Promowanie zasady fair play w wybranych dokumentach normatywnych

Ze względu na możliwość wykorzystania zasad występujących w sporcie, jak również na zagrożenia, jakie się z nim wiążą, różne organizacje międzynarodowe opracowują dokumenty, w których starają się ujednolicić i jasno określić role po-szczególnych osób i instytucji związanych ze sportem. Działalność taka ma na celu

239 M. Czechowski, Z. Żukowska, R. Żukowski, Edukacja olimpijska…, s. 85.

240 A. Przyłuska-Fiszer, B. Misiuna, Etyczne aspekty sportu, s. 35.

241 Ibidem, s. 36.

242 M. Bronikowski, Moralność – istotny czynnik zachowań w sytuacjach sportowych, „Sport Wyczynowy” 2000, nr 9–10, s. 164.

Fair play – od historii do promocji w sporcie i życiu codziennym 65 uzmysłowienie prawdziwych wartości, które powinny być nierozłącznym elemen-tem wszelkiej aktywności fizycznej i widowiska sportowego. Duży nacisk położony jest na ideę olimpizmu i zasadę fair play, ze względu na ich uniwersalny charakter.

Wśród publikowanych dokumentów wyróżnić można kodeksy, które mają skłaniać do refleksji nad właściwymi wyborami moralnymi, oraz dokumenty nor-matywne, które ustalają zasady i wytyczne dla określonej działalności.

Dwudziestego piątego października 1964 roku podpisano Manifest Sportowy Międzynarodowej Rady do spraw Wychowania Fizycznego i Sportu, opracowa-ny przez Komitet Wykonawczy Międzynarodowej Rady do spraw Wychowania Fizycznego i Sportu (CIEPS). Autorzy manifestu podjęli próbę wytyczenia planu działania, określenia właściwego kierunku rozwoju sportu, a także jego organizacji. Treść manifestu skierowana została do wszystkich osób związanych ze sportem, szczególnie do działaczy sportowych i wychowawców. Manifest określił przede wszystkim zadania, jakie powinien spełniać sport w szkole. Próbowano odejść od obowiązującego wizerunku sportu jako formy rekreacji służącej usprawnianiu uczniów i podkreślić jego funkcję wychowawczą. Marianna Barlak zaznacza,

wychowanie to nie formowanie jednostek dla pożytku społecznego, ale nawiązanie więzi z wy-chowankiem […], pojmowane jako dialog osób w świetle wartości budujących człowieczeństwo (prawda, dobro, piękno), szanujących godność człowieka oraz jego wolność, wydaje się obiecu-jącą i pozytywną propozycją pedagogiczną244.

Po drugie, poruszona została kwestia sportu w czasie wolnym od pracy jako źródła oczyszczenia. Sport podejmowany poza życiem zawodowym może być ide-alnym czynnikiem pozwalającym człowiekowi na powrót do stanu pełnego rozwo-ju osobowości. I po trzecie, zwrócono uwagę na sport wyczynowy, a konkretnie na postawy prezentowane przez zawodników, które determinują pogląd na sport całego społeczeństwa. Określono kierunek działania zawodników i koncepcję sportu wyczynowego, która kreuje przyszłość sportu na całym świecie. Jak zauwa-ża Tomasz Frołowicz: „Wychowanie pozostanie zawsze dialogiem, relacją dwu-podmiotową, bez względu na to, jak bardzo niesymetryczny układ będą zajmować oba podmioty”245.

Głównym adresatem manifestu są osoby uprawiające sport i poświęca-jące się dla sportu. Zawodnik powinien szanować przyjęte reguły i podpo-rządkować się im, jego zachowaniem powinna kierować nadrzędna wartość, jaką jest fair play:

Fair play jest sposobem bycia, opartym na poszanowaniu samego siebie, w którym zawierają się: • uczciwość oraz godna postawa w obliczu zachowania nierzetelnego;

• poszanowanie partnera;

• poszanowanie przeciwnika (zwycięzcy lub zwyciężonego); • poszanowanie sędziego246.

