Jest to koncepcja na poziomie mikrospołecznym. Głosi, że migracja jest pochodną złego funkcjonowania rynku poza rynkiem pracy. Kiedy rynek nie ma perspektyw, źle funkcjonuje, jest niedoskonały bądź nie może podołać zbyt szybkiemu rozwojowi gospo darczemu w gospodarkach rozwijających się, wówczas rodziny, które nie mogą zdobyć wystarczających środków, by zapewnić sobie satysfakcjonujący standard życia i docho dów w kraju zamieszkania, posyłają członka bądź kilku członków gospodarstwa domowe go za granicę. Jeśli zarobki za granicą są wyższe, migracja międzynarodowa umożliwia atrakcyjną i efektywną strategię minimalizowania ryzyka i zapewnia dostęp do kapitału. Decyzja o migracji nie jest jednak indywidualna. Jest ona podejmowana wraz z rodziną, z członkami gospodarstwa domowego. Duży wpływ na nią mają kontakty z innymi mi grantami bądź potencjalnym migrantami. Na skalę migracji międzynarodowej wpływa umiejętność dostosowania się do nowych warunków ekonomicznych i kulturowych. Nie znajomość języka, powodująca często niedoinformowanie, wywołuje uczucia strachu i dyskomfortu, które istotnie wpływają na ograniczenie migracji. Relatywna deprywacja jest jednym z najważniejszych pojęć nowej ekonomii migracji. Paweł Kaczmarczyk rozu mie ją jako
[...] zjawisko polegające na tym, że satysfakcja danej jednostki z osiąganego dochodu nie jest jedynie funkcją własnego dochodu, ale również dochodu innych osób (w grupie odniesienia)15. Jednostka żyjąca w otoczeniu ludzi lepiej sytuowanych zaczyna dostrzegać szansę po prawy swojej sytuacji i jeśli jest ona możliwa dzięki migracji, to w ostatecznym rozra chunku decyduje się na nią.
14 Ibidem, s. 57. 15 Ibidem, s. 58.
Migracje mają głęboki kontekst społeczny (któremu dotąd nie poświęcano uwagi), ponieważ to rodzina, a nie jednostka jest decydentem postanawiającym o wyjeździe. Jest to konsekwencja podziału ról w gospodarstwie domowym, które aby przetrwać, wprowa dza podział zadań pomiędzy poszczególnych członków. Rodzina jest łącznikiem pomię dzy migrantem a społeczeństwem, jej struktura wpływa na formy migracji, a zaangażowa nie w zaistniałą sytuację migracyjną może spowodować zmianę struktury rodziny.
S. F. Harbison wprowadza pojęcie rodzinnej strategii migracyjnej. Zwraca uwagę na następujące funkcje rodziny.
- Rodzina jako jednostka ekonomiczno-gospodarcza. Układ, w którym podejmowane są decyzje dotyczące produkcji oraz konsumpcji dóbr. Podział ten zależy od ilości i ja kości posiadanych zasobów, produktywności oraz statusu poszczególnych członków' rodziny. Na tym poziomie podejmowane są decyzje dotycząc ewentualnej migracji. - Rodzina jako jednostka socjalizująca. Rodzina jest traktowana jako instytucja przeka
zująca wzorce, wartości, kreująca zachowania i normy dotyczące wszystkich aspek tów życia, również mobilności terytorialnej.
- Rodzina jako grupa społeczna i element składowy sieci. Rodzina pośredniczy pomię dzy jednostka a społeczeństwem, definiując interakcje z krewnymi, przekazując infor macje oraz umożliwiając skorzystanie z różnorodnych form kapitału społecznego i ekonomicznego16.
