Restrukturyzacja zakładów wydobywczych węgla kamiennego po 1989 r

Jedną z najtrudniejszych kwestii w okresie transformacji gospodarki była restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego, której głównym celem było doprowadzenie do jego rentowności i funkcjonowania zgodnie z zasadami gospodarki rynkowej. Problem ten próbowano rozwiązać w kolejnych programach rządowych: „Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego w Polsce” (1993), „Górnictwo węgla kamiennego, polityka państwa i sektora na lata 1996–2000” (1996), „Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998–2002” (1998), „Program likwidacji zdolności produkcyjnych górnictwa węgla kamiennego w latach 1998–2002” (1999), „Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego w latach 2004–2006 oraz strategia na lata 2007–2010” (2004)164 oraz ustawa z dnia 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008–2015 (2007). Poszczególne etapy restrukturyzacji górnictwa zaprezentowano na rys. 3.5.

Rys. 3.5. Etapy realizacji procesu reform

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Gwiazda, Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego

w Polsce – aspekt organizacyjny, „Przegląd Organizacji” 2011, nr 1, TNOIK, Warszawa, s. 29.

Stan zastany

Przełom polityczno-gospodarczy, który miał miejsce w 1989 r., zastał przemysł wydobywczy w bardzo złym stanie. Spośród wielu zasadniczych problemów należy zwrócić uwagę na bardzo wysokie możliwości produkcyjne, przekraczające 180 mln ton węgla rocznie, przy jednoczesnym spadku krajowego zapotrzebowania na ten surowiec. W wyniku urealnienia kosztów wydobycia węgla oraz spadku zapotrzebowania na energię w sektorze produkcji przemysłowej w 1990 r. zużycie węgla kamiennego spadło o 25 mln ton, co 164 M. Tkocz, Efekty restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w Polsce, Prace Komisji Geografii

stanowiło niemal 17% produkcji węgla w 1989 r. Górnictwo węgla kamiennego w Polsce z początkiem lat 90. weszło wraz z innymi sektorami gospodarki w okres głębokich przemian, których fundamentalnymi zasadami stały się wolny rynek i konkurencyjność. Przemiany te objęły wszystkie sfery działalności górnictwa.

I etap, 1989–1993 (głębokiego kryzysu)

Na początku lat 90. w ramach programu restrukturyzacji kopalń węgla kamiennego dokonano znaczącej weryfikacji zasobów przemysłowych. Otrzymane wyniki potwierdziły, że w większości kopalń ilość posiadanych zasobów jest zawyżona.

W stosunku do obowiązujących przed 1994 r. kryteriów bilansowości złóż węgla kamiennego zwiększono minimalną grubość pokładów bilansowych z 0,7 m dla węgli koksowych i 0,8 m dla energetycznych do jednolitej grubości 1,0 m. Jako granicę dokumentowania złóż przyjęto głębokość 1000 m; dawniej złoża dokumentowano do głębokości 1200÷1300 m, a nawet do 1500 m165.

Sektor górniczy znalazł się wówczas w bardzo niekorzystnej sytuacji, będącej następstwem gwałtownego spadku zapotrzebowania na węgiel kamienny i nadmiernie rozwiniętych zdolności produkcyjnych kopalń. Kryzys finansowy w górnictwie pogłębiły dodatkowo działania antyinflacyjne, polegające na opóźnieniu wzrostu cen węgla w stosunku do całkowicie uwolnionych cen usług i materiałów. Taka sytuacja wymusiła podjęcie działań naprawczych mających na celu poprawę sytuacji ekonomicznej kopalń. Wprowadzono parytet importowy obowiązujący w trakcie ustalenia ceny węgla. Kopalnie, które nie spełniały tego kryterium, były zobligowane do podejmowania działań mających na celu redukcję kosztów. Konkurencja na rynku miała wykazać, które kopalnie należy uznać za trwale nierentowne i postawić w stan likwidacji. Opierając się na tym założeniu, w stan likwidacji postawiono następujące kopalnie węgla kamiennego: „Wałbrzych”, „Thorez”, „Victoria”, „Saturn”, „Sosnowiec”, „Nowa Ruda” i „Żory”.