244 M. Barlak, Wychowanie jako osobowy dialog, „Kultura Fizyczna” 2000, nr 11–12, s. 5.

245 T. Frołowicz, Czy proces wychowania fizycznego jest możliwy?, „Kultura Fizyczna” 2000, nr 1–2, s. 27.

Jednak nie tylko zawodnicy, ale wszystkie osoby związane ze sportem i od-powiedzialne za jego kształt powinny stać na straży wartości fair play i ją pielę-gnować. Dotyczy to także trenerów, kierowników sportowych, sędziów, rodziców i wychowawców, którzy odpowiedzialni są za szerzenie świadomości na temat szlachetnego współzawodnictwa i zachowań w duchu fair play. Ponadto zaanga-żowanie w upowszechnianie idei fair play i uzmysławianie jej znaczenia powin-ny wykazywać władze publiczne, dziennikarze i lekarze. „Na wszystkich, którzy bezpośrednio lub pośrednio mają do czynienia ze sportem, spoczywa poważny obowiązek ochrony i rozwijania fair play”247. W końcowej części manifestu omó-wione zostały różne akcje podejmowane na rzecz czystej gry, między innymi tworze nie komitetów fair play, podejmowanie inicjatyw międzynarodowych, dys-kusje, misja środków masowego przekazu oraz publikowanie kodeksów fair play. W 1992 roku uchwalona została Europejska Karta Sportu. Dokument ten przyjęty został przez europejskich ministrów odpowiedzialnych za sport oraz za-akceptowany przez Komitet Rady Ministrów Europy. Zgodnie z postanowieniami tego dokumentu należy umożliwić każdemu człowiekowi uprawianie sportu (za-pewnić możliwość uczestnictwa w wychowaniu fizycznym, zajęciach sportowych oraz sposobność podnoszenia uzdolnień sportowych), a także dbać o moralne zasady obowiązujące w sporcie. Najważniejszą rolą państwa jest wspomaga-nie ruchu sportowego, stworzewspomaga-nie wszystkim obywatelom możliwości uczestnic-twa w sporcie bez względu na wiek, płeć, rasę czy kolor skóry, a także objęcie wszystkich uczniów programem wychowania fizycznego i umożliwienie kontynu-owania uprawiania sportu po zakończeniu nauki w szkole248.

Sportowy Kodeks Etyczny z 1993 roku to deklaracja zamierzeń i dążeń uzgodniona przez ministrów odpowiedzialnych za sport w krajach europejskich. Podstawą kodeksu jest idea fair play, która powinna przyświecać wszelkim działaniom z zakresu sportu. W dokumencie tym zasada fair play obejmuje pojęcia przyjaźni i szacunku i nawiązuje do sposobu myślenia pozbawio nego chęci oszustwa i przemocy. Kodeks łączy zasadę fair play z zachowaniami dzieci i młodzieży, a także przywołuje prawa dzieci i młodzieży do uczestnictwa w spor cie i czerpania z tego radości. Fair play stanowi okazję do poznania włas-nych możliwości, nabywania umiejętności i zdolności, a także ich demonstracji. Dzięki fair play wszyscy są w stanie zachować dobre zdrowie i samopoczucie oraz mogą rozwijać kontakty towarzyskie249.

Bardzo często podkreślane jest znaczenie zasady fair play we współczesnym sporcie. Zasada ta stanowi filar sportu i pozwala na odczuwanie radości i zadowo-lenia z podejmowanej aktywności fizycznej. Ujęcie takie przedstawia Deklaracja Międzynarodowego Komitetu Fair Play „Sport i Fair Play w XXI wieku” z 2007 roku.

Kodeksy fair play dają możliwość identyfikowania się z wartościami sportu. Spośród wielu z nich najczęściej przytacza się Cztery dekalogi autorstwa Otto-na Szymiczka, wydane przez MiędzyOtto-narodową Akademię Olimpijską w Olimpii w 1962 roku. Są to zbiory podstawowych nakazów moralnych z uwzględnieniem

247 Ibidem, s. 71.

248 Ibidem, s. 78–81.

Fair play – od historii do promocji w sporcie i życiu codziennym 67 widza, sportowca, trenera, organizatorów i sędziów. W Dekalogu widza przypo-mniano o ideałach współzawodnictwa, które powinny towarzyszyć uczestnikom, jak i widzom, a także właściwej postawie widzów. Autor zachęca do kulturalnego wspierania zawodników, uszanowania zwycięzców i podziękowania im za wysi-łek, wręcz wskazuje, że powinni „przyczyniać się w realny sposób do ochrony zasad ducha olimpijskiego dla dobra całej ludzkości”250. Dekalog sportowca na-kazuje uczciwość, szacunek dla przeciwnika oraz sędziów i widzów, godne zno-szenie porażki i skromne zachowanie po zwycięstwie. Oprócz tego sportowiec powinien walczyć zgodnie z przepisami do samego końca, nawet gdy nie osiągnie zwycięstwa. Powinien też być wzorem do naśladowania w życiu codziennym, ry-walizować jedynie z miłości do sportu i zawsze dążyć do doskonalenia samego siebie251. W odniesieniu do trenera dekalog przypomina o jego odpowiedzialności

za właściwe wychowanie zawodników. Trener nie może zapominać, że jest przy-kładem, który naśladują jego podopieczni, a w swojej pracy powinien kierować się zasadami ideałów olimpijskich – sport jest sposobem doskonalenia człowieka. W przypadku organizatorów i sędziów ważne jest, aby ich działalność zawsze miała na celu dobro i ochronę ideałów olimpijskich.

