Sport wobec zagrożeń współczesności

Sport nie jest odizolowany od wielu problemów współczesnego świata, to jest braku tolerancji, agresji, komercjalizacji, korupcji, dopingu, rasizmu i innych. Zma-ga się z nimi w równym stopniu co inne dziedziny życia. Jednocześnie stwarza możliwość – poprzez propagowanie uniwersalnych wartości, jakie ze sobą niesie – przeciwstawiania się ich negatywnym skutkom.

Peggy McIntosh rozróżnia w sporcie dwie formy współzawodnictwa: zaba-wową i poważną92, co powoduje stawianie różnych celów. W tym drugim przy-padku chodzi o zwycięstwo. Zagrożeniem staje się próba zwycięstwa za wszelką cenę. Kodeks etyki sportowej z zasadą fair play mają tutaj za zadanie nałożenie ograniczeń na takie współzawodnictwo, w którym nie jest respektowana równość i poszanowanie reguł. Od sportowców oczekuje się skromności w przypadku zwycięstwa i opanowania w przypadku porażki. Poszukiwania wzorów postępo-wania w sporcie łączą w sobie dążenie do zwycięstwa i zachowanie reguł gry, co dokonuje się poprzez nabywanie sportowych doświadczeń. Jak podkreśla Andrzej Dominiak, „zachowanie skuteczne nie zawsze bywa etyczne, a etycz-ne uniemożliwia czasami sukces sportowy. Mimo tych ujemnych stron zawody sportowe są najbardziej obiektywną formą rywalizacji”93. Im wyższa ranga zawo-dów, tym bardziej współuczestniczący w nich nie przebierają w środkach, aby osiągnąć cel.

„Sport może uczyć poszanowania reguł, chociaż może również uczyć czegoś przeciwnego. Zależy to od postawy wielu ludzi uwikłanych w działalność związaną ze sportem”94, zauważa Alicja Przyłuska-Fiszer. Bohdan Misiuna dodaje, iż wy-chowawcza rola sportu stanie się możliwa wówczas, gdy będzie jednocześnie re-alizowana przez inny rodzaj działalności życiowej – „dążenie perfekcjonistyczne

90 Cz. Matusewicz, Widowisko sportowe…, s. 35–36.

91 H. Zdebska, Piękno sportu – piękno widowiska, „Kultura Fizyczna” 2010, nr 9–12, s. 7.

92 P. McIntosh, Fair play: ethics and sport in education, Heinemann, Londyn 1979, s. 2.

93 A. Dominiak, Czy jest jeszcze sens…, s. 43.

związane ze sportem tylko w sposób połowiczny realizuje wartość jedynie wtedy, gdy znajduje swoje ujście również w dążeniu do rozwijania własnego intelektu oraz dodatnich dyspozycji etycznych”95.

Sport wyczynowy odgrywa dużą rolę w życiu człowieka – pozwala na zaspoko-jenie jego potrzeb natury fizycznej, psychicznej i społecznej, a także podnosi jakość życia. Uczestnictwo w sporcie prowadzi do rozwoju indywidualnego oraz umoc-nienia więzi grupowych. Niestety, ze sportem wyczynowym łączy się pewne ry-zyko, a mianowicie traci on swój szlachetny charakter i intencje. To nauczyciel wychowania fizycznego w dobie rozwoju pedagogiki humanistycznej eksponuje odpowiednią postawę, ocenianą między innymi w kategoriach wartości etycznych, może i powinien zatem szybko reagować na wszelkie zagrożenia współczesnego świata, w tym dla sportu. Ale do tego trzeba być nie tylko pedagogiem specjalistą, ale nade wszystko człowiekiem. Jak piszą Bohuslav Hodan i Zofia Żukowska, we wszystkich specjalnościach kształcenia pedagogicznego „tylko nauczyciel otwarty i podatny, czujny intelektualnie i wrażliwy moralnie, zachowa w sobie centrum nie-zależnej myśli i autonomicznych, a zarazem odpowiedzialnych zadań”96.

