Dyspersja – analiza semantyczna i etymologiczna

Aby uniknąć wieloznaczności, definicja dyspersji została poprzedzona analizą semantyczno-etymologiczną. Pojęcie to funkcjonuje w wielu dziedzinach nauk, od ścisłych, po szeroko pojmowane nauki przyrodnicze. Jest to termin najbardziej rozpowszechniony w naukach ścisłych. Słowo „dyspersja” wywodzi się z łacińskiego dispersio – „rozproszenie” „rozsypanie”90 – i etymologicznie związane jest ze słowem spargere – siać. Jego antonimem jest „skupianie”91, a pojęciami bliskoznacznymi są rozproszenie, rozrzut, niejednorodność. Określenie to wykorzystywane jest przede wszystkim do nazywania zjawisk o charakterze dynamicznym (dyspersja fal, dyspersja w układach koloidalnych, dyspersja organizmów).

Jednocześnie „dyspersja” jest zaledwie jedną z form, jaką może przybrać rozproszenie. Podstawowa analiza semantyczna zaprezentowana jest na rys. 2.1. Pojęcia, które podobnie jak dyspersja oznaczają formy rozproszenia, to m.in.: dyspergacja, dywersyfikacja, różnicowanie, pozycjonowanie, dywergencja, rozrzut, rozsypanie, rozsianie, prószenie, rozprzestrzenianie, rozdrabnianie, roztoczenie.

Rozprzestrzeniać Rozproszenie

Dywersyfikacja Dywergencja Rozrzut

Dyspergacja Dyspersja Rozsypanie Rozsianie Prószyć Rozdrabnianie Roztaczanie Różnicowanie Pozycjonowanie Faza ciągła Faza rozproszenia Kryzys Stabilizacja Histereza Destabilizacja Chaos Dyskontynuacja Rys. 2.1. Klasyfikacja pojęć związanych z rozproszeniem

Dyspergacja oznacza rozdrobnienie większych cząstek na cząstki mniejsze92. Dyspergacja zatem zarówno we współczesnym zarządzaniu, jak i w rozważaniach klasyków nauki organizacji i zarządzania, np. F.W. Taylora, była elementem procesu klasyfikacyjnego pozwalającym na prowadzenie analizy elementarnej, tj. takiej, która poprzez podział pozwala na poznanie całości zbudowanych z elementów podstawowych. Proces dyspergacji jest więc odwrotnością procesu agregacji, czyli łączenia elementów w większe całości.

Dywersyfikacja to różnicowanie asortymentu produkcji lub usług w celu zmniejszenia ryzyka w prowadzeniu działalności gospodarczej93. W ujęciu nauk o zarządzaniu można by również powiązać ją z metodami analizy portfelowej czy zarządzania strategicznego w szerszym ujęciu. Poprzez poszukiwanie różnych możliwych ścieżek rozwoju przedsiębiorstwa zmniejszają ryzyko operacyjne, pozwalając sobie na zmianę profilu produkcji, jeżeli wymaga tego sytuacja na rynku.

Różnicowanie jest dzieleniem pozornie jednolitej całości94. Różnicowanie ryzyka poprzez zastosowanie zarządzania na poziomie strategicznym pozwala na zwiększanie wydajności działania organizacji przy jednoczesnym zmniejszeniu ryzyka. Potencjalne zagrożenia mające wpływ na działalność organizacji wymuszają wprowadzanie do procesów zarządzania w przedsiębiorstwie kompensacji skutków ryzyka, przede wszystkim skupiającej się na wyznaczaniu nowych granic działalności organizacji pozwalających zapewnić stabilne działanie organizacji.

Pozycjonować to ustalać kolejność. Ustalenie konkretnej kolejności działań, opłacalności produkcji, procesów biznesowych etc. jest podstawowym zadaniem wielu metod analizy strategicznej. Przykładowo analiza SWOT pozwala na określenie silnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń, a także rozważenie, z jakim natężeniem te oddziaływania mogą występować. Analiza BCG umożliwia stwierdzenie pozycji oraz istności poszczególnych produktów w koszyku usług organizacji. Metoda kluczowych czynników sukcesu pozwala na ustalenie istotności procesów biznesowych realizowanych w przedsiębiorstwie, a także bezpośrednie określenie wagi oraz rangi wybranych procesów.

