6. Pośredni wpływ zamków na miasta
6.1. Ekonomiczne efekty ruchu turystycznego
Aby pojawiły się efekty ruchu turystycznego widoczne w gospodarce, musi zaistnieć podaż odpowiednio dopasowana do popytu turystycznego. Z jednej strony o wielkości popytu turystycznego decydują uczestnicy ruchu turystycz-nego, którzy na obszarze recepcyjnym zostawiają część dochodu przeniesionego z miejsca stałego zamieszkania. Z drugiej strony bardzo wiele zależy od poda-ży, czyli przygotowania obszaru recepcyjnego do obsługi i zaspokajania potrzeb podróżujących. Zdaniem autora, do najważniejszych cech popytu i podaży turystycznej, które mają wpływ na wielkość i charakter obserwowanych efektów ekonomicznych ruchu turystycznego w badanych miejscowościach, należą:
1) od strony popytu:
– wielkość i struktura ruchu turystycznego, – sezonowość ruchu turystycznego,
– wielkość i struktura wydatków turystycznych, – średnia długość pobytów turystycznych,
– motywy podróży uczestników ruchu turystycznego,
– indywidualne preferencje i upodobania uczestników ruchu turystycznego, – moda na określony rodzaj wypoczynku bądź korzystania z określonego typu atrakcji (zamek jak atrakcja turystyczna),
– inne,
2) od strony podaży:
– walory przyrodnicze miasta recepcyjnego, – walory antropogeniczne miasta recepcyjnego, – położenie geograficzne i dostępność komunikacyjna,
– wielkość i jakość infrastruktury turystycznej i paraturystycznej, – wielkość lokalnego rynku,
– oferta kulturalno-rozrywkowa miasta recepcyjnego,
– cechy produktu turystycznego zamków (unikalność, jakość, skala, różno-rodność, kompleksowość),
– komplementarność produktu turystycznego miasta i zamku,
– stopień integracji rynku turystycznego z pozostałymi działami gospodarki, – dostępność i kwalifikacje pracowników branży turystycznej,
– polityka lokalnych władz, – estetyka i czystość miasta, – promocja,
– nastawienie mieszkańców obszaru recepcyjnego do osób przyjezdnych, – inne.
Jedną z najbardziej widocznych zmian w badanych miastach, spowodowa-nych m.in. rosnącą liczbą uczestników ruchu turystycznego, była odbudowa zamków i przystosowanie ich do pełnienia funkcji turystycznej. Był to bardzo ważny krok i silny impuls w kierunku rozwoju turystyki w badanych miastach.
Odbudowa zamków, a później zmiany funkcjonalne i własnościowe, wpły-nęły pozytywnie na możliwości ilościowe i jakościowe obsługi uczestników ruchu turystycznego. W bardzo dużym stopniu przyczyniły się także do rewi-talizacji zabytkowej tkanki miejskiej oraz poprawy estetyki miast. Miejsco-wości, które pretendują do miana „turystycznych”, muszą w sposób szczególny zwracać uwagę na czystość, estetykę, walory wizualne i odpowiednią infra-strukturę wokół posiadanych zasobów.
Na obszarze badań, w ślad za odbudową zamków oraz zagospodarowaniem zamkowych wzgórz rozpoczęto odnawianie pozostałych zabytków i terenów staromiejskich. Poprawiła się infrastruktura techniczna, komunikacyjna i odpo-wiednie oznakowanie turystyczne. Rozwija się również infrastruktura służąca
aktywnemu wypoczynkowi i ułatwiająca korzystanie z walorów przyrodniczych miast i okolic. Samorządy, licząc na korzyści związane z napływem turystów, inwestują w nowe tereny spacerowe, trasy rowerowe, poprawia się czystość i estetyka w miejscach odwiedzanych przez turystów itp. Wszystkie te działania wpływają na wzrost atrakcyjności turystycznej i pozycji konkurencyjnej miast. Ponadto sprzyjają aktywnemu wypoczynkowi zarówno turystów, jak i mieszkań-ców oraz podnoszą komfort wypoczynku i życia w mieście.