Andrzej Wohl wskazuje na rasizm występujący w sporcie. Autor podkreśla, że organizacje sportowe w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej stosowały ukryty rasizm, zaś w Republice Południowej Afryki już od utworzenia państwa, w 1910 roku, stosowano segregację rasową wbrew protestom światowych organi-zacji, a także niezgodnie ze statutami międzynarodowych organizacji sportowych i ruchu olimpijskiego97.

Aby zapobiec kryzysowi wartości w sporcie, należy – jak zauważono już w la-tach 80. XX wieku – przywrócić wierność i umocnić pozycję zasady fair play. Poru-szono ten problem między innymi w Manifeście o Fair Play z 1975 roku (w Polsce opublikowanym w roku 1997), opracowanym przez Międzynarodową Radę Wy-chowania Fizycznego i Sportu (franc. CIEPS) przy współpracy z CIO (Międzyna-rodowym Komitetem Olimpijskim) i przy pomocy UNESCO98.

Sport z jednej strony jest okazją do eskalacji niepożądanych zjawisk, z drugiej zaś jest narzędziem edukacyjnym pozwalającym na przeciwdziałanie patologiom społecznym, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży. Komisja Wspólnot Europejskich opracowała dokument, tak zwaną Białą Księgę. Czytamy w niej:

Sport napotyka również na nowe zagrożenia i wyzwania, które pojawiły się w społeczeństwie europejskim, takie jak naciski komercyjne, wykorzystywanie młodych zawodników sportowych, doping, rasizm, przemoc, korupcja i pranie brudnych pieniędzy99.

95 Ibidem, s. 138.

96 B. Hodan, Z. Żukowska, Nauczyciel wychowania fizycznego i jego społeczno-wychowawcze

funkcje, AWF, Ołomuniec–Warszawa, 1996, s. 318.

97 A. Wohl, Ideologie sportowe. Nacjonalizm i rasizm w sporcie, cz. II, „Kultura Fizyczna” 1977, nr 12, s. 538.

98 Projekt Manifestu o Fair Play opracowany przez Komitet Wykonawczy Międzynarodowej Rady do spraw Wychowania Fizycznego i Sportu (CIEPS) jako Manifest Sportowy został przyjęty do upowszechniania przez Zgromadzenie Ogólne Rady w Tokio w dniu 25 X 1964 roku.

99 Biała Księga, Komisja Wspólnot Europejskich, COM (2007) 391 wersja ostateczna, Bruksela 2007, s. 3.

Sport w procesie wychowania 37 W dokumencie tym przedstawiono sport jako rozrywkę i narzędzie edukacyjne niezbędne w socjalizacji i zachowaniu zdrowia – stąd ważna jest wymiana doświad-czeń w celu ustanowienia wspólnych standardów bezpiedoświad-czeństwa i roli sportu100.

Również Komisja Europejska, podkreślając rolę edukacji w procesie przygo-towania do życia w zjednoczonej Europie oraz do budowania tolerancji wobec in-nych kultur i wyzwań, zaznaczyła ogromną rolę sportu: „Tolerancja rodzi się dzięki wiedzy i zrozumieniu, a wszystko ma swój początek w młodym wieku, w domu, w szkole, na placach zabaw, w klubach sportowych”101.

Rywalizacja sportowa staje się coraz częściej źródłem dochodów finanso-wych nie tylko dla klubów, trenerów, ale i samych sportowców – sport zaczął być intratną profesją. Tym samym dostosował się do rozwoju cywilizacyjnego102. Człowiek stał się produktem. Dehumanizacja sportu jest związana także z innymi zagrożeniami, jak korupcja, doping, komercjalizacja. „Dehumanizacja sportu wy-nika z przyczyn pozasportowych, z nadużycia sportu, jako wartości pozytywnej dla celów i korzyści sprzecznych z istotą sportu – tak bowiem rodzi się [sport] sfanatyzowany, upolityczniony i skomercjalizowany”103. Widzimy to między inny-mi na przykładach afer dopingowych wśród najlepszych zawodników w świecie (Lance Armstrong, Maria Szarapowa, Maria Sawinowa i inni) czy korupcyjnych w różnych dyscyplinach i znaczących organizacjach sportowych (MKOl104, FIFA). Jak pisze Norbert Mueller,

sport, będąc odzwierciedleniem życia społecznego, nie może opierać się na całkowicie odrębnych i dowolnie interpretowanych zasadach etycznych. […] działalność sportowa jest bowiem w tym samym stopniu zależna od norm i wartości społecznych co wszystkie inne przejawy życia105.

