozumienie sensu fair ply i nieodnoszenie jej jedynie do rywa lizacji sportowej. W związku z tym ważne jest, aby uczniowie potrafili kierować się zasadą czystej gry również w życiu codziennym. Badani nauczyciele uznali za najważniejsze te treści, które chcieliby kontynuować w ko-lejnych edycjach projektu. Olimpizm oferuje nauczycielom – jak pisze Jim Parry – poprzez aktywność fizyczną kontekst do realizacji wyznaczonych celów edukacji moralno -społecznej16. Również Ryszard Żukowski, po przeprowadzeniu „warsz-tatów pedagogicznych” o tematyce fair play wśród słuchaczy studiów podyplo-mowych wychowania fizycznego (nauczycieli i trenerów sportowych), przedstawił ocenę badanych co do zrealizowa nych treści jako przydatnych w dalszej pracy wychowawczej oraz przy opracowywaniu programów autorskich17.

Następne pytanie badawcze nawiązywało do samooceny realizacji zadań przez przyszłych nauczycieli (studentów pedagogiki ze specjalnością pedagogika kultury fizycznej i zdrowotnej). Pozytywnym doświadczeniem dla badanych było prowadzenie przez nich warsztatów w gimnazjach. Z jednej strony – jak sami oce-nili – poprawie ulegały relacje pomiędzy poszczególnymi uczestnikami projektu, z drugiej zdecydowanie polepszył się ich warsztat pracy. Studenci pozytywnie ocenili prowadzenie zajęć warsztatowych w szkołach, zwłaszcza gdy realizowali je w tych samych placówkach po raz kolejny. W swoich sprawozdaniach z realiza-cji zajęć warsztatowych opartych na idei neoolimpizmu przyszli pedagodzy pod-kreślali zauważalne zmiany u młodzieży – w sposobie rozumienia przez uczniów zasady fair play (niezawężanie tej zasady wyłącznie do sportu, ale rozszerzenie do sytuacji życia codziennego).

Ostatnie pytania szczegółowe dotyczyły wskazania najbardziej wartościowych działań edukacyjnych oraz problemów występujących w trakcie ich realizacji.

Wartościowe podczas trwania całego projektu było to, że uczniowie mieli możliwość poprawienia swoich kompetencji w komunikacji, nabywa nia szacun-ku dla innych osób, ich praw i odmienności. Mogli być także świadomi roli, jaką odgrywają podczas kulturalnego kibicowania w trakcie rozgrywek sportowych. Uczestnictwo w takim procesie na stałe może zmienić podejście do konfliktów i wytwarzać nawyk rozwiązywania nieporozumień poprzez dialog. Stąd wzię-ła się między innymi idea zorganizowania międzynarodowej konferencji – forum wymiany z partnerami z zagranicy doświadczeń i praktycznych porad dla śro-dowiska szkolnego i akademickiego: w jaki sposób w praktyce nauczycielskiej można wdrażać zasadę fair play. Podczas szkolenia pedagogów w zakresie sto-sowania w pracy wychowawczej zasady neoolimpizmu (nauczyciele otrzymali certyfikat Szkolnego Koordynatora Projektu Jestem fair) podjęto próbę wyposa-żenia środowiska nauczycielskiego w narzędzia rozwiązywania proble mów spo-łecznych, takich jak zwalczanie rasizmu, ksenofobii i antysemityzmu. W tym

16 J. Parry, Physical Education as Olympic Education, „European Physical Education Review” 1998, nr 2, s. 153–167.

17 R. Żukowski, Nauczyciele wychowania fizycznego a postawy fair play, [w:] Zdrowie. Ruch.

Dyskusja, synteza wyników badań i egzemplifikacje dla praktyki… 181 aspekcie wartościowa okazała się wymiana łódzkich uczniów z angielską mło-dzieżą. Wzajemne poznanie się poprzez udział w rozgrywkach sportowych z posza nowaniem zasady fair play pozwoliło na nawiązanie bliższych relacji mię-dzy uczestnikami, wyzbycie się myślenia stereotypowego i uprzedzeń.

Dużym zainteresowaniem wśród uczniów cieszyły się spotkania z autoryte-tami – sportowcami, a zwłaszcza piłkarzami. Był to z punktu widzenia realizacji pierwszej zasady olimpizmu Pierre’a de Coubertina ważny, ale zarazem trudny element projektu, czego dowodem okazała się narzucona przez kluby piłkar-skie prewencyjna ochrona policji podczas wizyt swoich zawodników w szkołach (szczególnie na terenie „wpływów kibiców” przeciwnej drużyny).

Największą przeszkodą w realizacji przedsięwzięcia Jestem fair było – po EURO 2012 – coraz mniejsze zainteresowanie szkół, instytucji i partnerów uczestniczeniem w działaniach projektowych.

