Nowa ekonomia instytucjonalna (NEI) definiowana jest jako interdyscy-plinarne podejście, będące kombinacją ekonomii, prawa, teorii organi-zacji, politologii, socjologii i antropologii, mające na celu zrozumienie instytucji rządzących życiem społecznym, politycznym i ekonomicznym. Wykorzystuje przy tym dorobek różnorodnych dyscyplin z obszaru nauk społecznych, przy czym jego dominującą dyscypliną jest ekonomia. Ce-lem NEI jest wyjaśnienie, czym są instytucje, jak powstają, jakim celom służą, jak się zmieniają oraz jak – jeśli w ogóle – mogą być reformowane1.
W literaturze przedmiotu można spotkać się z poglądem, że NEI sta-nowi pewną kontynuację tradycyjnej ekonomii instytucjonalnej, bowiem podobnie jak w ujęciu tradycyjnym cechuje ją:
1) koncentracja raczej na zachowaniach kolektywnych, a nie indy-widualnych (pomimo założenia o tzw. indywidualizmie metodo-logicznym),
2) proponowanie podejścia ewolucyjnego do procesów ekonomicz-nych w miejsce statycznego,
3) nacisk na obserwację empiryczną i przedkładanie jej nad rozumo-wanie dedukcyjne.
W opinii przedstawicieli NEI „stary” instytucjonalizm jako dziedzina naukowa ma jednak pewną słabość. Choć posługuje się bogatym mate-riałem empirycznym, to jednak analizuje go w oderwaniu od przejrzy-stych ram teoretycznych. Natomiast na gruncie NEI zdołano wypraco-wać bardziej trwałe ramy analityczne, zbudowane na indywidualizmie
1 P. G. Klein, New Institutional Economics, [w:] B. Bouckaert, G. DeGeest (eds.), En-cyclopedia of Law and Economics, Edward Elgar, Cheltenham 2000, s. 456.
1. Nowa ekonomia instytucjonalna jako próba
operacjonalizacji instytucji w ekonomii
metodologicznym. W ramach NEI takie zmienne, jak kultura organizacji, pamięć organizacyjna itp. stanowią przy tym explananda, natomiast rolę
explanans pełnią cele, plany i działania pojedynczych jednostek2. W kon-sekwencji nową ekonomię instytucjonalną należy uznać za dziedzinę, którą do wcześniejszych nurtów instytucjonalnych zbliża przypisywanie istotnego znaczenia instytucjonalnym uwarunkowaniom procesów eko-nomicznych, natomiast odróżnia ją rygor metodologiczny w doborze aparatu badawczego oraz powrót do koncepcji człowieka ekonomicznego (homo oeconomicus).
W ostatnim z wymienionych założeń NEI znacząco zbliża się do ekonomii głównego nurtu, jednak od ekonomii neoklasycznej różni się przede wszystkim tym, że odrzuca model doskonałej racjonalności na rzecz koncepcji racjonalności ograniczonej. Instytucje interpretowane są przy tym – w przeciwieństwie do tradycyjnego podejścia instytucjo-nalnego – jako czynnik nie tyle wspomagający, ile ograniczający wol-ne wybory jednostek. Warto jednak zaakcentować, iż obecnie toczy się dyskusja, czy NEI jest częścią szkoły neoklasycznej (jak twierdzi wielu przedstawicieli „starego” instytucjonalizmu), czy też się od niego od-dala poprzez swoją wewnętrzną złożoność, oparcie na zasadzie ogra-niczonej racjonalności i skłonność do rozpatrywania procesów gospo-darczych w kategoriach zmian ewolucyjnych (w miejsce poszukiwania stanów równowagi)3.
Wśród głównych założeń nowej ekonomii instytucjonalnej należy wy-mienić następujące tezy4:
1. Człowiek jako homo oeconomicus funkcjonuje w środowisku o rzadkich zasobach i dąży do maksymalizacji swojej użyteczności. 2. Człowiek ma ograniczone możliwości zbierania i przetwarzania
informacji, zatem nie może podjąć decyzji w pełni racjonalnej (koncepcja ograniczonej racjonalności).