Słowo „dywergencja” oznacza rozbieżność95; jest to również pojęcie, które wiąże się z zarządzaniem międzynarodowym, a także z szeroko rozumianymi stosunkami międzynarodowymi. W ujęciu węższym można mówić np. o rozbieżnościach kulturowych, które w sposób bezpośredni wpływają na efektywność działań organizacji. Problematyka ta rozciąga się na bardzo szerokie spektrum problemów o naturze organizacyjnej – od różnic w fundamentach kultury (np. język używany w organizacji jest inny niż język kraju, w którym

92 Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1978, s. 490.

93 Internetowy słownik języka polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/slownik/2555858/dywersyfikacja.

organizacja funkcjonuje), poprzez poszukiwanie wartości uniwersalnych (uczciwość, równość, użyteczność), po wzorce i modele kulturowe i biznesowe (model zarządzania amerykańskiego a zarządzanie w Japonii). W ujęciu globalnych stosunków międzynarodowych sama historia pokazuje, jak rozbieżności w postrzeganiu świata oraz wolności doprowadziły do konfliktów na światową skalę.

Rozrzut oznacza rozrzucenie czegoś w różne strony, układ, sposób ułożenia, zróżnicowanie96. Rozrzut działalności gospodarczej jest jedną z podstawowych strategii działania korporacji globalnych. Poprzez szukanie przewag konkurencyjnych na różnych rynkach firmy są w stanie minimalizować koszty działania przy jednoczesnym utrzymywaniu potencjału techniczno-intelektualnego firmy. Często spotykaną formą tego typu działalności jest przenoszenie centrów produkcyjnych do krajów o stosunkowo taniej sile roboczej, przy jednoczesnym pozostawianiu centrów R&D w krajach cechujących się dużym odsetkiem pracowników o wysokim stopniu wykształcenia oraz wyspecjalizowania.

Rozsypać to rozrzucić coś sypkiego, drobnego w małych ilościach97. Drobne i nieistotne z pozoru działania często mogą mieć znaczący wpływ na jakość działania organizacji, a w krytycznych momentach zdarza się, że również na jej istnienie. Komunikacja nieformalna wewnątrz organizacji jest jednym z elementów jej działalności, często odbywającym się poza zasięgiem autorytetu przełożonych, wpływającym jednak na wydajność działalności. Plotka, która nie może w żaden sposób zostać pozytywnie lub negatywnie zweryfikowana, zazwyczaj stawia określone osoby lub elementy organizacji w pozycji, która nie pozwala na skuteczną obronę ich racji. Gdy w otoczeniu organizacji pojawi się plotka, która jest przekonująca, może bezpośrednio zagrozić jej funkcjonowaniu, a w najgorszym przypadku, gdy nie pojawi się na nią reakcja, doprowadzić nawet do upadku organizacji.

Rozsiać oznacza rozrzucić np. ziarno, rozprzestrzeniać, roztaczać98. Idea działania lub nowatorskie spojrzenie na, wydawałoby się, dawno już rozwiązany problem potrafi zrewolucjonizować metody zarządzania lub produkcji. Dzisiaj popularne i często stosowane metody zarządzania są wynikiem nowatorskiego spojrzenia na dobrze znane problemy. Przykładem może być Xerox i nowatorska, jak na owe czasy, idea benchmarkingu czy też Toyota, która próbując zredukować koszty funkcjonowania, opracowała metodę just-in-time. Warto podkreślić, że idee, które powstały w jednym miejscu na świecie, rozprzestrzeniły się na cały glob, zyskując wielu użytkowników, a także stając się przedmiotem dalszych modyfikacji.

96 Słownik języka polskiego, t. 3, PWN, Warszawa 1978, s. 110.

97 Ibidem, s. 120.

Słowo „prószyć” oznacza rozrzucać coś miałkiego, sypkiego, drobnego, sypać się99. Malutkie, pozornie nieznaczące elementy w ostatecznym rozrachunku mogą okazać się czynnikami całkowicie zmieniającymi postrzeganie rzeczywistości. Idea zarządzania mikroprocesami pozwala na diagnozowanie i poszukiwanie tych drobnych odchyleń, które mogą mieć istotny wpływ na funkcjonowanie skomplikowanych łańcuchów procesowych lub nawet całej organizacji. W szerokim zakresie tematyką tą zajmuje się teoria chaosu, omawiająca między innymi własność równań, polegającą na dużej wrażliwości rozwiązań na dowolnie małe zaburzenie parametrów. Dotyczy to zwykle równań opisujących układy dynamiczne. Jeśli takie równanie opisuje zmiany jakiegoś układu w czasie, niewielkie zaburzenie warunków początkowych powoduje rosnące wykładniczo z czasem zmiany w zachowaniu układu. Popularnie nazywane jest to efektem motyla – znikoma różnica na jakimś etapie może po dłuższym czasie urosnąć do dużych rozmiarów.