Po zakończeniu realizacji działań podjętych w ramach projektu edukacyj-nego Jestem fair można stwierdzić, że idea neoolimpizmu (z główną jej zasadą – fair play) okazała się wartościowa zarówno dla młodzieży biorącej w nim udział, jak i nauczycieli oraz studentów–wolontariuszy. Wyniki badań wskazują na pra-widłowe interpretowanie zasady fair play przez badaną młodzież, która jednak nie zawsze potrafiła przełożyć ją na sytuacje z życia codziennego. Pod wpły-wem prowadzenia wielu zabiegów wychowawczych wykorzystujących ideę neo-olimpizmu następowała pozytywna zmiana w jej postrzeganiu oraz wyborze zachowań, nawet wśród badanych uczniów deklarujących kibicowanie wybra-nemu klubowi piłkarskiemu. Po realizacji zadań w ramach projektu Jestem fair oceniono, że większość uczniów objętych badaniami prezentuje pozy tywny sto-sunek wobec reguły fair play w sporcie. Zdają oni sobie sprawę z konieczności przestrzegania przepisów, przyjmowania decyzji sędziego i rywalizacji uwzględ-niającej równość szans. Gorzej wypadają wskaźniki dotyczące postrzegania fair play w życiu codziennym i choć odnotowano wzrost pożądanych deklarowanych zachowań, to jest on niewielki i zdecydowanie należałoby wzmocnić ten obszar działań. Być może zbyt dużo podjęto (w krótkim czasie między badaniami) czyn-ności o charakterze sportowym, należało je równomiernie rozłożyć. Również ba-dani nauczyciele i studenci pedagogiki (specjalność pedagogika kultury fizycz-nej i zdrowotfizycz-nej) dostrzegają możliwości wykorzystywania idei neoolimpizmu w pracy dydaktyczno-wychowawczej.

Edukacja olimpijska, pojmowana w sposób autoteliczny (jako podstawowa koncepcja wychowania) lub w sposób alternatywny (dopuszczająca realizację innych programów), stawia sobie za cel nadrzędny promowanie wartości zwią-zanych z igrzyskami olimpijskimi. Może to prowadzić – jak wskazuje Jerzy Ko-siewicz – do zubożenia ideału wychowania ogólnego i „nie może stanowić próby przezwyciężenia kryzysu szkoły, kryzysu autorytetów we współczesnych syste-mach edukacyjnych”18. Dlatego też potraktowanie edukacji olimpijskiej w sposób instrumentalny – jako środka do wzbogacenia edukacji – powinno być wspierają-ce w rozwoju osobowości i wychowaniu młodzieży w okresie adoleswspierają-cencji.

18 J. Kosiewicz, Edukacja olimpijska w perspektywie autotelicznej i instrumentalnej, „Wycho-wanie Fizyczne i Zdrowotne” 1996, nr 4, s. 131.

Na podstawie zrealizowanego projektu Jestem fair można wskazać, że od-działywanie na młode pokolenie i wspieranie pozytywnych zachowań w sporcie i życiu powinno zaczynać się jak najwcześniej. I te działania nie mogą mieć cha-rakteru sporadycznego. W projektach edukacyjnych opartych na idei neoolim-pizmu niez miernie ważnym elementem jest bazowanie na autorytetach zawodni-ków, trenerów i osób ze świata sportu. O znaczeniu wyboru sportowców, którzy stanowią wzór osobowy dla młodzieży, pisze również Halina Zdebska-Biziewska: „Najciekawszą stroną edukacji olimpijskiej są konkretne czyny i postawy herosów sportu, w którym doskonałość wysuwa się na plan pierwszy”19. Należy jednak przy tym pamiętać, jak słusznie zauważa Jerzy Kosiewicz, że zbyt afirmatywna oraz jed-nostronna postawa wobec właściwości edukacji olimpijskiej (w tym zasady fair play) „może prowadzić do utraty z pola widzenia rzeczywistych i autentycznych potrzeb wychowanków, do negatywnych skutków pedagogicznych oraz ujemnych efek-tów dla niej samej w sensie dyskursywnym i praktycznym”20 – edukacja olimpijska

powinna stanowić jedynie dopełnienie całościowego systemu wychowania, a nie go zastępować. Podobnego zdania jest większość badanych w Polsce i na Słowa-cji. Ponad 88 procent z nich zgadza się z opinią, iż „fair play powinna stać się czę-ścią programów dydaktyczno-wychowawczych szkoły”21. O potrzebie i możliwości

wprowadzania tej problematyki do szkolnego systemu dydaktyczno-wychowaw-czego – na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród uczniów na róż-nych poziomach edukacyjróż-nych – pisze również Danuta Umiastowska22.