Fot. 13. Widok zamku w Rynie przed remontem i po remoncie (fot. Hotel Zamek Ryn, autor)
Według S. Liszewskiego (2005), „już samo podjęcie decyzji o przystąpieniu do rewitalizacji fragmentów centrum, a następnie każdy z etapów tej rewitaliza-cji staje się nowym (dynamicznie oddziałującym) elementem produktu turysty-cznego miasta. Konsekwencją tego będzie zwiększone zainteresowanie miastem przez turystów”.
W badanych miastach powstały plany rozwoju turystyki, lokalne programy rewitalizacji czy plany opieki nad zabytkami, które obejmują najcenniejsze fragmenty tkanki miejskiej. Bardzo często rewitalizacja miast nie ogranicza się tylko do rewaloryzacji zniszczonej zabudowy czy poprawy infrastruktury techni-cznej. Obejmuje swym zasięgiem także lokalną społeczność, która, widząc za-angażowanie władz i chęć udzielenia pomocy, staje się partnerem, a nie przed-miotem rewitalizacji (Łaguna 2003, Kępka 2006). W tabeli 26 przedstawiono wybrane inwestycje samorządów Reszla oraz Nidzicy, sprzyjające rozwojowi funkcji turystycznej. Również w pozostałych miastach obserwujemy intensywne działania samorządów i inwestorów prywatnych zmierzające do wzrostu atrak-cyjności miast. Interesującym pomysłem na wzbogacenie oferty turystycznej miasta wykazała się gmina Gniew, która w 2007 r. przystąpiła do projektu: Pętla Żuławska – Międzynarodowa Droga Wodna E-70 i opracowała plany budowy m.in.: wiślanej przystani żeglugi turystycznej oraz promenady, mariny dla łodzi turystycznych i sportowych u podnóża wzgórza zamkowego oraz przystani
kaja-kowej na rzece Wierzycy w Gniewie1. Spośród badanych miast na rozwój tury-styki wodnej w największym stopniu stawia Ryn, z racji swojego położenia na trasie mazurskich szlaków żeglugowych.
Tabela 26. Wybrane inwestycje zwiększające atrakcyjność turystyczną Reszla i Nidzicy realizowane przez lokalne samorządy
Wykaz wybranych projektów związanych z podniesieniem atrakcyjności turystycznej miasta planowanych do realizacji w latach 2004–2006 i 2007–2013
według Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Reszel Zwiększenie dostępności komunikacyjnej gminy:
przebudowa chodników w mieście, budowa parkingów, poprawa nawierzchni dróg gminnych, zagospodarowanie placu przy Ratuszu, poprawa funkcjonalności ruchu kołowego i pieszego – ograniczenie ruchu w centrum, parking strzeżony,
wyznaczenie miejsc postojowych, modernizacja oświetlenia
Kształtowanie skutecznej polityki w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego: rewitalizacja starówki (proces ciągły) i rewitalizacja murów obronnych Kształtowanie polityki w zakresie kultury, poprawa atrakcyjności turystycznej:
infrastruktura sanitarna (szalet miejski), rekompozycja amfiteatru i urządzenie parku (oczko wodne, wysepka, miejsce spotkań mieszkańców, odtworzenie alejek spacerowych), infrastruktura z zapleczem sanitarnym przy torze motokrosowym, budowa ścieżki rowerowej i ciągu pieszego Reszel–Święta Lipka, budowa punktów widokowych skierowanych na miasto Reszel, Świętą Lipkę i panoramicznych, rozbudowa bazy noclegowo-gastronomicznej na terenie gminy
Wykaz wybranych projektów związanych z podniesieniem atrakcyjności turystycznej miasta według Strategii Rozwoju Gminy Nidzica
i Planu Rozwoju Lokalnego Miasta i Gminy Nidzica Rekultywacja wód jeziora Omulew
Modernizacja zamku
Wykreowanie produktu turystycznego i jego promocja
Opracowanie Programu Rozwoju Turystyki, Programu Rewitalizacji Miasta i Programu Rozwoju Agroturystyki
Utworzenie Nidzickiego Centrum Edukacji Ekologicznej i Turystyki „Mazurska Brama” – na bazie kompleksu osady Łyński Młyn
Budowa hali widowiskowo-sportowej i amfiteatru miejskiego
Rewitalizacja cmentarzy, zabytków, pomników przyrody na terenach wiejskich
Źródło: Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Reszel, Strategia Rozwoju Gminy Nidzica, Plan Rozwoju Lokalnego Miasta i Gminy Nidzica.