Rozprzestrzeniać to zająć jakąś przestrzeń, wystąpić na dużym obszarze, rozszerzyć się100.

Rozdrabnianie polega na dzieleniu czegoś na drobne części, kruszeniu101. Przegląd historii ekonomii i zarządzania wykazuje, że jedne systemy ulegają zużyciu, można by rzec „kruszą się”, i zostają zastąpione innymi. Ma to bezpośredni związek ze zmianami zachodzącymi w makrootoczeniu. Wzrastająca samoświadomość pracowników i konsumentów sprawia, że pewne metody działania, które swego czasu wydawały się należeć do kanonu, obecnie nie mogą być stosowane z powodzeniem w praktyce. Przykładem może być klasyczna szkoła zarządzania H. Fayola i F.W. Taylora. W czasie gdy była tworzona, zdawała się jedyną słuszną metodą działania. Zmiany społeczne o charakterze jakościowym spowodowały jednak pojawienie się szkoły behawioralnej, która stała w jawnej opozycji do większości założeń szkoły klasycznej. Modelem najlepiej podsumowującym różnice między tymi podejściami z całą pewnością jest teoria X Y, której autorem jest D. McGregor.

Roztaczać oznacza rozpostrzeć, rozwinąć102. Jednym z elementów charakterystycznych dla większości firm, którym udało się odnieść sukces rynkowy, jest umiejętność roztaczania wizji działania, najczęściej za pomocą dobrze zbudowanej misji działania. Odpowiednio wykreowana misja przedsiębiorstwa staje się źródłem przewagi konkurencyjnej i skuteczną bronią w walce o nowe rynki zbytu. Jednak podstawowym założeniem sprawiającym, że wprowadzenie jej w organizacji przyniesie oczekiwane rezultaty, jest jej roztoczenie oraz zakorzenienie w każdym pracowniku organizacji niezależnie od stanowiska, na którym się znajduje. Tylko jeśli pracownicy identyfikują się 99 Słownik języka polskiego, t. 2, PWN, Warszawa 1978, s. 949.

100 Słownik języka polskiego, t. 3, PWN, s. 113.

z wartościami organizacji oraz akceptują cele organizacji jako swoje, możemy mówić o pełnym wykorzystaniu kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwie.

Dyspersja to rozproszenie, rozsypanie, a układ dyspersyjny – niejednorodny układ fizyczny składający się z dwóch lub więcej faz: ciągłej i rozproszonych103.

• Faza ciągła:

◦ stabilizacja – układ równowagi sił pomiędzy zmiennością otoczenia a warunkami panującymi wewnątrz organizacji.

◦ histereza – zależność zmiany parametrów (charakteryzujących stan układu lub jego właściwości), wywołanej zmianami czynników zewnętrznych, od historii układu (tzn. stanów poprzedzających dany stan)104.

• Faza rozproszenia rozumiana w zarządzaniu organizacją jako kryzys przejawia się następująco:

◦ Destabilizacja – układ braku równowagi sił pomiędzy zmiennością otoczenia a warunkami panującymi wewnątrz organizacji powoduje niemożność prawidłowego realizowania ważnych funkcji przedsiębiorstwa.

◦ Chaos (fraktale) – bezład organizacyjny – całkowita niemożność funkcjonowania oraz realizowania nawet najbardziej podstawowych funkcji przedsiębiorstwa.

◦ Dyskontynuacja – śmierć organizacji.

W fizyce tematyka dyspersji powiązana jest zazwyczaj z zagadnieniem rozchodzenia się fal (również światła). Najprostsza do zaobserwowania jest dyspersja fal na wodzie. Fale mają większą prędkość, gdy poruszają się na wodzie o większej głębokości, a mniejszą – na wodzie o mniejszej głębokości. Gdy fala przechodzi na płytką wodę:

 odległość między kolejnymi grzbietami fali (długość fali) zmniejsza się,  fala zmienia kierunek ruchu,

 rośnie wysokość fali, czyli amplituda.

Dyspersja światła powstaje na skutek przejścia wiązki światła przez pryzmat, czego efektem jest otrzymanie spektrum lub też widma światła. Zjawisko to zachodzi również samoczynnie w naturze. Pojawia się, gdy za plecami mamy ostre światło, a przed nami pada deszcz – wtedy ukazuje się tęcza.