Istotne jest też pytanie o doping. „Gdzie należy postawić granicę między tym, co w sporcie dozwolone i akceptowalne, a tym, co zabronione”106. Aleksandra Leszczyńska jednocześnie podkreśla, że wskazywane tu problemy mogą rzucać „nowe spojrzenie na rywalizację sportową, kwestie równości szans zawodników i przestrzeganie zasad fair play w sporcie”107.

Zupełnie odmiennego zdania jest Jerzy Kosiewicz, który wskazuje na to, iż normy moralne związane z zasadą fair play są całkowicie obce wobec właści-wości sportu i regulaminów w poszczególnych dyscyplinach: „zasada fair play

100 M.in. w dokumentach: Deklaracja nr 29 w sprawie sportu, załączona do Traktatu Amster-damskiego – COM (1999) 0644; Deklaracja z Rady Europejskiej w Nicei 7–9 XII 2000; program pod nazwą Europejski Rok Edukacji przez Sport – COM (2005) 0680 (Rezolucja Parlamentu Europej-skiego, 2007/2086: 1).

101 Deklaracja Rady Europy w sprawie sportu, tolerancji i fair play, Amsterdam, 11 IV 1996.

102 J. Nowocień, Studium o pedagogice…, s. 193.

103 S. Wołoszyn, Olimpizm – edukacją globalną, [w:] Fair play. Sport. Edukacja, s. 12.

104 Zaniepokojony tym faktem MKOl (Międzynarodowy Komitet Olimpijski) przyjął w grudniu 2015 roku Deklarację w sprawie dobrego zarządzania w sporcie i dbałości o czystość sportu.

105 N. Mueller, O znaczeniu fair play w sporcie na przestrzeni stuleci, [w:] Fair play. Sport.

Edu-kacja, s. 80–81.

106 A. Leszczyńska, Doping, [w:] Socjologia sportu, red. H. Jakubowska, P. Nosal, Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa 2017, s. 20.

– to znaczy jej stosowanie – nie jest również podstawą, wyznacznikiem czy sprawdzianem jednostkowej lub zbiorowej prawości bądź też świadectwem ak-tywnej dobroci w sporcie. Nie jest ona bowiem ani zjawiskiem etycznym, ani pro-bierzem czy testyfikatorem moralności”108. Autor podważa wręcz sens i potrzebę istnienia etyki sportu, uważając, że sport powinien być zjawiskiem amoralnym109.

Tadeusz Olszański, podkreśla, że zachowań fair nie trzeba było promować do momentu stymulowania agresji, posługiwania się nią jako istotnym elementem osiągnięcia sukcesu: „nieco więcej niż 40 lat temu zachowania się fair, utrzymy-wania poziomu adrenaliny i przejawianej, koniecznej w walce agresji, w ściśle określonych regulaminami ramach, nie trzeba było wyróżniać, premiować, gdyż było to czymś osobistym. Jak i potępianie faulu”110. Fair play natomiast determi-nuje określony sposób postępowania, ale również wpływa na sposób interpre-tacji zachowań innych – zasada ta jest podstawą oceny dokonywanego wyboru. Willi Daume, przywołując filozofa Karla Jaspersa, mocno akcentuje to, że „bez fair play sport byłby rytuałem przemocy i brutalności, kompletnie pozbawionym ludzkich myśli i uczuć. Współzawodnictwo sportowe nie jest walką do końca”111.

