Ekonomia neoklasyczna wywodzi się ze stworzonej przez Adama Smitha ekonomii klasycznej. Powstała w drugiej połowie XIX wieku i była dominującą teorią ekonomiczną aż do lat trzydziestych XX wieku. Czołowymi postaciami szkoły neoklasycznej są: A. Marshall (1842-1929), W. S. Jevons (1835-1881), J. B. Clark (1847-1938) oraz A. C. Pigou (1887-1959). Należy do koncepcji migracji badanych na poziomie makro- społecznych. Teoria ta mówi, że pomiędzy podmiotami gospodarczymi zachodzi współ zależność powodująca harmonijną współpracę, dzięki której możliwe jest uzyskanie mak symalnych efektów i pełne wykorzystanie potencjału produkcyjnego w gospodarce. Eko nomia neoklasyczna zakłada istnienie konkurencji doskonałej, posługuje się pojęciem ho
mo oeconomicus. Dla tematyki migracji jest bardzo istotna - wyjaśnia, że pracownicy
migrują tam, gdzie jest to dla nich najbardziej opłacalne, gdzie otrzymają najwyższy zwrot kapitału pracowniczego. Przyczyną migracji jest zróżnicowanie płac i - co za tym idzie - warunków życia, a ona sama służy wyrównaniu różnic pomiędzy nimi. Jest trakto wana jako pizepływ czynnika produkcji oraz sposób wyrównywania nierówności na ryn kach międzynarodowych, gdy kraje wyposażone są w różnym stopniu w czynniki produk cji - „eksport pracy”. John Maynard Keynes wskazuje zróżnicowanie stóp potencjalnego bezrobocia (bezrobocie w danym miejscu, jeśli nie zaistniałaby migracja) oraz możliwość zatrudnienia gdzie indziej jako kolejny powód migracji zarobkowych7. Tak więc migracja będzie trwała tak długo, dopóki nie zrównoważą się stawki płac pomiędzy miejscami mi gracji. Kolejnym koniecznym elementem jest wyrównanie statusu imigranta, który, jako obcy, zawsze będzie traktowany inaczej niż w kraju pochodzenia (mniej możliwości zna lezienia pracy, niższe zarobki). Koncepcja neoklasyczna zakłada, że strumienie migracyj ne powinny zrównoważyć rynki pracy przez mobilność pracowników oraz transfer akty wów. Wadą jej jednak jest to, że nie uwzględnia faktu, iż nierówności jest wiele, lecz tylko odsetek mieszkańców decyduje się emigrować. Everett Lee zwraca uwagę na to, że ludzie są mało mobilni, charakteryzują się „naturalną ociężałością”, więc poza możliwo ścią poprawy warunków życia musi istnieć jakiś silny bodziec determinujący wyjazd, mo bilizujący do pokonania różnic kulturowych, bariery językowej oraz odległości8. Kolej
7 Ibidem , s. 22.
8 E. S. Lee, A Theory o f M igration, „Demography” 1966, vol. 3, no. 1, s. 4 7 -5 7 .
a
nym zarzutem pod adresem teorii nieklasycznej jest nieuwzględnienie popytu i podaży migracji. W Wielkiej Brytanii w ciągu ostatnich trzech lat potencjał migracyjny (migra
tion potential) przerósł popyt na pracę migrantów (migrantion dem and), co powoduje po
wstanie presji migracyjnej, obniżenie płac, zatrudnianie „na czarno” oraz duże trudności ze znalezieniem pracy9.
Teoria systemu światowego
(The World System Theory)
Jest to kolejna teoria badająca migracje na poziomie makrospołecznym. Opisuje przepływ wartości kapitałowych, rzeczowych i ludzkich, pokazując przy tym funkcjonowa nie małych ekonomii na rynku zdominowanym przez kapitalizm. Teorię tę sformułował w licznych pracach Immanuel Wallerstein. W książce The M odem World System: Capitalist
Agriculture and the Origins o f the European World Economy in the Sixteenth Century, roz
wija on teoretyczne ramy pozwalające zrozumieć nam zmiany związane z rozwojem współczesnego świata. Wallerstein teorię swoją wywodzi z feudalizmu, który rozumie jako początek systemu kapitalistycznego. Udowadnia, że Europa przez wieki rozwijała się w kie runku kapitalistycznej gospodarki światowej po to, żeby zapewniać sobie ciągły wzrost go spodarczy, rozwój różnych sposobów kontroli pracy i stworzenie stosunkowo silnych państw Europy Zachodniej. W efekcie kryzysu systemu feudalnego, pod koniec XV i na początku XVI wieku nastąpił światowy system ekonomiczny. Po raz pierwszy jeden ekonomiczny sys tem objął tak wielką część świata. Państwa były zależne od nadrzędnego systemu który funkcjonował dzięki handlowi. Łączył centrum i peryferie, kierując do tych drugich strumień dóbr ekonomicznych. Imperia zachowały polityczne granice, w obrębie których utrzymany był porządek i kontrola nad rynkiem dzięki obszernej biurokracji i utrzymywaniu wojska. To kapitalizm umożliwił istnienie współczesnej gospodarki światowej, rozprzestrzeniającej się bez względu na polityczne granice państw. Nowy światowy system kapitalistyczny opierał się na rozdziale pracy, który determinował związki pomiędzy regionami, jak również warun ki pracy w określonych regionach.