Migracja ma na celu zmniejszenie skali ryzyka i podniesienie dochodu gospodarstwa domowego. Rodzinę cechuje niechęć do ryzyka, więc jeśli nie może go uniknąć bądź zmi nimalizować na rodzimym rynku, podejmowana jest decyzja o migracji. Natomiast jeśli jednostkę cechuje awersja do ryzyka, ze względu na niedostateczną ilość informacji może nie wybrać najkorzystniejszej z punktu widzenia gospodarstwa domowego możliwości polepszenia standardu życia rodziny, jaką jest migracja. Nowa ekonomia migracji jest roz szerzeniem koncepcji neoklasycznej, a jej jednostką analizy jest rodzina, co pozwala umiejscowić zjawisko migracji w kontekście społecznym.
K oncep cje kapitału społecznego i kapitału lud zk iego
(The Conceptions o f Social Capital and Humań Capital)
Koncepcja kapitału społecznego wypełnia lukę pomiędzy spojrzeniem mikro- i makroekonomicznym na problematykę migracji. Wcześniej należy zdefiniować pojęcie kapitału ludzkiego, który najczęściej określany jest poprzez wykształcenie oraz posiadane przez jednostkę umiejętności. Kapitał ludzki zaczyna nabierać coraz większego znaczenia w odniesieniu do rynku pracy. Kapitałem mogą być również określane wartości genero wane przez daną populację, takie jak wiedza, umiejętności17. Ponadto siła kapitału ludz kiego nie jest wyłącznie pochodną liczby ludności. Paradoksalnie, wielomilionowy kraj
16 S. F. Harbison, Fam ily Structure and F am ily S trategy in M igration D ecision Making, 1981 [w:] A. Górny, P. Kaczmarczyk, op. cit., s. 5 5 -5 6 .
17 St. Domański, K a p ita ł ludzki i w zrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993, s. 16.
rsoże mieć słabsze zasoby kapitału ludzkiego niż kilkutysięczne państwo. Kapitał ludzki rym się różni od innych rodzajów kapitału, że nie jest gromadzony jak aktywa, a jego na bywanie polega na inwestowaniu w siebie. Po drugie, nie można go oddzielić od człowie ka, gdyż jest z nim nierozerwalnie związany. W przeciwieństwie do kapitału rzeczowego, który może zmieniać właściciela. Inwestowanie w kapitał ludzki polega na podnoszeniu ludzkich zdolności, kwalifikacji. Inwestując w siebie, jednostka zakłada, że w przyszłości będzie czerpać z tego profity finansowe. W sytuacji kiedy zarobki są nieadekwatne do włożonego wysiłku, jednostka decyduje się na emigrację
Jednostka nie funkcjonuje w społecznej próżni, ale w sieci społecznych powiązań. Kapitał społeczny ma olbrzymi wpływ na jakość życia obywateli i wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw. Mobilność we współczesnym świecie nie dotyczy jednie jednostek, ich rodzin oraz organizmów państwowych. Jest również warunkowana społecznie i kulturo wo, a pomiędzy migrantami tworzą się nowe sieci powiązań.
Koncepcja kapitału społecznego doczekała się wielu opracowań, lecz brak jest jedno znacznej definicji tego pojęcia. Definiowaniem kapitału społecznego zajmują się zarówno ekonomiści, jak i socjologowie. Po raz pierwszy terminu „kapitał społeczny” użył Łyda Judson Hanifasa w roku 1916. Pisał on o wiejskich społecznościach lokalnych i podkre ślał znaczenie poczucia wspólnoty, dobrej woli, sympatii. Następnie kapitał społeczny opisał Pierre Bourdieu (1986), który wyodrębni kapitał ekonomiczny, kulturowy i spo łeczny.
Kapitał ekonomiczny rozumiany jest jako środki posiadane przez jednostki, natomiast kapitał kulturowy może przyjmować trzy formy:
1) dyspozycji umysłowych i cielesnych,
2) zobiektywizowaną (dobra kulturowe, takie jak obrazy czy książki),
3) zinstytucjonalizowaną jako rezultat kwalifikacji uzyskiwanych w systemie edukacji18. Kapitał społeczny natomiast dotyczy posiadanych przez jednostkę zasobów, w konte kście wchodzenia przez nie w relacje międzyludzkie. Jest on sumą zasobów, aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce lub grupie z tytułu posiadania trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji, znajomości, wzajemnego uznania19.