3. Decyzje ekonomiczne podejmowane są w warunkach niedosko-nałej informacji, którą cechuje niekompletność i asymetria. 4. Informacja bywa często fałszowana w wyniku działań
oportuni-stycznych, wynikających z tzw. pokusy nadużycia jednostek
(mo-ral hazard).
2 P. G. Klein, Transaction Cost Economics and the New Institutional Economics, [w:] P. G. Klein, M. Sykuta (eds.), The Elgar Companion to Transaction Cost Economics, Edward Elgar Publishing, Cheltenham–Northampton 2010, s. 28.
3 P. G. Klein, Transaction Cost Economics…, s. 31–32.
4 A. Kacprzyk, Wkład psychologii w neoinstytucjonalną modyfikację zasady racjonal-ności, [w:] S. Rudolf (red.), Nowa ekonomia instytucjonalna. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji im. prof. Edwarda Lipińskie-go w Kielcach, Kielce 2005, s. 116–117.
5. W społeczeństwie i gospodarce istnieją instytucje jako „reguły gry”, które jedne typy działań hamują, a do innych typów działań stymulują.
6. Procesy wymiany gospodarczej odbywają się w warunkach nieze-rowych kosztów transakcji.
Nowa ekonomia instytucjonalna stanowi złożony konglomerat szcze-gółowych programów badawczych. Do najważniejszych z nich należy za-liczyć5:
1. Ekonomiczną teorię kontraktu (ETK) i teorię agencji (TA), które zajmują się problematyką asymetrii informacji oraz formułowa-nia kontraktów tak, aby zawarta w nich struktura bodźców, me-tody wymuszania praw i obowiązków kontraktowych sprzyjały realizacji celów partnerów kontraktowych.
2. Ekonomikę kosztów transakcyjnych (EKT), która koncentruje się na kategorii kosztów transakcyjnych i problematyce realizacji kontraktu.
3. Teorię praw własności (TPW), w ramach której analizuje się wpływ struktury praw własności (uprawnień własnościowych) na funkcjonowanie gospodarki.
4. Ekonomię wyboru publicznego (EWP), która stosuje metody badawcze ekonomii neoklasycznej do analizy funkcjonowania instytucji publicznych, takich jak rządy, parlamenty, organizacje publiczne, grupy nacisku itp.
5. Ekonomię konstytucyjną (EK), wyjaśniającą wybory dokonywane pomiędzy różnymi regułami prawnoinstytucjonalnymi (konsty-tucjami), które w konsekwencji stanowią ograniczenie dla działal-ności podmiotów ekonomicznych i politycznych.
6. Ekonomię polityczną (EP), której przedmiot badawczy obejmuje zagadnienia funkcjonowania państwa, instytucji rządowych, ad-ministracji publicznej, organizacji międzynarodowych i kształto-wania się (lub zmiany) instytucji politycznych.
5 K. Kowalska, Kontraktowanie i koszty transakcyjne w nowej ekonomii instytucjo-nalnej, „Gospodarka Narodowa” 2005, nr 7–8, s. 47, na podstawie: O. E. William-son, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, PWN, Warszawa 1998; E. G. Furubotn, R. Richter, Institutions and Economic Theory. The Contribution of the New Institutio-nal Economics, The University of Michigan Press, Ann Arbor 1997; M. Iwanek, J. Wil-kin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Uniwersytet Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych, Warszawa 1997; P. G. Klein, New Institutional Economics…; O. E. Williamson, The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, „Journal of Economic Literature” 2000, vol. 38, s. 595–613; Z. Hockuba, Nowa Eko-nomia Instytucjonalna – czy zdominuje nasze myślenie w rozpoczynającym się stule-ciu?, [w:] A. Wojtyna (red.), Czy ekonomia nadąża za wyjaśnianiem rzeczywistości?, PTE-Bellona, Warszawa 2001, s. 39–56.
