Edukacja – definicje i procesy

Edukacja w miarę upływu czasu i przemian poszerza swój zasięg i sta-je przed nowymi zadaniami, poszukui sta-je nowych rozwiązań i odpowiedzi

82 SBN RP 2014, s. 27.

83 J. Wołejszo, R. Jakubczak (red.), Obronność. Teoria i praktyka…, s. 25.

84 B. Szulc, Bezpieczeństwo i obronność jako przedmiot nauki, „Kwartalnik Bellona”

2015, nr 4, s. 41.

na pojawiające się zmiany w zachowaniu społecznym, zmianę systemów wartości i  poglądów. Literatura przedmiotu dostarcza wielu definicji edukacji.

Edukacja to proces, który prowadzi do wyniku, jakim jest wykształce-nie, i obejmuje: poznanie świata, przygotowanie do przetwarzania świa-ta, procesy rozwijania sprawności i kwalifikacji oraz rozwój twórczego stosunku do wartości poznawczych⁸⁵.

Cytując za Czesławem Kupisiewiczem raport Edukacja narodowym priorytetem (1989), „edukacja nie może służyć wyłącznie przygotowaniu kadr. […] Edukacja powinna przygotować ludzi nie tylko do korzystania z cywilizacji, ale także do twórczego uczestnictwa w procesie jej dalsze-go istnienia i rozwoju”⁸⁶.

Edukacja. Jest w  niej ukryty skarb (ang. Learning: the Treasure Within) – raport Międzynarodowej Komisji do Spraw Edukacji napisa-ny przez Jacquesa Delorsa, opublikowanapisa-ny w  1996 roku, określa misję współczesnej edukacji, która ma być edukacją przez całe życie i opierać się na czterech filarach: uczyć się, aby wiedzieć; uczyć się, aby działać;

uczyć się, aby żyć wspólnie; uczyć się, aby być. Uczyć się, aby wiedzieć to znaczy korzystać z możliwości, jakie stwarza edukacja przez całe ży-cie. Uczyć się, aby działać, oznacza uczenie się w celu zdobycia nie tylko kwalifikacji zawodowych, ale również kompetencji, które pozwolą sta-wić czoła różnym sytuacjom oraz pracować w zespole. Uczyć się, aby żyć wspólnie, to dążenie do pełniejszego zrozumienia współzależności, poszanowania wartości pluralizmu, wzajemnego zrozumienia i pokoju.

Uczyć się, aby być, to znaczy, aby łatwiej osiągnąć pełny rozwój swojej osobowości i potencjału: pamięci, rozumowania, poczucia estetyki, zdol-ności fizycznych, umiejętzdol-ności porozumiewania.

Jacques Delors przywołuje ideę uczącego się społeczeństwa, które bazuje na zdobywaniu, odświeżaniu i wykorzystywaniu wiedzy. Szcze-gólne znaczenie mają nowe możliwości oferowane przez rozwijające się nowoczesne technologie, będące źródłem nieograniczonej ilości danych i faktów⁸⁷.

Edukację można zdefiniować jako ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie, sprzyjających takiemu ich rozwojowi, aby w najwyższym stop-niu stały się one świadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecz-nej, kulturowej i narodowej oraz były zdolne do aktywnej samorealizacji własnej tożsamości i rozwijania własnego „Ja”. Edukacja to ogół

czyn-85 A. Andrzejczak, Projektowanie i realizacja szkoleń, PWE, Warszawa 2010, s. 13.

86 Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki, WSiP, Warszawa 2005, s. 162.

87 D. Korzan, Edukacja permanentna w świetle dokumentów UNESCO, „E-mentor”

2015, nr 3(10), [06.2005], http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/10/

id/179 (18.11.2014).

ności i procesów sprzyjających rozwojowi oraz stan ich efektów, czyli osiągnięty poziom kompetencji, tożsamości i podmiotowości⁸⁸.

Edukacja to proces zdobywania wiedzy, na który składa się zarówno wychowanie, jak i kształcenie, które powiększa stan wiedzy danej osoby oraz rozwija określone cechy i umiejętności⁸⁹. Edukacja to ogół proce-sów, których celem jest zmienianie ludzi, stosownie do panujących w da-nym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych⁹⁰.