Promowanie idei fair play w szkole i życiu codziennym ma szansę przyczy-nić się do poprawy skuteczności procesu wychowawczego. Jednak, jak podkreśla Roman Trześniowski, sport nie może i nie powinien zaprzepaszczać tych walorów wychowawczych, jakie w nim tkwią112. Stefan Wołoszyn w trosce o wszechstronny rozwój osobowości młodych sportowców apeluje o podejmowanie badań nad

młodzieżą uprawiającą sport i zawodnikami, ich zachowaniem i postawami, dążąc z jednej strony do wykrywania przyczyn braku uspołecznienia, braku zdyscyplinowania, braku hamul-ców moralnych, lekceważenia słabszych kolegów lub zwyciężonych przeciwników, a z drugiej – do śledzenia drogi, która wiodła zawodnika lub zespół do dużego stopnia zdyscyplinowania i zespołowości, do opanowania trwałych postaw i nawyków moralnych i społecznych, do dobrych wyników zarówno w sporcie, jak i nauce czy w pracy produkcyjnej, do pięknej sylwetki obywa-telskiej i ludzkiej113.

Przestrzeganie przepisów jako wartość ma wciąż szeroki wymiar społeczny i obywatelski:

Ukształtowane w sporcie postawy wobec przepisów i praw zwykle są przenoszone poza sport, wprowadzane są do codziennego życia114.

108 J. Kosiewicz, Sport poza dobrem i złem moralnym, [w:] Kultura fizyczna a globalizacja, red. Z. Dziubiński, P. Rymarczyk, SALOS RP, Warszawa 2010, s. 38.

109 Ibidem, s. 32–33.

110 T. Olszański, Przyczyny i skutki, [w:] Sport a agresja, red. Z. Dziubiński, SALOS RP, War-szawa 2007, s. 319–320.

111 W. Daume, Fair play – uniwersalna wartość sportu…, s. 34.

112 R. Trześniowski, Wychowanie fizyczne a sport, [w:] Myśli i uwagi o wychowaniu fizycznym

i sporcie, red. K. Zuchora, AWF, Warszawa 2000, s. 59.

113 S. Wołoszyn, Pedagogika wychowania…, s. 221.

114 J. Nowocień, Zasada fair play źródłem wartości moralnych w wychowaniu poprzez sport, [w:] Fair play w sporcie i olimpiźmie. Szansa czy utopia, red. Z. Żukowska, R. Żukowski, Wydawnictwo Estrella, Warszawa 2010, s. 80.

Sport w procesie wychowania 39

Brak jednolitego pierwowzoru zasady fair play w niczym nie umniejsza, a raczej przeciwnie, podnosi jej walory jako wartości uniwersalnej. Uniwersalizm ten polega m.in. na tym, że w defi-niowaniu tej zasady zawsze chodzi o postępowanie zgodne z regułami i przepisami115. Zagrożenia ze strony widowni sportowej

Nierozłącznym elementem widowiska sportowego są kibice.

Zofia Ciupak, wskazując na spontaniczny charakter strony widowiskowej sportu i upowszechnianie się wzoru kibica sportowego jako zjawiska masowego, podkreśla jednocześnie, iż nazwa kibic funkcjonuje w języku polskim jako pojęcie wieloznaczne. Autorka tutaj odnosi się do kibica jako człowieka biernego, niewraż-liwego na ludzką krzywdę116. Dlatego też – jak dalej podkreśla – podejmując się próby zamiany pojęcia kibic na widz, postuluje, aby w badaniach nad kibicami za-jąć się przede wszystkim ukazywaniem ich funkcji społecznych i roli w indywidual-nym życiu człowieka. Widownię tworzą kibice sportowi, jest ona układem względnie zwartym, tworzącym jedność. Proces kształtowania wzorów społecznych wiąże się z dążeniem do zachowań zgodnych z przyjętymi normami społecznymi: „[…] tak liczne zbiorowości, jak widownia sportowa, winny być kształtowane poprzez celowe działanie, a rezultaty owych działań empirycznie weryfikowane. Chodzi o to, żeby nie było tak, iż upowszechniamy działalność, której rezultatów nie znamy”117. Po-dobnego zdania jest Andrzej Wohl: „[…] sport nie jest i nie może być neutralny. […] jest on zawsze związany ze stosunkami społecznymi, które określają jego treść”118.