7. Instytucjonalną analizę historii gospodarczej, w której stosowanie metodologii historycznej i porównawczej analizy instytucjonalnej pozwala poszukiwać odpowiedzi na fundamentalne dla rozwoju gospodarczego i dobrobytu jednostek pytania: o przyczyny roz-woju społeczeństw według różnych trajektorii instytucjonalnych, o odmienne skutki stosowania tych samych rozwiązań instytucjo-nalnych w różnych społeczeństwach, o powiązania między insty-tucjami formalnymi i nieformalnymi6. Tej szkole bliskie są m.in. pojęcia zmiany instytucjonalnej i zależności od ścieżek rozwoju (path-dependency)7, które ukazują dynamikę zmiany czy ewolucji instytucjonalnej i jej zależność od zdarzeń oraz instytucji wystę-pujących obecnie i w przeszłości. Ta ostatnia kategoria znajduje poważne zastosowanie w analizie gospodarek (czy ich poszczegól-nych sektorów) tzw. krajów transformujących się8.
Z uwagi na dużą różnorodność i wzajemne zależności pomiędzy wy-mienionymi obszarami zainteresowań teorii wyboru publicznego, w ce-lach porządkujących warto wyróżnić trzy podstawowe nurty9:
6 A. Greif, Historical an Comparative Institutional Analysis, “American Economic Re-view” 1998, vol. 88 (2), s. 80–84.
7 D. C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cam- bridge University Press, Cambridge 1997.
8 J. Kornai, K. Eggleston, Welfare, Choice and Solidarity in Transition. Reforming the Health Sector in Eastern Europe, Cambridge University Press, Cambridge 2001. 9 B. Fiedor, Nowa Ekonomia Instytucjonalna jako podstawa teoretycznej refleksji nad
procesem transformacji od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej, http:// www.wiedzainfo.pl/wyklady/138/nowa_ekonomia_instytucjonalna_jako_pod- stawa_teoretycznej_refleksji_nad_procesem_transformacji_od_gospodar-ki_centralnie_sterowanej_do_rynkowej.html (dostęp: 21.03.2012). Należy pod-kreślić, że w literaturze funkcjonują również inne klasyfikacje. Jeden z bardziej popularnych podziałów zaproponował O. E. Williamson, The New Institutional Economics… Dokonał on rozróżnienia między nurtem NEI poświęconym insty-tucjom zarządzania (institutions of governance) oraz instyinsty-tucjom w otoczeniu transakcji (institutions of environment). Pierwsza grupa odnosi się do teorii kosz-tów transakcyjnych i teorii agencji, natomiast na drugą grupę składają się teoria praw własności i teoria wyboru publicznego. W podziale B. Fiedora teoria agen-cji została włączona do teorii kosztów transakcyjnych. Z punktu widzenia dąże-nia do uproszczedąże-nia klasyfikacji nurtów ekonomii instytucjonalnej jest to zabieg uprawomocniony (i zastosowany także w niniejszej pracy). Należy podkreślić, że teoria agencji ma wiele wspólnego z ekonomią kosztów transakcyjnych (założenie indywidualizmu metodologicznego, ograniczonej racjonalności, podobne zmien-ne zależzmien-ne). Dla porządku należy jednak wspomnieć, iż obydwie teorie wyrastają z odmiennych tradycji i dowołują się do innych zmiennych niezależnych. W przy-padku TKT zmiennymi są bowiem czynniki dotyczące transakcji rynkowych – m.in. specyficzność aktywów oraz liczba kontraktów (szerzej w dalszej części rozdzia-łu), a w przypadku TA zmiennymi niezależnymi są analizowane postawy członków
1) teorię praw własności (TPW),
2) teorię kosztów transakcyjnych (TKT), która wyjaśnia procesy po-ruszane na gruncie teorii agencji, teorii kontraktu oraz ekonomiki kosztów transakcyjnych,
3) nową ekonomię polityczną (NEP), zamiennie nazywaną teorią wyboru publicznego (TWP), uwzględniającą analizę instytucji publicznych w duchu głównych założeń nowej ekonomii instytu-cjonalnej.