Wychowanie ku wartościom to element akcentowany w  większości definicji edukacji. Każdy człowiek z osobna i społeczeństwo potrzebuje określonego systemu norm i  zasad postępowania, zwanych wartościa-mi⁹¹. Jan Paweł II podkreśla, że „wartości są podstawą, która nie tylko decyduje o życiu, ale także określa linie postępowania i strategie, które budują życie w społeczeństwie. Nie można oddzielać od siebie wartości osobistych i wartości społecznych”⁹².

Wychowanie do wartości to kształtowanie człowieka niezależnego funkcjonującego w  społeczeństwie jako twórczej jednostki zdolnej do wysiłku na rzecz dobra wspólnego⁹³.

Na edukację (czyli wychowanie) w  najszerszym ujęciu składa się wiele procesów. Można określić ją jako edukację dla…/do…/w…/przez…, dodając odpowiednie określenie podmiotu, celu, środków lub instytucji.

Autorka posługuje się terminem edukacja w zakresie bezpieczeństwa i obronności. Zakres zgodnie z definicją Słownika języka polskiego PWN to granica zasięgu jakiegoś zjawiska, działania, faktu; też: dziedzina, sfe-ra objęta tymi gsfe-ranicami⁹⁴. Synonimy zakresu: dziedzina, dyscyplina, przedmiot, dział⁹⁵. Zatem edukacja w zakresie bezpieczeństwa i obron-ności to edukacja dotycząca zagadnień i problemów z obszaru wiedzy

88 Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji, Mazurska Wszechnica Nauczycielska, Olecko 1995, s. 13.

89 A. Pieczywok, Edukacja dla bezpieczeństwa…, s. 64.

90 S. Zalewski, Polityka bezpieczeństwa państwa a edukacja obronna, DS-W MON, Egros, Warszawa 2001, s. 41.

91 U. Tataj-Puzyna, Wartości w  życiu człowieka, „Kwartalnik Naukowy” 2014, nr 1(17), s. 50.

92 Jan Paweł II, Orędzie na XVIII Światowy Dzień Pokoju, w: Wy jesteście moją na-dzieją. Wybór wypowiedzi Ojca Świętego Jana Pawła II do młodzieży, Warszawa 1985, s. 144.

93 M.A. Stradowski, Wartości i ich znaczenie, „Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio”

2014, nr 1(17), s. 29.

94 Zakres, hasło w: Słownik języka polskiego, https://sjp.pwn.pl/sjp/zakres;2542768.

html.

95 Synonimy do słowa „zakres”, https://synonim.net/synonim/zakres (23.10.2017).

nauk społecznych, dziedziny nauk społecznych i dyscypliny nauk o bez-pieczeństwie i obronności⁹⁶.

W  dokładniejszym zdefiniowaniu i  zrozumieniu istoty edukacji może tzw. Dziesięciościan edukacji Zbigniewa Kwiecińskiego, który po-rządkuje procesy, przykładowe treści, przedmioty, ale także i skutki tej edukacji⁹⁷. Obejmuje on takie obszary, jak:

• Globalizacja (świat, problemy globalne, wojna, zagrożenie środowi-ska, wygasanie źródeł energii; polityczny podział świata na centrum i peryferie, problem mono- i policentryczności układu globalnego);

• Etatyzacja (państwo, jego suwerenność, ustrój, urządzenia demokra-tyczne, konieczne zależności, miejsce w  świecie, sojusznicy i  prze-ciwnicy, siła i stabilność, „racja stanu”);

• Nacjonalizacja (naród, jego tradycje, swoistość kulturowa, istota więzi i odrębności);

• Kolektywizacja (socjalizacja wtórna) (klasa społeczna, więź i interes klasowy, odrębność etosu, solidarność z  ludźmi o  podobnych pozy-cjach i  położeniu, kształtowanie przekonań o  szczególnym miejscu i misji własnej klasy i jej partii);

• Polityzacja, biurokratyzacja, profesjonalizacja (organizacje i instytu-cje; wychowanie do podziału pracy, racjonalność i dyscypliny w spo-łeczeństwie organizacyjnym i  w  świecie zinstytucjonalizowanym;

kształtowanie ideologicznych przekonań o  słuszności zastanego po-działu statutów i funkcji; kształcenie do pracy i zawodu);

• Socjalizacja (uspołecznienie pierwotne) (oddziaływanie grup pier-wotnych: rodziny, grupy rówieśniczej, społeczności lokalnej; wrasta-nie w zastane normy);