Decyzje o ingerencji w tym newralgicznym dla polskiej gospodarki sektorze podjęto stosunkowo szybko. Pierwsza ustawa o przekształceniu sektora górniczego z początku 1990 r. likwidowała dawne konglomeraty zrzeszające kopalnie. Pojedynczym kopalniom nadała status samodzielnych przedsiębiorstw państwowych. Z perspektywy czasu można stwierdzić, że ten eksperyment okazał się nieudany. Z jednej strony kopalnie zostały obarczone dziedzictwem socjalizmu: nadmiernym majątkiem (także nieprodukcyjnym) i zbyt licznymi załogami, a z drugiej strony ceny węgla były kształtowane administracyjnie na stosunkowo 165 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 grudnia 2001 r. w sprawie kryteriów bilansowości złóż

niskim poziomie166. Doprowadziło to górnictwo do zapaści finansowej.

W latach 1990–1993 skupiano się przede wszystkim na ograniczaniu produkcji, co skutkowało spadkiem wydobycia do 130 mln ton w roku 1993. W tym samym okresie w Europie Zachodniej obserwowano przyspieszenie likwidacji kopalń, co bezpośrednio wiązało się z bardzo niską ceną ropy naftowej, masowym przestawianiem się elektrowni i elektrociepłowni na gaz ziemny, spadkiem popytu na węgiel koksowy (przez elektryczny wytop stali i wdmuchiwanie pyłu węglowego zamiast koksu), a także rosnącym uwrażliwieniem ma ochronę środowiska naturalnego167. W 1989 r. funkcjonowały, powołane z gwarectw węglowych, przedsiębiorstwa eksploatacji węgla, w których zgrupowane były 72 kopalnie. Stanowiły one część największego w Polsce, a równocześnie jednego z największych pod względem zatrudnienia na świecie, ugrupowania gospodarczego funkcjonującego pod nazwą Wspólnota Węgla Kamiennego, zatrudniającego wówczas ponad 600 tys. osób. W 1990 r. nastąpiła odgórnie przeprowadzona decentralizacja sektora, związana z likwidacją Wspólnoty Węgla Kamiennego, co jednocześnie skutkowało przekształceniem kopalń w samodzielne przedsiębiorstwa państwowe.

Do połowy lat 90. w kraju występowała nadprodukcja około 10–12 mln ton węgla rocznie, na który nie było zbytu. Jednocześnie obserwowano dalsze pogarszanie się koniunktury na rynku światowym, a także niekorzystne zmiany w strukturze podaży (wysoka podaż taniego – wydobywanego odkrywkowo – węgla z Australii i RPA). Niezwykle istotne jest to, że przez wiele lat starano się administracyjnie utrzymywać ceny węgla na stałym poziomie (przy dwucyfrowym wskaźniku inflacji w gospodarce). W efekcie górnictwo zostało na kilka lat wyłączone z mechanizmu normalnej gry rynkowej, co spowodowało narastanie strat w całym górnictwie168.

II etap, 1993–1996 (destabilizacji)

Do 1993 r. produkcja w porównaniu z rokiem 1989 spadła o około 43 mln ton. W lutym 1993 r. uchwalono ustawę o przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa. Najważniejszym założeniem było stworzenie siedmiu spółek węglowych, w skład których miało wchodzić 8– 13 kopalń, które jednocześnie przestały być samodzielnymi przedsiębiorstwami, a zostały zakładami górniczymi podporządkowanymi nadrzędnej instytucji, jaką była spółka węglowa. 166 J. Gandawski, Trudności z restrukturyzacją polskiego przemysłu górniczego, [w:] Polskie Centrum

Monitorowania Stosunków Przemysłowych. ISP, Warszawa 2005, s. 215.

167 B. Błaszczyk, A. Cylwik, Charakterystyka wybranych sektorów infrastrukturalnych i wrażliwych w

gospodarce polskiej oraz możliwości ich prywatyzacji, Raporty Case nr 27, Centrum Analiz

Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 1999, s. 11.

168 E. Czermińska, Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego w Polsce, Informacja Kancelarii Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa 2002, s. 1.

