6. Pośredni wpływ zamków na miasta
6.3. Pozaekonomiczne efekty ruchu turystycznego
Według K.A. Komorowskiej (2003), efekty ruchu turystycznego odczuwane przez społeczność recepcyjną (swoisty bilans zysków i strat) można podzielić na trzy grupy:
a) e f e k t y s p o ł e c z n e, pozytywne, m.in.: pojawienie się nowej elity, cie-kawsza oferta w zakresie spędzania czasu wolnego, wzbogacenie treści oświato-wych; negatywne, m.in.: gościnność kupiecka, osłabienie więzi rodzinnych i społecznych, rozwarstwienie społeczne, getto turystyczne, pogorszenie sto-sunków międzyludzkich;
b) e f e k t y k u l t u r o w e, pozytywne, m.in.: ożywienie folkloru, kultywo-wanie tradycji lokalnych, docenienie lokalnych wartości społeczno-kulturowych, powstanie nowych placówek i organizacji o charakterze kulturalnym, aktywi-zacja mieszkańców, negatywne, m.in.: tradycja na pokaz, zmiana modelu kultu-ry (szczególnie u młodzieży);
c) e f e k t y o s o b o w o ś c i o w e, pozytywne, m.in.: nawiązywanie stosun-ków interpersonalnych turystów i mieszkańców, wzrost tolerancji, zainteresowa-nie lokalną historią i dziedzictwem, wzrost lokalnego patriotyzmu, negatywne: krytyka i negatywny stosunek do turystyki, efekt demonstracji, naśladownictwo turystów.
Autor nie prowadził szczegółowych badań nad wpływem turystyki na zacho-wania społeczne, kulturowe czy osobowościowe mieszkańców analizowanych miast. Wiedzę na ten temat czerpał m.in. z obserwacji na obszarze badań,
6
mów z turystami, mieszkańcami miast, urzędnikami i pracownikami instytucji kulturalnych i oświatowych oraz przedsiębiorcami branży turystycznej. W pod-rozdziale zostaną zarysowane jedynie wybrane problemy i zagadnienia, z jakimi autor zetknął się podczas prowadzenia badań terenowych.
Do pozytywnych efektów ruchu turystycznego na obszarze badań należy zaliczyć wzbogacenie oferty kulturalnej i możliwości spędzania czasu wolnego przez mieszkańców miast. Zdaniem autora, w badanych miejscowościach odby-wa się więcej imprez kulturalnych, rozrywkowych itp. niż w innych miastach o podobnej wielkości, które nie są przedmiotem zainteresowania uczestników ruchu turystycznego (szczególnie w sezonie letnim).
Jednym z pozytywnych zjawisk, na które pewien wpływ może mieć ruch turystyczny, jest ożywienie folkloru i lokalnych tradycji wśród społeczności recepcyjnej. Obszar badań w przeważającej większości należał do dawnych Prus, po II wojnie światowej znalazł się na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Poza Kaszubami bardzo rzadko można znaleźć tu wielopokoleniowe rodziny kulty-wujące dawne tradycje. Oprócz mniejszości niemieckiej, ostatnich Warmiaków czy Mazurów, większość osób to ludność napływowa z różnych stron Polski i Kresów Wschodnich. Mimo to w ostatnich latach można obserwować proces tworzenia zespołów folklorystycznych oraz rozwój rękodzieła i tradycyjnego rzemiosła. Sytuacja taka szczególnie widoczna jest na Kaszubach, które mają silnie zakorzenione tradycje i poczucie odrębności etnicznej bądź narodowo-ściowej. Przykładem może być XI Światowy Zjazd Kaszubów w Bytowie, który odbył się w 2009 r. Imprezy takie stanowią dużą atrakcję turystyczną.
Na obszarze Pomorza i Mazur znaczną liczbę stanowi ludność pochodzenia ukraińskiego. Niektóre społeczności ukraińskie bardzo silnie kultywują swoje tradycje, czego przejawem są działające zespoły ludowe czy organizowane imprezy, jak np. tradycyjna ukraińska watra (Bytów). Jednym z celów organiza-torów imprez folklorystycznych jest propagowanie tradycji i chęć dotarcia do jak największego grona odbiorców. Wydarzenia te przyciągają nie tylko Ukraiń-ców czy miejscową ludność, lecz także turystów z całego kraju i zagranicy.
Analizując rozważania dotyczące folkloru obszaru badań, należy podkreślić, że wiążą się one w ograniczonym stopniu z kulturą ludową mieszkańców za-mieszkujących te tereny przed II wojną światową (wyjątkiem są Kaszubi), a związane są głównie z tradycjami ludności napływowej.