Dzięki badaniom dotyczącym tej tematyki możliwe było stworzenie światłowodów.

103 Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, s. 167.

S. Patela przedstawia następującą definicję dyspersji: „Jest to dowolne zjawisko, w którym prędkość rozchodzenia się fali elektromagnetycznej zależy od jej częstotliwości”105. Ten sam autor definiuje również pojęcie dyspersji w telekomunikacji: „Termin ten opisuje procesy, w których sygnał niesiony przez falę elektromagnetyczną rozchodzącą się w ośrodku ulega degradacji. Degradacja ta występuje, ponieważ różne składowe fali (różniące się częstotliwościami lub wektorami falowymi) rozchodzą się z różnymi szybkościami”. W komunikacji światłowodowej zaś „termin dyspersja odnosi się do kilku, ściśle zdefiniowanych parametrów włókna: dyspersji modowej, materiałowej, własnej i polaryzacyjnej”106. W chemii dyspersja określa stan lub proces rozdrobnienia cząsteczek w roztworze koloidalnym107. Najbardziej podstawowym elementem jest układ dyspersyjny zwany również rozproszonym. Jest to układ niejednorodny fizycznie, składający się z fazy ciągłej, określanej też jako rozpraszająca lub dyspersyjna (np. gaz, ciecz), i fazy rozproszonej, zwanej również zdyspergowaną (np. bardzo drobnych cząstek ciała stałego lub maleńkich kropelek cieczy zawieszonych w ośrodku ciągłym)108.

Jednym z wielu naturalnych układów dyspersyjnych jest mgła. Możliwe są również inne zjawiska o charakterze dyspersyjnym, np. rozdrobnienie substancji w rozpuszczalniku. Powstaje wtedy roztwór, czyli układ dyspersyjny, jednofazowy, co najmniej dwuskładnikowy o dyspersji cząsteczkowej (roztwór rzeczywisty). Mianem dyspersji określa się również sytuacje, gdy dwie substancje mogą samorzutnie utworzyć roztwór w wyniku oddziaływania sił międzycząsteczkowych. Nie mamy wtedy do czynienia z procesem solwatacji, lecz w wyniku procesów dyfuzji następuje ujednorodnienie układu jednofazowego109. Systemami dyspersyjnymi są również emulsje, w których fazą rozproszoną i fazą rozpraszającą są dwie różne ciecze. Faza rozproszona występuje w postaci małych kropelek zawieszonych w fazie zewnętrznej. Rozpad emulsji prowadzi do rozdzielenia się tworzących ją cieczy na dwie oddzielne warstwy. Przykładem emulsji naturalnej jest mleko.

W ujęciu biologicznym znaczenie słowa dyspersja jest szersze. Może oznaczać rozkład organizmów po śmierci, ale w ujęciu biogeograficznym określa sposób rozprzestrzeniania się organizmów. Może ona mieć charakter:

 bierny lub czynny,

 losowy lub kierunkowy (dyspersja kierunkowa w tym ujęciu nosi nazwę migracji),  powrotny lub bezpowrotny.

105 S. Patela, Podstawy teorii światłowodów. Dyspersja światłowodów, Wrocław 2001, s. 5, http://www-old.wemif.pwr.wroc.pl/spatela/pdfy/0130.pdf (dostęp: 15.05.2012).

106 Ibidem, s. 5.

107 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 162.

108 Ibidem, s. 162.

Dyspersja organizmów spowodowana jest zazwyczaj pogarszającymi się warunkami bytowymi. Ma na celu odnalezienie odpowiednich warunków, które często są podstawą przetrwania:

 poszukiwanie miejsc dogodnych do rozwoju i unikanie miejsc, w których nastąpiło pogorszenie warunków życiowych,

 ograniczenie konkurencji ze spokrewnionymi osobnikami (parent-offspring conflict, sib competition),

 unikanie negatywnych efektów chowu wsobnego (kumulacji mutacji recesywnych)110. Niemożność dyspersji może powodować diapauzę, czyli jeden z dwóch przejawów spowolnienia procesów rozwojowych, które najogólniej określa się angielskim terminem dormancy. O ile pierwszy z nich, diapauza, jest adaptacją powstałą w wyniku działania sił doboru naturalnego, drugi, z angielska zwany torpidity, jest jedynie konsekwencją oddziaływania niekorzystnych czynników środowiskowych ograniczających normalne funkcjonowanie organizmu. Zazwyczaj oba zjawiska indukowane są przez zewnętrzne bodźce środowiskowe. Jednak w pierwszym przypadku bodźce te stymulują sterowany hormonalnie lub neurohormonalnie proces, który może trwać długo po ustąpieniu niekorzystnego czynnika. W drugim natomiast bodźce środowiskowe są bezpośrednią przyczyną zmian fizjologicznych, po ustąpieniu których organizm szybko powraca do stanu normalnej aktywności życiowej, jeśli jego struktury nie uległy uszkodzeniu, a funkcje upośledzeniu111. Prostym przykładem dyspersji, która jest obserwowana w Polsce, są migracje ptaków na południe w okresie jesiennym oraz ich powroty na wiosnę.