Cały ten majątek pozostawał w rękach Skarbu Państwa. W marcu tego samego roku przyjęty został program „Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego w Polsce – realizacja I etapu w ramach możliwości finansowych państwa”. W pierwszym okresie jego realizacji całe górnictwo uzyskało dobre wyniki finansowe, jednak już od 1995 r. ponownie zaczęły pojawiać się i rosnąć straty finansowe. Plan ten był bazą stworzenia obecnej struktury organizacyjnej sektora węglowego. Przyjęta ustawa, a także wprowadzany w życie program restrukturyzacji stworzyły warunki do wprowadzenia dogłębnych przekształceń systemowych w branży wydobywczej. Niestety ocena wyników wprowadzonych działań nie może być pozytywna, wydaje się bowiem, że w sferze rozwiązań instytucjonalnych nastąpił regres. Wprowadzenie górnictwa do grupy sektorów o znaczeniu strategicznym oraz utworzenie spółek węglowych nie wpłynęło w sposób pozytywny na sytuację w branży wydobywczej. W drugiej połowie 1993 r. węgiel zdrożał o 40%, a w latach 1993–1995 wzrost cen wyniósł aż 220%. Potwierdzenie znalazły opinie Urzędu Antymonopolowego oraz Rady Przekształceń Własnościowych, że połączenie w jednej strukturze organizacyjnej kopalń, które mają prowadzić wydobycie, z zakładami przewidzianymi do likwidacji wpłynie w sposób negatywny na zarządzanie wynikami kopalń efektywnych, ze wszystkimi tego konsekwencjami dla sektora, a w dalszej kolejności dla budżetu i konsumentów169. W związku z bardzo złą sytuacją górnictwa węgla kamiennego w połowie 1993 r. zaakceptowano postulat opracowania i realizacji doraźnej akcji ratunkowej dla omawianej gałęzi przemysłu. Efektem było wprowadzenie w życie w lipcu 1993 r. rządowego „Programu powstrzymania upadłości górnictwa węgla kamiennego”, a wnioski z jego realizacji stały się fundamentem opracowania programu restrukturyzacji drugiego etapu, przeprowadzanej w latach 1994–1995.

III etap, 1996–1998 (stagnacji)

Kolejny program, zatytułowany „Górnictwo węgla kamiennego – polityka państwa i sektora na lata 1996 – 2000. Program dostosowania górnictwa węgla kamiennego do warunków gospodarki rynkowej i międzynarodowej konkurencyjności”170, został przyjęty w kwietniu 1996 r. Niestety realizacja tego programu, który zakładał między innymi podniesienie ekonomicznej efektywności górnictwa w tempie umożliwiającym osiąganie dodatniego wyniku finansowego od 1998 r., pozostała w większej części jedynie w sferze deklaracji rządowych. Koszt realizacji programu oszacowany został na sumę 12420 mln zł, z czego na środki własne sektora przypadało 5697 mln, dotacja budżetowa miała wynieść 169 B. Błaszczyk, A. Cylwik, Charakterystyka wybranych sektorów infrastrukturalnych i wrażliwych w

gospodarce polskiej oraz możliwości ich prywatyzacji, Raporty Case nr 27, Centrum Analiz

Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 1999, s. 19.

4594,6 mln. Reszta funduszy miała pochodzić z zamiany zobowiązań na akcje oraz z zaciągnięcia kredytów poręczonych przez rząd171.

Od początku działań restrukturyzacyjnych jednym z głównych celów stawianych sobie przez kolejne rządy była racjonalizacja i ograniczenie wielkości zatrudnienia w sektorze górniczym. W początkowym poprzedzającym transformację ustrojową okresie zatrudnienie w górnictwie węgla kamiennego wynosiło ponad 400 tys. osób (a w przeciągu następnych 20 lat spadło do nieco ponad 110 tys.). Wielkość i specyfikę zatrudnienia w latach 1989–1997 przedstawia tabela 3.9. Jak można zaobserwować, pozytywnym trendem jest zwiększanie się liczby pracowników dołowych w relacji do pracowników zatrudnionych w sektorze. Konieczne jest jednak podkreślenie faktu, ze redukcja zatrudnienia nie może być traktowana jako cel sam w sobie, efektem synergicznym musi być konieczność podnoszenia wydajności pracy zarówno przez modernizację technologiczną, jak i przez podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników.