Niestety, należy zauważyć, że nie wszyscy kibice przychodzą na mecz, aby wspierać i dopingować swoją drużynę. Głośnym problemem ostatnich lat są awantury stadionowe i chuligańskie zachowania tak zwanych pseudokibiców. Za Jerzym Dudałą, „pseudokibic to osoba, dla której mecze stanowią pretekst do wywoływania awantury”119. Agresja wśród kibiców spowodowana jest głów-nie uprzedzeniami i głów-nienawiścią wobec sympatyków innych klubów. W dużych miastach, w których istnieje kilka klubów sportowych, problem chuligańskich roz-bojów jest znacznie bardziej nasilony. Szczególnie widoczne jest to w takich miastach jak: Warszawa, Łódź, Kraków lub na Śląsku, gdzie miejsce zamiesz-kania jest ściśle związane z jakimś klubem i dochodzi do bójek między różnymi dzielnicami. Takie zachowania stanowią poważny problem wielu społeczeństw (nie tylko w Polsce), często ich źródła mają charakter pozasportowy.

W związku z komercjalizacją sportu publiczność na widowiskach sportowych przypomina grupy konsumenckie: „publika jest najważniejszą częścią sportu. Bez zainteresowania nie ma szansy na sponsora. Bez pieniędzy nie będzie wyników. Bez wyników nie będzie zainteresowania. Kółko się zamyka”120. Ci, którzy szukają bezpiecznej rozrywki, potrafią się w tym odnaleźć, natomiast ci, którzy

utożsamia-115 A. Bodasińska, Czysta gra w sporcie i życiu codziennym, AWF, Biała Podlaska 2007, s. 19.

116 Z. Ciupak, Kibic sportowy jako wzór społeczny, „Kultura Fizyczna” 1977, nr 4, s. 158.

117 Ibidem, s. 159.

118 A. Wohl, Ideologie sportowe…, s. 541.

119 J. Dudała, Fani-chuligani. Rzecz o polskich kibolach, Żak Wydawnictwo Akademickie, War-szawa 2004, s. 65.

120 R. Zieliński, Pamiętnik kibica. Ludzie z piętnem Heysel, Wrocławska Drukarnia Naukowa, Wrocław 1993, s. 107–108.

ją się z klubami sportowymi, już nie. „Korporacyjny sport na tyle wrósł w logikę i ekonomię późnego kapitalizmu, że żadna forma oddolnego aktywizmu nie zdoła przerwać jego hegemonii. Dzięki kibicom fanatykom domena sportu będzie jed-nak tworzyć wiele różnorodnych nisz”121.

Agresja i przemoc na stadionach piłkarskich należą do problemów społecz-nych, wskazywanych jako jedno z największych zagrożeń współczesnego sportu. Przyczyn agresywnych zachowań należy upatrywać zarówno w samej sytuacji je zapoczątkowującej, jak i szerszym, społeczno-kulturowym zakresie. Powstał podział generujący stereotypy, przekazywane najczęściej poprzez okrzyki na sta-dionach. Tłum daje poczucie siły i bezkarności, działa jak jeden organizm i jest trudny do zatrzymania. Istnieje zjawisko zwane polaryzacją grupy, gdzie coraz

odważniejsze czyny potęgują następne jeszcze bardziej odważne. Piotr

Potej-ko podkreśla ogromne znaczenie mediów w propagowaniu przemocy, także przy okazji rozgrywanych imprez sportowych:

po pierwsze, przywiązuje się nadmierną uwagę do aktów przemocy; są one przeważnie w tele-wizji pokazywane wielokrotnie, po drugie, wiele artykułów w prasie koncentruje się na przemocy i gloryfikuje przemoc, po trzecie, promocja programów telewizyjnych często wykorzystuje akty przemocy, które już miały miejsce w zawodach sportowych, co może zachęcać lub zniechęcać widzów do uczestnictwa i oglądania przyszłych wydarzeń niekoniecznie sportowych122. Komercjalizacja sportu i wiążące się z tym negatywne, wyżej wymienione, zjawiska: dehumanizacja, osiąganie wyniku za wszelką cenę (często poprzez ko-rupcję, bez poszanowania wartości, jakie niesie ze sobą idea sportu, a w szcze-gólności sportu olimpijskiego), przenosi się także na zachowania kibiców.