I. Wallerstein zaproponował następujący podział regionów świata: - centrum, rdzeń (core),
- półperyferia (semi-periphery), - peryferia (periphery),
- świat zewnętrzny (external). .
Kryterium przyporządkowania poszczególnych regionów do ww. kategorii jest ich miejsce w światowym systemie ekonomicznym, z uwzględnieniem polityki wewnętrznej i ekonomicznej charakterystyki danego regionu.
Centrum najbardziej korzysta z kapitalistycznej gospodarki światowej. Europa (An glia, Francja, Holandia) rozwinęły się jako pierwszy region centralny. Państwa w obrębie tej części Europy stworzyły silne rządy centralne, rozbudowane biurokracje i wielkie na jemne armie. To pozwoliło, aby miejscowa burżuazja przejęła kontrolę nad handlem mię
dzynarodowym i czerpała z niego największe korzyści. Kiedy liczba ludności żyjącej z uprawy ziemi zaczęła się powiększać, mała, ale rosnąca liczba ludzi nieposiadających ziemi, ale chcących zarabiać, znajdowała pracę na farmach albo w fabrykach. Przejście od feudalnych zobowiązań do możliwości płacenia czynszu właścicielom w następstwie kry zysu feudalnego spowodowało wzrost majątku i możliwości rozwoju wolnych chłopów, natomiast pogorszyło zdecydowanie warunki życia chłopów bez ziemi. Ci ostatni przeno sili się do miast, tworząc tam tani kapitał pracowniczy.
Peryferia (periphery)
Regiony peryferyjne nie posiadały silnych rzędów centralnych albo były rządzone przez inne państwa, eksportowały surowce do centrum i stanowiły rezerwę kapitału pra cowniczego. Centrum, wykorzystując w ten sposób peryferie, zainicjowało istnienie nie równych stosunków handlowych, krzywdzących regiony peryferyjne. Dwa obszary, Euro pa Środkowo-Wschodnia i Ameryka Południowa, najlepiej obrazują typowe cechy regionów peryferyjnych. W Polsce królowie stracili władzę na korzyść arystokracji, kiedy Polska stała się głównym eksporterem pszenicy dla pozostałej części Europy. Aby zdobyć dostatecznie tani i łatwy do kontrolowania kapitał pracowniczy, właściciele ziemscy zmu sili robotników rolnych do pracy na ich włościach. W Ameryce Łacińskiej hiszpańscy i portugalscy najemcy zniszczyli miejscowy ustrój, zastępując go biurokracjami kierowa nymi z tychże europejskich państw. Potężni hiszpańscy obszarnicy stawali się arystokra tycznymi, kapitalistycznymi farmerami. Zniewolenie miejscowych osad, przywóz afryka ńskich niewolników i przymusowa niewolnicza praca pozwalały na eksport tanich surowców do Europy. Pracownicze systemy w obydwu peryferycznych regionach zdecy dowanie różniące się od siebie dzięki gospodarce kapitalistycznej pełniły tę samą funkcję dla gospodarki światowej i światowej konsumpcji. Poza tym arystokracja we Wschodniej Europie i Ameryce Łacińskiej rosła w siłę i bogactwo pozwalające przyciągać inwestorów z centrum i utrzymywać kontrolę nad terytoriami peryferyjnymi.