Tabela 3.9 Struktura zatrudnienia w górnictwie węgla kamiennego w latach 1989–1997

Lata Zatrudnieni ogółem (w tys.) Pracownicy dołowi (w tys.) Pracownicy naziemni (w tys.) Pracownicy dołowi w relacji do ogółu zatrudnionych w sektorze (w %) 1989 415,7 280 133,7 67,4 1990 387,9 262,5 125,4 67,7 1991 352,9 243,7 109,2 69,1 1992 336,4 236,6 99,8 70,3 1993 312 225,8 86,2 72,4 1994 288,4 215 73,4 74,5 1995 272 206,4 65,6 75,9 1996 257,8 196,9 60,9 76,4 1997 244,1 188 56,1 77

Źródło: B. Błaszczyk, A. Cylwik, Charakterystyka wybranych sektorów infrastrukturalnych i wrażliwych

w gospodarce polskiej oraz możliwości ich prywatyzacji, Raporty Case nr 27, Centrum Analiz

Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 1999, s. 11.

Etap ten pod względem organizacyjnym określany jest jako neutralny. Struktura organizacyjna branży nie uległa zasadniczej zmianie. Charakterystycznym elementem tego 171 B. Błaszczyk, A. Cylwik, Charakterystyka wybranych sektorów infrastrukturalnych i wrażliwych

w gospodarce polskiej oraz możliwości ich prywatyzacji, Raporty Case nr 27, Centrum Analiz

etapu było systematycznie zmniejszanie dotacji na procesy restrukturyzacyjne, co spowodowało wystąpienie negatywnych zjawisk w funkcjonowaniu spółek węglowych172. IV etap, 1998–2002 (poszukiwanie nowych rozwiązań)

1 lipca 1998 r. przyjęto kolejny już program restrukturyzacji górnictwa pt. „Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998–2002”. Został on wprowadzony z zamiarem poprawy większości założeń, które nie zostały zrealizowane w trakcie realizacji poprzednich programów. We wstępie omawianego programu stwierdzono: „Wdrożenie rządowego programu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach 1996–97 zakończyło się całkowitym fiaskiem. W latach 1996–97 we wszystkich tych obszarach działalności górnictwa, które poddawane były procesowi restrukturyzacji, praktycznie nie zostały zrealizowane żadne z zadań założonych w programie. Dotyczy to zarówno zadań w zakresie ekonomiki i finansów, wydobycia i struktury sprzedaży węgla, zatrudnienia, dostosowywania zdolności produkcyjnych do potrzeb rynku, jak i zadań związanych z wprowadzeniem w życie decyzji i instrumentów prawnych warunkujących ich efektywną realizację”173. Naturalnie tak ostra krytyka poprzedniego programu wynikała nie tylko z rzetelnej oceny proporcji skutków restrukturyzacji górnictwa, lecz również z motywów o charakterze politycznym. Za element o najkorzystniejszej charakterystyce uznaje się poprawę wszystkich podstawowych wskaźników technicznych:

 wzrost wydajności ogólnej o 53%,

 wzrost średniego dziennego wydobycia z jednej ściany o 119%,  spadek dziennej liczby czynnych ścian o 61%.

Nawet te pozytywne zmiany nie mogą jednak przesłonić niestety najistotniejszej kwestii, czyli faktu, że górnictwo w dalszym ciągu pozostawało nierentowne.

Z programu rządowego wynika, że ustalono jedynie dwie podstawowe przyczyny, które zdaniem rządu powodowały, że górnictwo w Polsce przynosiło straty oraz nie mogło podnieść się z zapaści:

 nadmierne zdolności produkcyjne na poziomie około 10–12 mln ton rocznie,  nadmierne zatrudnienie w kopalniach o około 50–60 tys. osób.