Korupcja w sporcie, a zwłaszcza w piłce, przechodzi wszelkie wyobrażenie. PZPN nie reaguje, a nie byłoby to wcale trudne […]. Czy naprawdę nikomu nie zależy na czystości gry?123

Gdyby jeszcze futbol opierał się na zasadach fair play, byłoby na co patrzeć, ale przecież wy-starczy trochę inteligencji, żeby dostrzec, iż o wszystkim decydują pieniądze. Kto je ma – ten wygrywa – twierdzą przywódcy tzw. bojówki Cracovii, która w ostatnich latach stała się postra-chem polskich stadionów124.

Również w pracy Radosława Kowalskiego wśród sytuacyjnych źródeł agresji kibiców na pierwszym miejscu występuje komercjalizacja. „W sporcie rządzą pie-niądze. Kto ma ich więcej, może sobie pozwolić na kupno dobrych zawodników, wzmacniając w ten sposób siłę swojej drużyny”125. W kolejnych punktach wylicza-ne jest łamanie zasady fair play: stronniczość sędziów, postępująca „farmakolo-gizacja” sportu, prowokacyjna działalność służb porządkowych i policji, infiltracja kibiców przez różnego rodzaje partie i rozwój kultury popularnej.

121 R. Kossakowski, Kibice, [w:] Socjologia sportu…, s. 55.

122 P. Potejko, Dewiacyjne zachowania kibiców sportowych jako zjawisko patologii społecznej, [w:] Dewiacyjne aspekty współczesnego świata. Przejawy – zapobieganie – terapia, red. M. Prokosz, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, s. 260.

123 R. Zieliński, Pamiętnik kibica…, s. 93.

124 „Polski Kibol” 1996, nr 1.

125 R. Kowalski, Potomkowie Hooligana. Szalikowcy. Społeczno-kulturowe źródła agresji

Neoolimpizm jako koncepcja wychowawcza 41 Podczas widowisk sportowych kibice są często traktowani jako zbiorowość odpowiedzialna za zachowanie grup chuliganów, stąd nie cieszą się dobrą re-putacją w oczach opinii publicznej. W kulturze pseudokibiców funkcjonuje spo-łeczna dominacja przemocy i agresja, będąca często wynikiem edukacji nie-dającej możliwości samorealizacji, szukania alternatywnych form budowania poczucia wartości i własnej tożsamości. Po serii tragicznych zamieszek w Eu-ropie opracowane zostały wytyczne mające na celu koordynację pracy orga-nów ścigania poszczególnych państw członkowskich, zwłaszcza przed ważny-mi imprezaważny-mi piłkarskim. Poczyniono też starania, by pracę organów ścigania połączyć z odpowiednimi działaniami o charakterze profilaktycznym. Rozpo-częto wówczas analizę możliwości wdrażania rekomendacji Komitetu Stałego Rady Europy126.

Jeśli zobaczymy, jaki jest mechanizm społeczny wytwarzający określone role społeczne, to możemy stworzyć plan przeciwdziałania wywoływaniu negatyw-nych emocji wśród odbiorców widowisk sportowych. Ale niezbędna jest do tego współpraca zarówno na polu mikro-, jak i makrosystemów, to jest szkoła–uczeń– rodzic, ministerstwo–szkoła, mass media i inne. Zwłaszcza, że – jak wskazuje Tomasz Sahaj – „kibicowanie może stać się elementem szerszego zjawiska: glo-balizacji, łączącej w jedną całość zarówno lokalne, jak i globalne elementy kultu-rowo-społeczne współczesnego świata”127, a co za tym idzie – przygotowaniem do udziału w nim.

Mechanizm społeczny zjawiska definiowany jest przez następujące role uczestników:

• ideologiczne (sukcesy narodowe, rozrywka, propagowanie kultury fizycz-nej i działań prozdrowotnych);

• instytucjonalne (formułowane przez ministerstwa, związki sportowe, fede-racje, kluby, definiowane w przepisach i regulaminach sportowych);

• kulturowe (regulatory stosunków wzajemnych między podmiotami: zawod-nik–zawodnik, zawodnik–sędzia, zawodnik–publiczność i temu podobne);

• lokalno-obyczajowe (ograniczony zasięg działania, specjalne znaczenie lokalne)128.