W ekologii często pojawia się pojęcie dyspersji zanieczyszczeń, które stosowane jest do ogólnego określenia zjawiska rozprzestrzeniania się substancji chemicznych w badanym ośrodku, a także do parametrycznego zdefiniowania jednego z czynników procesu wodnej migracji zanieczyszczeń w ośrodku porowatym, a mianowicie dyspersji hydrodynamicznej. Proces migracji zanieczyszczeń uwarunkowany jest kompleksem takich czynników, jak: przepływ wody, dyspersja hydrodynamiczna, dyfuzja molekularna, infiltracja, sorpcja i wymiana jonowa. Aktywność poszczególnych czynników jest przy tym uzależniona od właściwości fizykochemicznych ośrodka i substancji zanieczyszczających112.

W hydrologii z kolei współczynnik dyspersji określa proporcjonalność między 110 http://www.hydro.biol.uw.edu.pl/zhuw_pl/courses/ecol07/cwecol3.pdf (dostęp: 16.05.2012).

111 M. Ślusarczyk, Diapauza jako strategia przetrwania, „Wiadomości Ekologiczne” 1998, nr 44, s. 279–303.

112 K. Mazurek, A. Pawuła, Dyspersja zanieczyszczeń chemicznych w ośrodku portowym i jej symulacja na

dyspersją przepływu strumienia roztworu a gradientem jego stężenia, wyrażony w m2/s113. Również w medycynie wykorzystuje się modele matematyczne do diagnozowania stanu zdrowia. Przykładem może być dyspersja leukocytów stworzona przez H. Steinhausa czy też dyspersja odstępu QT. Jest to różnica między najdłuższym a najkrótszym odstępem QT w standardowym elektrokardiogramie. Dyspersja QT jest uznanym wskaźnikiem niehogenności repolaryzacji mięśnia sercowego. Jako nieinwazyjny wskaźnik przestrzennego rozproszenia repolaryzacji zwiększona dyspersja QT jest czynnikiem ryzyka powstania komorowych zaburzeń rytmu114.

Pojęcie dyspersji znajduje również swoje zastosowanie w statystyce, jest to rozsiew, rozproszenie, zróżnicowanie lub zmienność115. Problem ten zdecydowanie nasila się w przedsiębiorstwach działających w otoczeniu burzliwym. W ujęciu statystycznym mówi się, że wewnętrzne zróżnicowanie zbioru realizacji X jest skutkiem działania niekontrolowanych czynników losowych w każdym rzeczywistym doświadczeniu116. Podstawowe miary zmienności zaprezentowane zostały w tabeli 2.1.

Tabela 2.1 Podział miar zmienności (rozproszenia, dyspersji) Miary zmienności

Miary klasyczne Miary pozycyjne

Wariancja Rozstęp

Odchylenie standardowe Odchylenie ćwiartkowe

Odchylenie przeciętne Współczynnik zmienności

Współczynnik zmienności

Źródło: opracowanie własne.

Jak wykazano, pojęcie dyspersji nie jest przypisane do żadnej konkretnej dziedziny naukowej, lecz wykorzystywane jest przez wiele często bardzo od siebie odległych dyscyplin naukowych. W rozważaniach przedstawionych w niniejszej pracy dotyczących budowy dyspersyjnego modelu główny nacisk został położony na stworzenie modelu o charakterze jakościowym, który pozwala na opisanie nie tylko elementów ilościowych, lecz również tych elementów systemu motywacyjnego, które nie są wyrażone wartościami ilościowymi.

113 Międzynarodowy słownik hydrologiczny, PWN, Warszawa 2001.

114 M. Zarębiński, Dyspersja odstępu QT u pacjentów z ostrym zespołem wieńcowym bez uniesienia odcinka ST

leczonych abciximabem, rozprawa doktorska, Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa 2005.

115 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Rytm, Warszawa 2007, s. 137.