Rozszerzeniem teorii kapitału społecznego była koncepcja sformułowana przez Jame sa Colemana w 1987 r. Definiuje on kapitał społeczny jako zespół elementów systemu społecznego, takich jak zaufanie, normy i powiązania między jednostkami, które od działują na stosunki międzyludzkie, zwiększają sprawność jednostek w zbiorowym działaniu, a zarazem czynią z nich wspólnotę, pozwalając im na osiąganie pewnych celów
18 P. Bourdieu, The fo rm s o f capital, [w:] H andbook o f Theory and Research f o r S ociology o f Education, J. G. Richarson ed., Greenwood Press, N ew York, London.
19 R. Gcisler, M. S. Szczepański, Społeczna odpow iedzialność biznesu a kapitał społeczny. P rzypadek Górne
g o Śląska. Referat przygotowany na konferencję „Kapitał społeczny i partycypacja obywatelska a rozwój
gospodarczy. Teoria i badania”, Organizator: Katedra Socjologii W si i Miasta Uniwersytetu Łódzkiego, 4 -6 .0 9 .2 0 0 6 Łódź.
niemożliwych do osiągnięcia bez posiadania tego kapitału20. Elementy systemu społecz nego to normy, powiązania, wartości, język i kultura. Ludzie uzyskują dostęp do kapitału społecznego, uczestnicząc w sieci powiązań społecznych, rozumianych jako instytucje. Kapitał społeczny to forma silnych powiązań rodziny oraz społeczności, które generują aktywa rzeczowe. Jest własnością grupy bardziej niż jednostki. Rodzina i wspólnota mogą wytwarzać pożytek dla całej społeczności bezpośrednio albo przez rozwój, przyspieszanie produkcji, dzięki skróceniu czasu i zmniejszeniu kosztów negocjowania interesów. Kapi tał społeczny w państwie przejawia się jako jasność demokratycznych struktur i ordynacji wyborczej, przejrzystość finansowa funkcjonowania państwa. W funkcjonowaniu przed siębiorstw widoczny jest w trosce pracodawców o pracowników. Nowoczesne społecze ństwa obywatelskie charakteryzują się wysokim poziomem kapitału społecznego. Istnieje dodatnia korelacja pomiędzy stanem zdrowia społeczeństwa a kapitałem społecznym.
W 1993 roku Robert Putnam rozszerzył pojęcie kapitału społecznego o pracę. Zdefi niował go następująco:
Podczas gdy kapitał w formie aktywów rzeczowych odnosi się do fizycznych przedmiotów, a kapitał ludzki do własności jednostek, kapitał społeczny dotyczy interakcji pomiędzy jednost kami - sieci społecznych, zaufania, postaw i wartości, które wynikają z nich. W tym sensie ka pitał społeczny jest związany z czymś, co nazywamy civic virtue21.
Civil virtue ma większy zasięg oddziaływania, kiedy znajduje się w sieci wzajemnych
oddziaływań społecznych.
Bank Światowy określił spójność więzi społecznych jako podstawę rozwoju społe czeństwa22. Na kapitał społeczny składają się więzi pomiędzy ludźmi oraz cechy te więzi charakteryzujące, takie jak zaufanie, zrozumienie, wspólne wartości i zachowania. Wiążą one członków społeczności, ułatwiając i koordynując wspólne działania. W kontekście migracji wadą kapitału społecznego jest tendencja do odrzucania migrantów, ludności napływowej, „obcych”, szczególnie w społecznościach o wysokim poziomie zaufania. Migranci mają trudności z zaaklimatyzowaniem się i funkcjonowaniem w nowych warun kach społecznych, w efekcie czego proces asymilacji jest długotrwały.