Efektem przyjazdów turystycznych do badanych miast są również wzajemne kontakty turystów i mieszkańców. Mogą one przybierać różną formę, od kon-taktu wzrokowego, poprzez krótką wymianę informacji (np. pytanie o drogę), wspólnie spędzany czas na imprezach organizowanych na terenie miasta, po trwałe znajomości i przyjaźnie. Te ostatnie są możliwe głównie u osób zajmują-cych się obsługą ruchu turystycznego, szczególnie w postaci obiektów noclego-wych. Podczas badań terenowych autor spotkał się z kilkoma osobami oferują-cymi usługi noclegowe, które zaprzyjaźniły się ze swoimi klientami. Obecnie
kontakty tych osób nie mają już charakteru handlowego, lecz są bliską relacją przyjaciół i znajomych.
Przyjazdy turystyczne świadczą o znacznej randze i atrakcyjności turysty-cznej posiadanych walorów. Część lokalnych społeczności jest dumna z zamku i miasta, w którym mieszka. Wskazują na to wyniki ankiet przeprowadzonych z mieszkańcami i uczniami szkół (Musiaka 2013). Zainteresowanie turystów walorami przyrodniczymi i antropogenicznymi może być także impulsem dla mieszkańców do pogłębiania wiedzy o miejscu zamieszkania i regionie.
Oprócz pozytywnych aspektów związanych z rozwojem turystyki obserwu-jemy również negatywne zjawiska. Przykładem może być tworzenie się tzw. gett turystycznych. Takimi obszarami w badanych miastach stają się głównie drogie hotele i ich najbliższe otoczenie. Często gettem stają się także zamki i zamkowe wzgórza, przygotowane i nastawione na obsługę turystów. Sytuacja taka może mieć miejsce w przypadku Rynu i Gniewu, gdzie organizowane są wystawne imprezy dla osób prywatnych i firm. W mniejszym stopniu sytuacja ta dotyczy innych miast. W przypadku Rynu, mieszkańcy miasta bardzo rzadko korzystają z atrakcji i możliwości spędzania wolnego czasu, jakie oferuje zamek-hotel. W największym stopniu czują się wykluczeni najubożsi mieszkańcy, których nie stać na zamkowe usługi. Inną sprawą jest bariera psychologiczna i nowość, jaką jest ogromny, luksusowy hotel w małej miejscowości. Poza tym brak lokalnych tradycji i przyzwyczajeń charakterystycznych dla wielkomiejskiego stylu życia, np. degustacja win, wystawne kolacje w restauracji czy choćby korzystanie z usług kręgielni lub siłowni. Należy pamiętać, że w pewnym zakresie hotele celowo ograniczają dostęp mieszkańców do korzystania z niektórych usług, jak pływalnia, możliwość zabawy w hotelowej winiarni itp. Sytuacja taka rodzi animozje, niechęć i zawiść wśród części mieszkańców.
W Gniewie, podczas badań terenowych autor spotkał się z opinią przedsię-biorców branży turystycznej, że zamek jest prawdziwą warownią, niedostępną dla mieszkańców. Nie chodzi tu o brak możliwości skorzystania z zamkowej oferty, ale o konkurencję, jaką stanowi. Część lokalnych przedsiębiorców narze-kała, że Fundacja Zamek w Gniewie podejmuje działania, które mają na celu zatrzymanie turysty w zamku i zachęcenie do korzystania z wszelkich usług na miejscu, z pominięciem oferty miasta. Z rynkowego punktu widzenia taka walka o klienta jest zjawiskiem naturalnym. W Rynie i Lidzbarku Warmińskim rów-nież można obserwować podobny proces. Zazwyczaj miejscowi przedsiębiorcy mogą konkurować z zamkami jedynie ceną bądź indywidualnym podejściem do każdego klienta (z racji niewielkiej skali prowadzonego przedsiębiorstwa).
Przy ocenie negatywnych skutków ruchu turystycznego należy pamiętać, że wszędzie, gdzie osoba, firma czy instytucja odnosi sukces, równocześnie poja-wia się złość, zawiść i zazdrość. Proces ten jest szczególnie widoczny na wsiach i w małych miastach, gdzie przepływ wszelkich informacji jest bardzo szybki, a lokalne społeczności skupione są do wewnątrz. Duże znaczenie dla charakteru
komunikacji i oddziaływania ruchu turystycznego ma także poziom wykształ-cenia i zamożności mieszkańców. Poruszany problem być może należałoby rozpatrywać w kategoriach osobowościowych, a nie społecznych.
Badani mieszkańcy zazwyczaj są nastawieni pozytywnie do turystów odwie-dzających zamek i miasto. Negatywne odczucia mogą wynikać z zazdrości bądź zawiści, wywołanych dysproporcją materialną i społeczną między częścią mieszkańców a turystami. Powodem powstawania negatywnych emocji mogą być także następstwa zwiększonego ruchu turystycznego w okresie letnim, które przejawiają się m.in.: wzrostem poziomu hałasu, zanieczyszczenia miasta, wyso-kim natężeniem ruchu drogowego, zagęszczeniem w miejscach publicznych, jak ulice, rynki miast, sklepy, restauracje czy niektóre urzędy (np. poczta). Należy pamiętać, że małe miasta są szczególnie narażone na negatywne aspekty związane ze zwiększoną liczbą przyjazdów turystycznych, gdyż ich chłonność i pojemność turystyczna są niewielkie.