W Lidzbarku Warmińskim, w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego po-wstaje kompleks basenów termalnych „Termy Warmińskie” (rys. 30). W kom-pleksie oprócz obiektów rekreacyjnych i leczniczych, bazujących na wodach
1
termalnych, powstanie hotel na ok. 200 miejsc noclegowych, sale konferen-cyjne oraz zaplecze rozrywkowe. Planowany okres ukończenia inwestycji to 2014 r. Inwestycja według planów pochłonie ponad 90 mln zł2. Tak duży kom-pleks rekreacyjno-leczniczo-hotelowy nie byłby w stanie utrzymać się, pracując jedynie dla mieszkańców Lidzbarka Warmińskiego. Jest to inwestycja przewi-dziana zarówno dla mieszkańców miasta, okolic, jak i osób przybywających z dalszych rejonów kraju i zagranicy.
Rys. 30. Wizualizacja projektu „Term Warmińskich” Źródło: Termy nie rzymskie, ale warmińskie (www.inwestycje.pl)
Przykładem już zrealizowanej inwestycji, która ma wzmocnić ofertę tury-styczną miasta, jest wybudowanie Eko-mariny na 60 jachtów w Rynie. Oddano ją do użytku w maju 2013 r., a koszt budowy wyniósł ok. 6,7 mln zł3. Na nową przystań żeglarską składają się m.in. przyjazna środowisku instalacja do obsługi żeglarzy i jachtów, nowy budynek kapitanatu portu, pomieszczenia socjalne i gospodarcze, sanitariaty, sala konferencyjna i szkoleniowo-dydaktyczna, nowy pomost, slip do wodowania sprzętu pływającego i inne (fot. 2).
Oprócz poprawy estetyki miast – elewacji kamienic, czystości, polepszenia infrastruktury itp. – możemy obserwować inne sezonowe i trwałe zmiany w kra-jobrazie miast. Wyraźnym efektem przyjazdów turystycznych w badanych mia-stach jest stopniowe zawłaszczanie przestrzeni miejskiej przez obiekty świad-czące usługi dla turystów oraz reklamy podmiotów gospodarczych z branży turystycznej. Nachalne reklamy uliczne bardzo często wpływają na obniżenie estetyki zabytkowych dzielnic staromiejskich.
Widocznym efektem ruchu turystycznego są także zmiany zagospodarowania turystycznego badanych miast. Aby funkcja turystyczna danej miejscowości
2 www. samorzad.pap.pl.
mogła się rozwijać, konieczna jest rozbudowa zagospodarowania turystycznego (w pierwszym rzędzie bazy gastronomicznej i noclegowej). Z bazy gastrono-micznej w badanych miastach korzysta zarówno miejscowa ludność, jak i osoby przyjezdne. Z bazy noclegowej korzystają nie tylko turyści, ale także osoby podróżujące w celach pozaturystycznych.
Rysunek 31 obrazuje liczbę podmiotów gospodarczych sekcji „H” Polskiej Klasyfikacji Działalności z 2004 r. (gastronomia i hotelarstwo) według GUS. Wyraźną tendencję wzrostową wykazuje liczba podmiotów gospodarczych rejestrowanych w Bytowie i Rynie. Ryn rozwija się w dużym stopniu dzięki walorom naturalnym (wykorzystywanym przez żeglarzy i wczasowiczów), Ho-telowi Zamek Ryn oraz postępującej urbanizacji turystycznej (zjawisko „drugich domów”). Bytów również w dużej mierze korzysta z atrakcyjności posiadanych walorów przyrodniczych. 0 10 20 30 40 50 60
Liczba podmiotów gospodarczych
2009 2007 2005 2003 2001 1999 1997 1995 Bytów Nidzica Lidzbark Gniew Ryn Reszel
Rys. 31. Dynamika zmian liczby podmiotów gospodarczych w sekcji „H” PKD (według kryteriów GUS z 2004 r.) w badanych miastach w latach 1995–2009
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Najprawdopodobniej rynek usług turystycznych stabilizuje się, w większości badanych miast nastąpiła w ostatnich latach korekta liczby podmiotów gospo-darczych. Spadek ich liczby może być także skutkiem fuzji bądź przejęć firm turystycznych przez konkurencję, może być również wywołany kryzysem gos-podarczym i złą koniunkturą na rynku turystycznym. Według autora, zagospo-darowanie turystyczne mierzone liczbą branżowych podmiotów gospodarczych w badanych miastach powoli wchodzi w fazę dojrzałości. Na obecnym poziomie wielkości ruchu turystycznego istniejąca baza jest w stanie zaspokoić podsta-wowe potrzeby turystów. Nie znaczy to jednak, że miasta i zamki nie mogą kreować nowych atrakcji i walczyć o wzrost liczby turystów.