Z dzisiejszej perspektywy wydaje się, że także i w przypadku programu z 1998 r. ocena stanu górnictwa nie została przeprowadzona wystarczająco rzetelnie. Pobieżna analiza 172 M. Turek, Proces dostosowawczy polskiego górnictwa węgla kamiennego do warunków gospodarki

rynkowej, Raport prezesa PARGWK, Katowice 2002.

problemu nie dawała niestety żadnych gwarancji na zdecydowaną i szybką poprawę stanu sektora wydobywczego. Cena zbytu węgla, koszt jednostkowy oraz akumulacja jednostkowa zostały przedstawione na rys. 3.5. oraz w tabeli 3.10. Na tak złe wyniki akumulacji jednostkowej w głównej mierze wpływ miały stosunkowo wysokie koszty wydobycia w porównaniu z innymi producentami. Przykładowo w USA koszt wydobycia wahał się na poziomie 28–43 USD za tonę, w Australii 5,5–30 USD za tonę, a w RPA 3,3–9,2 USD za tonę. Dla porównania w Polsce koszt ten kształtuje się na poziomie 28–43 USD za tonę174. Wysokie koszty produkcji wpływają w znacznym stopniu na osiągane przez KWK wyniki finansowe netto, które przedstawiono w tabeli 3.11 oraz na rys. 3.7. Cenę zbytu węgla, koszt jednostkowy oraz akumulację jednostkową przedstawia rys.3.6.

Tabela 3.10 Cena zbytu węgla, koszt jednostkowy oraz akumulacja jednostkowa

Lata Średnia cena zbytu węgla

Koszt jednostkowy

wydobycia Akumulacja jednostkowa

1990 12,67 18,51 –5,84 1991 27,92 31,36 –3,44 1992 37,52 44,39 –6,87 1993 53,71 56,66 –2,95 1994 78,25 76,45 1,8 1995 89,88 93,59 –3,71 1996 104,3 111,18 –6,88 1997 119,55 125,1 –5,55

Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998– 2002”, Program rządowy przyjęty przez Radę Ministrów RP w dniu 30.06.1998.

Jako główne założenia zaakceptowanej w 1998 r. reformy górnictwa wymieniano:

1. Dostosowanie podmiotów gospodarczych w górnictwie węgla kamiennego do funkcjonowania efektywnego ekonomicznie.

2. Zaspokojenie do 2010 r. krajowego zapotrzebowania na węgiel kamienny i ekonomiczne uzasadnienie eksportu, z zachowaniem wymogów konkurencyjności oraz ochrony srodowiska

174 J. Macieja, Restrukturyzacja polskiego przemysłu węglowego, materiał niepublikowany, Raporty CASE 2000.

Rys. 3.6. Cena zbytu węgla, koszt jednostkowy oraz akumulacja jednostkowa

Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998– 2002”, Program rządowy przyjęty przez Radę Ministrów RP w dniu 30.06.1998.

Tabela 3.11 Wynik finansowy netto KWK w latach 1990–1997

Wyszczególnienie Lata 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Wynik finansowy netto (w mln) –41,6 – 353,5 – 1258,2 – 1500,7 – 191,8 – 782,1 – 1789,3 – 2617,3

Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998– 2002”, Program rządowy przyjęty przez Radę Ministrów RP w dniu 30.06.1998.

Rys. 3.7. Wynik finansowy netto

Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998– 2002”, Program rządowy przyjęty przez Radę Ministrów RP w dniu 30.06.1998.

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 -3000 -2500 -2000 -1500 -1000 -500 0

Wynik finansowy netto 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 -20 0 20 40 60 80 100 120 140

Średnia cena zbytu Koszt jednostkowy Akumulacja

Oprócz wymienionych celów ogólnych zakładano jednoczesną realizację celów cząstkowych, do których należały następujące elementy:

1. Spółki węglowe od 2000 r. miały przestać ponosić straty.

2. Po 2000 r. spółki powinny uzyskiwać nadwyżki finansowe, które miały być przeznaczane na spłatę zaległych zobowiązań wobec państwa.

3. Roczne wydobycie do 2002 r. miało się zmniejszyć o około 25 mln ton.

4. Zatrudnienie w górnictwie węgla kamiennego miało się zmniejszyć o około 105 tys. osób i w 2002 r. wynieść około 138,4 tys. osób.

5. Realizowana miała być rekonwersja przemysłu w gminach górniczych, co miało stanowić istotny impuls do ich rozwoju ekonomicznego175.

Pośród wielu metod działania mających przynieść zakładane rezultaty wymieniano również proces faktycznej likwidacji kopalń. Jako główne przyczyny podjęcia takich działań uznano:

 wyczerpanie się zasobów węgla oraz wysokie koszty pozyskiwania nowych zasobów,  trwałą nierentowność,

 występowanie zbędnej infrastruktury.

