działania praktyczne uczniów, to nowe źródło informacji (wiadomo- (wiadomo-ści), sprawdzanie wyników myślenia dziecka w praktyce oraz przekształcanie

fragmentów rzeczywistości. Uczniowie podczas działalności praktycznej wraca-ją raz jeszcze do rzeczywistości, którą obserwuwraca-ją, przekształcawraca-ją, badawraca-ją przez pryzmat przyswojonej wiedzy i budują dalszą jej sieć.

Przedstawiony model czynności w poznawaniu i rozumieniu świata przez dziecko, stał się podstawą alternatywnej koncepcji edukacyjnej uczniów klas I-III. Model ten można przedstawić schematycznie w sposób następujący:

Rys. 1. Model czynności poznawania i rozumienia rzeczywistości przez uczniów klas I-III

W przedstawionym modelu czynności występują dwa obszary rozwijania kompetencji poznawczych uczniów, tj.: podczas przetwarzania informacji oraz podczas wykorzystywania przetworzonych informacji w sytuacjach problemo-wo-praktycznych. Proces poznawania rzeczywistości zaczyna się od spostrze-gania konkretnych przedmiotów i zjawisk występujących w środowisku dziecka oraz dostrzegania bezpośrednich związków między nimi. Następnie na drodze wykonywanych prostych czynności umysłowych: porównywania, analizy, syn-tezy, abstrahowania i uogólniania powstają treści poznania jako umysłowe ob-razy (modele) wyobrażeniowe rzeczywistości – przedmiotów, zjawisk oraz mo-dele symboliczne zawierające kompleksowe struktury układów rzeczywistych (przedmiotów i zjawisk) wraz z relacjami między elementami tych układów, które tworzą pojęcia. Na naszym modelu będzie to oznaczać przetwarzanie informacji.

6 J. Dewey, Jak myślimy?, Książka i Wiedza, Warszawa 1957.

Odbiór

Proces rozumienia rzeczywistości występuje wówczas, gdy uczeń przecho-dzi od treści poznania (obrazów wyobrażeniowych, pojęć) do rozwiązywania problemów, w których występują już złożone czynności umysłowe, takie jak:

przewidywanie, dowodzenie i wyjaśnianie zachodzących zjawisk. Wynikiem tego procesu – jako rozumienia rzeczywistości – będzie umiejętność wykorzy-stania przez uczniów powstałych treści poznania do rozwiązywania nowych problemów wynikających ze środowiska dziecka. Proces rozumienia rzeczywi-stości, przedstawiany za pomocą modelu czynności, to nic innego, jak wyko-rzystanie przetworzonych informacji w działaniu⁷.

Podstawą wszelkich czynności w rozwijaniu dziecka jest jego działalność praktyczna, która w naszych rozważaniach jest rozumiana jako źródło nowej informacji, a nie tylko czynności manualnych, sprawdzenie wyników myślenia dziecka oraz przekształcanie fragmentów rzeczywistości. Tak więc działalność praktyczna umożliwia uczniom nabywanie umiejętności i nawyków do działania w warunkach zmienionych. Działalność praktyczna uczniów stwarza przede wszystkim okazję do uruchomienia czynności wytwórczych, które nie występu-ją w procesach służących li tylko poznaniu rzeczywistości i opanowywaniu wiedzy o niej. Działaniem praktycznym będą więc czynności zewnętrzne kie-rowane przez czynności umysłowe, których rezultatem są określone zmiany w otoczeniu lub w samym podmiocie działającym.

Przedstawione procesy myślenia w działalności poznawczej uczniów klas I-III z jednocze-snym wskazaniem obszarów rozwijania kompetencji poznawczych uczniów można zaznaczyć na naszym modelu czynności w sposób następujący:

Rys. 2. Schemat przedstawiający czynności umysłowe w działaniu poznawczym uczniów

7 Bałachowicz J., Kształtowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem, WSiP, Warszawa 1998.

Pełny akt procesu myślenia zaczyna się od spostrzeżeń konkretnych przed-miotów, dalej przebiega poprzez powstawanie ich obrazów w świadomości dziecka i kończy się na działaniu praktycznym, czyli ma przebieg:

K (Konkret) → O (Obraz) → P (Praktyka)

Tak więc czynności myślenia uczniów w młodszym wieku szkolnym, we-dług przyjętego modelu poznawania rzeczywistości, przebiegają na drodze:

konkretno-obrazowo-praktycznej czyli zgodnie z przyjętym w psychologii roz-wojowej etapem myślenia dziecka 7-10-letniego. Występujące myślenie w jed-nym akcie działania, buduje następny akt procesu poznawczego na materiale poprzedniego i wiąże je wszystkie w jednolitą całość, czyli możemy powiedzieć, że rozwijamy kompetencje poznawcze uczniów w procesie edukacji wcze-snoszkolnej.

Rozwijanie kompetencji poznawczych uczniów nie występuje wtedy, gdy działalność poznawcza sprowadza się tylko do zapamiętywania obrazów lub gotowych pojęć podawanych przez podręcznik czy nauczyciela, choćby nawet towarzyszyło tej działalności obserwowanie zjawisk ilustrujących poznawaną część rzeczywistości, ale nie wymagających samodzielnego myślenia uczniów.

W podręcznikach do nauczania zintegrowanego i w pracy nauczycieli klas I-III dość często występuje taka sytuacja, w której spostrzeganie wywołuje bezpo-średnie działanie. Każdy blok tematyczny, zawarty w analizowanych podręczni-kach, został poddany szczegółowej analizie według przyjętego kryterium ba-dań.

Badaniami zostały objęte trzy równoległe zestawy podręczników do nau-czania zintegrowanego w klasie I, II i III, zatwierdzone przez Ministerstwo Edukacji Narodowej do użytku szkolnego (zestaw podręczników wybiera nau-czyciel), tj.:

1. „Moja szkoła”, MAC EDUKACJA, Klasa I, II, III;

2. „Przygoda z klasą”, WSiP S.A., Klasa I, II, III;

3. „Wesoła szkoła”, WSiP S.A., Klasa I, II, III.

W sumie było to dziewięć zestawów (3x3 klasy) materiałów dydaktycznych (pakietów) do nauczania zintegrowanego. Oprócz podręczników były badane także zeszyty ćwiczeń i karty pracy, jako jedna całość.

Pierwszym etapem badań było klasyfikowanie czynności umysłowych jakie powinien wykonać uczeń rozwiązując dane zadanie dydaktyczne. Drugi etap to gromadzenie danych z poszczególnych pakietów dydaktycznych w tabele, obli-czanie wielkości statystycznych i przedstawienie ich graficznie. Kolejny etap to zestawienie wszystkich wyników badań i dokonanie analizy porównawczej oraz sformułowanie wniosków.

Analiza wyników badań wszystkich pakietów dydaktycznych, została prze-prowadzona według przyjętych kryteriów. Ze względu na objętość publikacji i stosowaną identyczną procedurę badawczą do wszystkich pakietów dydak-tycznych, została zamieszczona tylko zbiorcza tabela z wynikami badań dla klasy III i ich graficzna ilustracja oraz zestawienie ostateczne wyników badań wszystkich podręczników z rozbiciem na poziomy kształcenia.