Zmiany własnościowe zamków również są namacalnym efektem rosnącej wielkości ruchu turystycznego. Prywatni przedsiębiorcy dokonują kapitałochłon-nych inwestycji, na które lokalkapitałochłon-nych władz nie stać. Inwestycje w branży hote-larskiej przeprowadzone w ostatnich latach w Rynie, Lidzbarku Warmińskim i w Gniewie świadczą o niewykorzystanym potencjale turystycznym badanych miast i zamków, głównie w zakresie wykorzystania dziedzictwa historycznego i architektonicznego do tworzenia produktów turystycznych przeznaczonych dla klientów biznesowych, uczniów i klientów indywidualnych.
Jak wcześniej wspomniano, jednym ze zjawisk zaobserwowanych na bada-nym terenie jest sezonowość ruchu turystycznego. Jej przejawem i następstwem jest także sezonowość wykorzystania obiektów zagospodarowania turystyczne-go. Sezonowość przyjazdów turystycznych odbija się na obrotach przedsię-biorstw branży hotelarskiej i częściowo gastronomicznej oraz decyduje o uru-chamianiu większej liczby obiektów, miejsc noclegowych i gastronomicznych w sezonie letnim.
Jednym z efektów ruchu turystycznego jest możliwość zarabiania na tury-styce. Korzystają z tego głównie przedsiębiorcy, którzy zajmują się obsługą turystów, a także handlowcy, zakłady produkcyjne, naprawcze i usługowe. Dla wąskiej grupy mieszkańców turystyka stała się głównym źródłem dochodu. Dzięki wysokim dochodom i możliwościom rozwoju część osób zarabiających na turystyce osiągnęła znaczącą pozycję finansową i społeczną. Na rozwoju turystyki korzystają również osoby nieprowadzące rejestrowanej działalności gospodarczej. Popularną formą zarobkowania jest wynajem pokojów, kwater czy też domków letniskowych turystom. Szczególnie jest to widoczne w Rynie, ale również w innych miastach nie jest to zjawisko odosobnione.
Ekonomiczne efekty ruchu turystycznego zależą w dużym stopniu od długo-ści pobytów turystycznych. Niestety większość pobytów w badanych miastach ma charakter krótkotrwały. Oprócz Rynu i Bytowa znaczna część osób przy-jeżdżających spędza zazwyczaj kilka godzin w badanych miastach. Jak zauwa-żył S. Liszewski (2007, s. 84), „długość pobytu koresponduje zapewne ze skalą i atrakcyjnością walorów turystycznych oferowanych przez miasto (…)”. Pod-stawowym zadaniem badanych miast powinno być więc stworzenie oferty, która zachęciłaby do pozostania jak najdłużej w jednym miejscu. Im dłużej turysta pozostaje w mieście, tym więcej pieniędzy wydaje. Niekorzystna sytuacja w przypadku średniej długości pobytów turystycznych w największym stopniu dotyczy miast położonych na szlaku migracji turystycznych, jak Gniew czy Nidzica. Pojawiają się tam głównie „turyści tranzytowi”.
Innym widocznym efektem zwiększonej liczby przyjazdów turystycznych jest powstanie, w ciągu ostatnich dziesięciu lat, centrów informacji turystycznej oraz organizacji i stowarzyszeń promujących rozwój turystyki na badanym obszarze. W analizowanych miastach można obserwować rozwój małej przed-siębiorczości, wzrost dochodów osób związanych z obsługą ruchu
turysty-cznego, nowe miejsca pracy, rozwój usług i rzemiosła, lepsze zaopatrzenie. Zwiększone obroty (czy też większą liczbę świadczonych usług) notują też instytucje pozornie słabo związane z ruchem turystycznym, jak np. ośrodki zdrowia (Musiaka 2007).