W planie reformy pojawiają się dwa terminy wymagające sprecyzowania, a mianowicie: „likwidacja całkowita” oraz „likwidacja częściowa”. Pod pierwszym z nich należy rozumieć zaprzestanie wydobywania węgla i likwidację zakładu górniczego (tj. wyodrębnionego technicznie i organizacyjnie zespołu środków służących przedsiębiorcy do bezpośredniego wydobywania kopaliny ze złoża, w tym wyrobisk górniczych, obiektów budowlanych oraz technologicznie związanych z nimi obiektów i urządzeń przeróbczych – art. 6, pkt 7 prawa geologicznego i górniczego). Drugie z wymienionych pojęć określa likwidację oznaczonej części zakładu górniczego, dla której z mocy art. 81, ust. 4 prawa geologicznego i górniczego sporządzony jest plan ruchu likwidacji części zakładu górniczego176.

W 1998 r. planowana była kontynuacja całkowitej likwidacji kopalń „Nowa Ruda”, „Jowisz”, „Sosnowiec”, „Porąbka-Klimontów”, a działania polikwidacyjne, obejmujące przede wszystkim pompowanie wód dołowych, miały objąć kopalnie „Saturn”, „Siemianowice”, „Pstrowski”, „Żory” oraz „Paryż”.

Zakres podejmowanych decyzji likwidacyjnych w kolejnych latach miał dotyczyć 175 „Reforma górnictwa...”, s. 14.

zmniejszenia zdolności produkcyjnych górnictwa:  w 1998 r. o 1,0 mln ton,  w 1999 r. o 8,5 mln ton,  w 2000 r. o 9,0 mln ton,  w 2001 r. o 3,5 mln ton,  w 2002 r. o 3,5 mln ton,  razem 25,5 mln ton,  w 2003 r. o 4,5 mln ton,  w 2004 r. o 4,0 mln ton,  w 2005 r. o 4,5 mln ton,  w 2006 r. o 4,0 mln ton,  w 2007 r. o 4,5 mln ton,  w 2008 r. o 4,0 mln ton,  w 2009 r. o 3,0 mln ton,  w 2010 r. o 3,0 mln ton,

 razem w latach 2003–2010 o 31,5 mln ton177.

Program zakładał odejście z górnictwa do 2002 r. około 116 tys. osób, w tym:

• 55,2 tys. osób w wyniku nabycia uprawnień emerytalnych oraz z innych przyczyn zależnych od sytuacji pracownika,

• 27,4 tys. osób z powodu wykorzystania przysługujących pracownikom pracującym pod ziemią pięcioletnich urlopów górniczych,

• 11,3 tys. osób w związku z wykorzystaniem przysługujących pracownikom pracującym pod ziemią dwuletnich zasiłków socjalnych na przekwalifikowanie zawodowe i znalezienie nowego zatrudnienia poza górnictwem,

• 23 tys. osób – z powodu innych zwolnień z przyczyny zakładu pracy, związanych z wykorzystaniem przez pracowników jednorazowej odprawy pieniężnej w wysokości 24-krotnej pensji, wypłacanej bez żadnych uwarunkowań poza rozwiązaniem umowy o pracę z kopalnią.

Jednocześnie zakładano, że w latach 1998–2002 zatrudnienie w kopalniach znajdzie około 12 tys. osób, a jeśli uwzględnić zakładane odejścia i przyjścia do górnictwa, przewidywany w planie stan zatrudnienia w 2012 r. miał wynieść w przybliżeniu 138,4 tys. osób. Patrząc z perspektywy czasu, należy stwierdzić, że estymacja – mimo że nie idealna –

okazała się zbliżona do rzeczywistości. Realny poziom zatrudnienia na 31.12.2002 wynosił 140 717 osób178.