Ze względu na rzeczowość i ujęcie konkretnych odbiorców Cztery dekalogi stanowią wzorzec zachowań zgodnych z fair play w sporcie kwalifikowanym, jak i szkolnym życiu sportowym.

Kodeks Fair Play Zofii i Ryszarda Żukowskich został specjalnie opracowany

dla młodzieży uprawiającej sport. Jest on na tyle uniwersalny, że może znaleźć zastosowanie w każdym środowisku. Przestrzeganie zasady fair play w sporcie to dokonywanie wyborów moralnych:

1. Fair play to mój pomysł na sukces w życiu i w sporcie, ale nie za wszelką cenę. 2. Fair play to dla mnie radość ruchu i współzawodnictwo, szacunek dla lepszego. 3. Fair play to mój sposób na bycie sobą w życiu i w sporcie, w kontakcie z innymi.

4. Fair play to życzliwość dla ludzi, pomoc i współdziałanie w sporcie oraz w życiu mojej klasy, szkoły, mojej rodziny.

5. Fair play to równość szans w grze, zabawie, zawodach, rywalizacji koleżeńskiej. 6. Fair play to ja i ty, to my i oni, dotyczy nas wszystkich.

7. Fair play to przestrzeganie reguł gry i przepisów na co dzień – w życiu i w walce sportowej. 8. Fair play to troska o zdrowie moje i moich kolegów, mojej rodziny i przyjaciół, w czasie pracy i wypoczynku. 9. Fair play to poszanowanie ludzi, przyrody i środowiska.

10. Fair play to moja walka z nielojalnością, niesprawiedliwością i oszustwami w życiu i w sporcie252.

Zgodnie z tymi wytycznymi, fair play może być sposobem na bycie sobą w sporcie i życiu poza sportem, a także w kontaktach z innymi.

Oprócz kodeksów i innych dokumentów traktujących o sporcie i czystej grze powstały przesłania, apele, deklaracje i przymierza. Publikacja O Wielkie

Przymierze na rzecz bezpiecznych i kulturalnych imprez sportowych w Polsce

250 Ibidem, s. 93.

251 Ibidem, s. 94.

252 Z. Żukowska, R. Żukowski, Fair play jako szczególna wartość w sporcie i życiu młodzieży, [w:] Czysta gra. Fair play, s. 159.

z 27 października 1995 roku jest apelem o skonsolidowanie wysiłków w walce o czystość sportu i bezpieczeństwo na stadionach. Jego adresatami są:

• organizacje sportowe (kluby, związki sportowe, Polski Komitet Olimpijski); • policja i służby porządkowe;

• władze terenowe i samorządowe;

• Rząd, Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej; • Episkopat Polski, biskupi, proboszczowie i katecheci; • środki masowego przekazu;

• rodzice, nauczyciele i wychowawcy młodzieży253.

Fair play jest szczególną wartością etyczną w działalności sportowej, któ-ra powinna być propagowana przez wszystkie osoby związane ze sportem, to znaczy przez zawodników, trenerów, jak i kibiców. Reguła ta może być prze-noszona na inne dziedziny ludzkiego życia, także te niezwiązane ze sportem, ponieważ w życiu codziennym, jak i w sporcie człowiek staje przed trudnymi wyborami moralnymi. Jednostka podejmuje zachowania zgodne z przyswojo-nymi wartościami i regułami, które stanowią wewnętrzny regulator. Czysta gra zarówno w sporcie, jak i w innych dziedzinach ludzkiego życia to poszanowanie dla przyjętych zasad regulaminu społecznego. Jak podkreśla Jerzy Nowocień: „Sport współczesny, zasada fair play, wychowanie i wartości to pojęcia integral-nie ze sobą związane. Wyrażają one określone zjawiska społeczne, symbolizują rozwój cywilizacji i odnoszą się do pełnego, wielostronnego rozwoju człowieka”254. Podobny pogląd można zauważyć u Józefa Lipca: „dobre wzory – w grze i posta-wach zawodników, mądrość trenerów i sprawiedliwość sędziów przenoszone są także poza stadion. Kiedy dzieje się coś złego na boiskach i wokół nich, odbija się to zwielokrotnionym echem w myśleniu i postępowaniu poza futbolem w codzien-nym życiu”255. Fair play determinuje określony sposób postępowania, ale również wpływa na sposób interpretacji zachowań innych – zasada ta jest podstawą oceny dokonywanego wyboru. Promowanie idei fair play w szkole oraz w życiu codzien-nym może przyczynić się do poprawy skuteczności procesu wychowawczego.