Zdaniem autora, do podstawowych ekonomicznych efektów ruchu turysty-cznego na obszarze badań należą:
– wzrastająca liczba podmiotów gastronomicznych i hotelarskich, – wzrastająca liczba zatrudnionych w sekcji „H” (I) PKD,
– poprawa infrastruktury miejskiej, – poprawa estetyki i czystości miast, – większa atrakcyjność inwestycyjna miast, – dodatkowe wpływy do budżetu miast i gmin, – poprawa promocji turystycznej miast.
Ekonomiczne efekty ruchu turystycznego zależą także od wielkości i samo-wystarczalności rynku recepcyjnego. Generalnie, im mniejszy jest badany obszar, tym jego samowystarczalność jest niższa, co oznacza, że „przecieki pie-niądza”4, w tym również turystycznego, są większe.
Jeszcze raz należy podkreślić, że część opisywanych zmian w tkance miej-skiej, na rynku pracy itd. odbywa się niezależnie od rozwoju turystyki. Jest to naturalna konsekwencja rozwoju społecznego, ekonomicznego i technologicz-nego. Pozostaje jednak pytanie, czy bez udziału wpływów finansowych, inno-wacji, inwestycji itp., związanych z turystyką, zmiany te postępowałyby w takim samym jak obecnie wymiarze czasowym, przestrzennym i finansowym. Rewita-lizacja, rozwój zagospodarowania turystycznego, miejsca pracy w usługach są inwestycjami, które przynoszą wymierne korzyści obszarowi recepcyjnemu w postaci wydatków uczestników ruchu turystycznego. Należy pamiętać, że efekty ekonomiczne następujące pod wpływem ruchu turystycznego jednocześ-nie stanowią inwestycję, która ma przyjednocześ-nieść określone korzyści materialne dzięki przyciąganiu coraz większej liczby turystów. Powstaje swego rodzaju wznosząca spirala zależności, gdzie efekty ruchu turystycznego stanowią równo-cześnie inwestycję dla rozwoju turystyki.
Obok pozytywnych aspektów rozwoju turystyki można także zaobserwować zjawiska negatywne. W przypadku inwestorów spoza obszaru miasta następuje transfer kapitału, mieszkańcy narzekają na niskie stawki płac w turystyce oraz dużą rotację miejsc pracy. W Rynie, część restauratorów i właścicieli ośrodków wczasowych jest zmuszona zatrudniać osoby spoza miasta i gminy, gdyż brakuje osób chętnych do pracy. Wynika to z sezonowości zatrudnienia w turystyce
4
„Przy każdym kolejnym obrocie pieniądza transferowanego do obszaru recepcji turystycznej następują jego wypływy poza obszar przyjęty do badania. Wypływ taki jest określany w literaturze przedmiotu jako «przeciek»” (Gałecki 2004).
i stosunkowo niskich stawek płac, ale także z marazmu społecznego i niechęci do podjęcia jakiejkolwiek pracy przez część lokalnej społeczności.
Podsumowując problem relacji między zamkami a obserwowanym w bada-nych miastach ruchem turystycznym, należy stwierdzić, że zamki są z jednej strony największymi atrakcjami przyciągającymi znaczną liczbę uczestników ruchu turystycznego, a z drugiej strony są najsilniejszymi podmiotami zagospo-darowania turystycznego w miastach. Zarówno jeśli chodzi o liczbę miejsc noclegowych i konsumpcyjnych, jak i standard świadczonych usług. Poza tym zamki nadają pewien ton i charakter turystyce uprawianej w miastach. Gdyby przyjąć teoretyczną sytuację, że w badanych miastach nie byłoby zamków, wielkość ruchu turystycznego, a tym samym i zagospodarowani turystycznego, najprawdopodobniej znacznie by spadła. Szczególnie w miastach o mniejszym znaczeniu walorów przyrodniczych. W dużym stopniu od tego, w jaką stronę będzie rozwijało się zagospodarowanie i działalność artystyczna, kulturalna i eventowa zamków, będzie zależeć charakter i wielkość ruchu turystycznego i kształt lokalnego rynku usług turystycznych. Zdaniem autora, zamki w bada-nych miastach stanowią swoisty filar, na którym można budować atrakcyjność miast i rozwijać ich funkcję turystyczną.