Program musiał zostać zreformowany w 1999 r. w wyniku protestów społecznych179. Przyjęta przez Radę Ministrów 21 grudnia 1999 r. korekta programu rządowego „Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998–2002” zakładała między innymi utworzenie Spółki Restrukturyzacji Kopalń, która została powołana do życia 21 sierpnia 2000 r. W skład zarządu weszli: Tadeusz Prudło, Janusz Siemieniec oraz Jerzy Wodecki180. Celem ogólnym utworzenia spółki było oddzielenie procesu likwidacji kopalń od procesów naprawczych pozostałych zakładów, natomiast celami cząstkowymi bardziej efektywne prowadzenie likwidacji, głównie przez obniżanie jej kosztów i skracanie jej trwania, racjonalne wykorzystywanie środków budżetowych przeznaczonych na finansowanie kosztów likwidacji kopalń oraz efektywne zagospodarowanie majątku likwidowanych zakładów181. Zgodnie z planami spółka ta miała przejąć majątek czterech likwidowanych kopalń zagłębiowskich, a mówiąc ściślej, powstała poprzez przejęcie majątku kopalń „Jan Kanty”, „Sosnowiec”, „Porąbka-Klimontów”, „Saturn”, „Nowa Ruda”, „Żory” oraz Wałbrzyskich Kopalń Węgla Kamiennego. SRK przejęła od spółek węglowych likwidowane kopalnie w zamian za ułamkowe części majątku Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala nr 5 im. Świętej Barbary w Sosnowcu, przenosząc na rzecz tych spółek w trybie art. 66 ordynacji podatkowej ułamkowe części wartości udziałów. W wyniku tej operacji zobowiązania górnictwa węgla kamiennego wobec Skarbu Państwa zostały pomniejszone o kwotę 324 150 000,00 PLN182.

Wspominając o tym okresie transformacji, warto przypomnieć o nowatorskiej na ten czas koncepcji zakładającej połączenie branży wydobywczej oraz energetycznej. Efektem było utworzenie przez Nadwiślańską Spółkę Węglową oraz elektrownię „Jaworzno III” spółki Zakład Górniczo-Energetyczny „Sobieski-Jaworzno III”. Z perspektywy czasu można stwierdzić, że założenia leżące u podstawy tej koncepcji były prawidłowe, czego potwierdzeniem może być między innymi uzyskanie trwałej rentowności już po dwóch latach funkcjonowania zakładu.

Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła restrukturyzację organizacyjną i finansową górnictwa węgla kamiennego prowadzoną w latach 1990–2001. Opracowywane w tym okresie rządowe programy reformy górnictwa węgla kamiennego – według oceny NIK 178 Informacja o przebiegu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w 2003 roku, Ministerstwo

Gospodarki, Pracy i Polityki społecznej, Warszawa 2004, s. 15.

179 A. Gwiazda, Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego w Polsce – aspekt organizacyjny, „Przegląd Organizacji” 2011, nr 1, TNOIK, Warszawa, s. 29.

180 J. Siemieniec, M. Gałęziowski, J. Wodecki, Spółka Restrukturyzacji Kopalń S.A., SRK Katowice 2005, s. 47.

181 Ibidem, s. 5.

– były sporządzane w sposób, który nie zapewniał osiągnięcia najważniejszego celu wszystkich reform, jakim była rentowność branży.

Zdaniem NIK podjęcie działań w latach 1998–2001 było spóźnione (optymalnym okresem na ich realizację, według Izby, była pierwsza połowa lat 90.) i wobec katastrofalnego stanu górnictwa w 1997 r., niedoszacowania potrzeb finansowych oraz ograniczonych możliwości finansowych państwa zakładany podstawowy cel reformy nie został osiągnięty183. Na podstawie wyników kontroli przeprowadzonych przez NIK sporządzona została tabela 3.13 przedstawiająca faktyczne wielkości wydobycia, a także stosunek sprzedaży krajowej oraz eksportu. Jak można zaobserwować, struktura sprzedaży na przestrzeni lat ulegała stałemu trendowi polegającemu na zmniejszaniu wielkości wydobycia przy jednoczesnym zwiększaniu udziału sprzedaży na eksport. Należy podkreślić, że ten trend jest zbieżny z założeniami wszystkich realizowanych planów restrukturyzacyjnych. Podobny stan był również obserwowany w ujęciu zmian wielkości zatrudnienia w górnictwie. Efekt ten obrazuje zaprezentowana powyżej tabela 3.12. Jednakże kilka pozytywnych elementów nie mogło przesłonić największego problemu polskiego górnictwa, jakim była zła kondycja