• Inkulturacja i personalizacja (osobowość kulturowa i społeczna; isto-ta ludzka jako rezulisto-tat wrasisto-tania w kulturę i autonomicznych wybo-rów wartości: przekazywanie systemów filozoficznych, religijnych);

• Wychowanie i  jurydyfikacja (obywatel, wdrażanie do realizowania i akceptowania ról i czynności obywatelskich, kształtowanie świado-mości prawnej);

• Kształcenie i humanizacja (osoba ludzka, wiedza, światopogląd, umie-jętności, nawyki, wartości godnościowe, kompetencje interakcyjne; za-sada wzajemności i współczulności; kształtowanie potrzeb wtórnych);

• Hominizacja (organizm, kształtowanie cech gatunkowych człowie-ka, wychowanie zdrowotne, higieniczne, seksualne; zasada unikania kary i maksymalizowania przyjemności, gratyfikacji bez szkodzenia innym; kształtowanie i kanalizacja potrzeb pierwotnych).

96 Rozporządzenie ministra nauki i  szkolnictwa wyższego w  sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i  sztuki oraz dyscyplin naukowych i  artystycznych z 2011 r., Dz.U. Nr 179, poz. 1065.

97 Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji…, s. 14.

Wszystkie te procesy łącznie stanowią szeroko rozumianą edukację.

W niniejszej dysertacji omówione zostaną te, które decydują o zadaniach i treściach edukacji w zakresie bezpieczeństwa i obronności.

Dokumenty określające cele strategiczne w obszarze edukacji to mię-dzy innymi tzw. proces boloński. Cele te są następujące:

• stworzenie Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego – EOSW;

• podniesienie międzynarodowej konkurencyjności europejskiego szkolnictwa wyższego poprzez stałe poszerzanie oraz zacieśnianie współpracy między szkołami wyższymi i innymi instytucjami szkol-nictwa wyższego w obrębie Europy.

Definiuje on (proces boloński) również cele edukacyjne, obejmujące:

• przygotowanie absolwentów do potrzeb rynku pracy;

• przygotowanie absolwentów do bycia aktywnymi obywatelami w de-mokratycznym społeczeństwie, również społeczeństwie europejskim;

• rozwój i podtrzymywanie podstaw wiedzy zaawansowanej, które mają służyć rozwojowi społeczeństwa i gospodarki wiedzy;

• rozwój osobowy uczących się (studentów, pracowników naukowych).

Kolejny dokument, który określa misję i zadania uczelni, to Magna Charta Universitatum („Karta bolońska”) – jeden z  najważniejszych dokumentów środowiska naukowego. Powstał w  1988 roku w  Bolonii w  trakcie obchodów 900-lecia najstarszego uniwersytetu w  Europie, podpisany przez 388 rektorów zgromadzonych na tej uroczystości.

Magna Charta Universitatum określa rolę uniwersytetu jako instytu-cji, wokół której koncentruje się życie społeczne, i precyzuje zasady bę-dące podstawą jej działalności. Sygnatariusze „Karty bolońskiej” zobo-wiązali się strzec akademickich wartości tolerancji, szacunku i otwarto-ści. Podkreślili rolę uniwersytetów w rozwoju naukowym i technicznym, który decyduje o przyszłości ludzkości. Rozwój kulturalny i gospodarczy wymaga inwestycji w dziedzinie kształcenia ustawicznego. Jednocześ- nie podkreślili, że aby sprostać potrzebom otaczającego świata, realizo-wane na uniwersytecie badania naukowe i kształcenie muszą być – pod względem motywów ich realizacji oraz przekazywanych treści – wolne od wszelkich wpływów politycznych i  uwarunkowań ekonomicznych.

Szkoły zobowiązały się też stworzyć jednolity system oceniania i  pro-mowania, co ma ułatwić zatrudnienie absolwentów za granicą oraz ich pracę naukową w innych uczelniach. Mają także wypracować identycz-ny system kształcenia oparty na studiach licencjackich i magisterskich.

Efektem tych działań ma być wspólny obszar szkolnictwa wyższego, nie-zależny od podziałów politycznych, kulturowych i językowych⁹⁸.

98 http://www.pwsos.pl/a2k/266-magna-charta-uniwersytatum-karta-bolonska (27.12.2014).