Półperyferia (semi-periphery)
Między dwoma ekstremami znajdują się semiperyferia. Strefy te reprezentują region)', które usiłują poprawić swoją pozycję w światowym systemie ekonomicznym lub spadły z pozycji centralnych. Pełnią one często rolę buforów pomiędzy centrum i peryferiami. W regionach semiperyferyjnych rodzą się napięcia między rzędem centralnym i silną klasą posiadaczy ziemskich. Przykładem centrów, które stawały się semiperyferiami, są Portugalia i Hiszpania. Innymi semiperyferiami były Włochy, południowe Niemcy i południowa Francja. Regiony te posiadały ograniczony i zmniejszający się dostęp do międzynarodowych banków oraz produkcji towarów o wysokiej jakości. W przeciwie ństwie do centrum regiony semiperyferyjne nie mogły dominować w handlu zagranicz nym i czerpać z niego korzyści w takim samym stopniu co centrum. Według Waller- steine’a, semiperyferie były wyeksploatowane przez centrum, ale - jak w wypadku amerykańskich imperiów Hiszpanii i Portugalii - prowadząc złą gospodarkę, niszczyły swoje rynki samodzielnie. Hiszpania na przykład importowała srebro i złoto ze swoich
kolonii, wydobyte przez przymusowych pracowników, ale większa część zysków transfe rowana była jako zapłata państwom centrum (Anglia, Francja) za wyprodukowane dobra,
i nie przeznaczana na rozwój wewnętrznego sektora produkcji. Świat zewnętrzny (external)
Regiony te posiadały własne ekonomiczne systemy i starały się funkcjonować poza współczesną gospodarką światową. Modelowym przykładem jest tu Rosja. W przeciwień stwie do Polski, Rosja zaopatrywała w pszenicę najpierw rynek krajowy. Handlowała za równo z Azją, jak i Europą, ale wewnętrzny handel był zawsze bardziej istotny niż handel z partnerami zewnętrznymi.
Rozwój światowej gospodarki w minionych wiekach utrwalił pozycję regionów na skali stworzonej przez Wallersteina.
Kapitalistyczna gospodarka światowa według Wallersteina jest dynamicznym system, który zmienia się w czasie. Jednak pewne zasadnicze cechy pozostają takie same. Praw dopodobnie najbardziej istotną jest to, że centrum (kraje Europy północno-zachodniej) funkcjonując w tym układzie czerpią z niego najwięcej korzyści. Dzięki handlowi zagra nicznemu i wymianie wyprodukowanych towarów na surowce peryferii (i półperyferii) centrum wzbogaca się kosztem peryferyjnych rynków. Nie oznacza to oczywiście, że wszyscy mieszkańcy peryferii stają się biedniejsi albo że obywatele regionów centrum stają się bogatsi. W peryferiach obszarnicy na przykład często zdobywali wielkie bogac two, wyzyskując i płacąc za pracę głodowe pensje oraz zabierając dla siebie większą część zysków. Z kolei w okolicach centrum standard życia i zamieszkania oraz wysokości zarobków mieszkańców obniżają się. Wielka liczba mieszkańców wsi, nieposiadających ziemi, zmuszana jest do pracy jako robotnicy. Wallerstein uważa, że rozwój kapitalistycz nej gospodarki światowej jest szkodliwy dla większej części ludności świata.
W swojej teorii Wallerstein usiłuje wyjaśnić, dlaczego modernizacja miała tak zróżni cowany wpływ na świat. Pokazuje on, jak polityczne i gospodarcze warunki po załamaniu się systemu feudalizmu przekształciły północno-zachodnią Europę w mocarstwa wszech obecnej reklamy i potęgi politycznej. Geograficzna ekspansja kapitalistycznej gospodarki światowej zmieniła polityczne systemy i warunki pracy wszędzie tam, gdzie tylko była zdolna przeniknąć. Chociaż funkcjonowanie gospodarki światowej wydaje się pogłębiać dysproporcje między rozmaitymi typami rynków, związek między centrum, peryferiami i semiperyferiami pozostaje względnie stały. Nowe technologie mogłyby sprzyjać rozwo jowi w niektórych peryferyjnych albo semiperyferyjnych regionach, jednak - jak twierdzi Wallerstein - badanie historii światowego systemu kapitalistycznego dowodzi, że umac niają one rozwój centrum i wywołują krystalizację systemu, w którym ekonomiczne i so cjalne dysproporcje między całymi sektorami gospodarki światowej powiększają się ra czej10, a nie niwelują.
101. Wallerstein, The M odem World System: Capitalist Agriculture and the Origins o f the European World Economy
Mieszkańcy centrum i peryferii wykazują odmienne zachowania migracyjne, peryfe ria stanowią wręcz swoisty rezerwuar siły roboczej, która napędza gospodarkę centrum. Ludzie chcący sprzedać swoją pracę, migrujący do krajów centrum, są najtańszymi pra cownikami - najmniej opłacanymi, za których nie trzeba płacić świadczeń socjalnych. Nie muszą być utrzymywani w czasie recesji - po prostu wracają do kraju pochodzenia. Co za tym idzie, koszty ich utrzymania przejmują kraje peryferyjne lub semiperyferyjne11.