Ekonomia konwencji (économie des conventions) uznawana jest współ-cześnie za najbardziej wpływową koncepcję ekonomiczną we Fran-cji. Nurt ten rozwinął się szeroko w latach 80. XX w., w pracach m.in. J.-P. Dupuya, O. Favereau, R. Salaisa czy L. Thévenota102. Ponieważ przed-stawiciele tej szkoły odwołują się do założeń indywidualizmu metodolo-gicznego, koncepcji ograniczonej racjonalności, a także za jeden z pod-stawowych przedmiotów analizy uznają transakcje (nazywane jednak przez nich samych konwencjami), można w ich pracach doszukiwać się zbieżności z nową ekonomią instytucjonalną, w szczególności z ekono-miką kosztów transakcyjnych. Jednocześnie jednak, nawołując do hete-rodoksji w warstwie metodologicznej oraz wskazując na trudność ope-racjonalizacji pojęcia „instytucje”, w swoich poglądach w tym zakresie
101 Wśród najpowszechniejszych nurtów należy wskazać przede wszystkim orien-tację ekologiczną, teorię strukturacji, powiązaną z próbą przełożenia koncep-cji marksistowskich na analizę społeczności miejskich (Henri Lefebvre, David Harvey), nurt kulturalistyczny (antropologiczny), natomiast w polskiej literaturze – koncepcję społecznego wytwarzania przestrzeni Bohdana Jałowieckiego. Sze-rzej: A. Giddens, Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration, Uni-versity of California Press, Berkeley 1986; H. Lefebvre, La révolution urbaine, Paris 1970; D. Harvey, Urbanization of Capital. Studies in the History of Capitalist Urbani-zation, The John Hopkins University Press, Oxford 1985; B. Jałowiecki, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2010; A. Majer, Socjo-logia i przestrzeń miejska, PWN, Warszawa 2010.
102 Za datę narodzin ekonomii konwencji uznaje się konferencję poświęconą funk-cjonowaniu rynków pracy pt. Les outils de gestion du travail, zorganizowaną w listopadzie 1984 r. (zob. A. Orléan, Vers un modèle général de la coordination économique par les conventions, [w:] A. Orléan (ed.) Analyse économique des conventions, Presse Universitaires de France, Paris 1994, s. 9–40). Jednak szersze upowszechnienie tej szkoły nastąpiło w wyniku publikacji: J.-P. Dupuy et al., Eco-nomie des conventions, „Revue Economique” 1989, vol. 40 (2).
zbliżają się do tradycji neoinstytucjonalizmu103. Tym samym w ekonomii konwencji można doszukiwać się zarówno podobieństw z „kontrakto-wym” podejściem do analizowania instytucji, jak i różnic, wynikających przede wszystkim z interpretowania otoczenia instytucjonalnego proce-sów gospodarczych w sposób odmienny od podejścia mechanistycznego, charakterystycznego dla nowej ekonomii instytucjonalnej. Używanie ter-minu „konwencje” ma przy tym zwrócić uwagę na różnorodność insty-tucjonalnych form współpracy czy innych rodzajów interakcji gospodar-czych – wykraczających poza regulacje rynkowe (tab. 17).
Podstawową misją tej szkoły pozostaje rozwijanie badań nad rolą konwencji w koordynowaniu procesów gospodarczych oraz prowadze-nie badań empirycznych nad różnymi typami konwencji i ich dynamiką. Przedmiot tych badań pozostaje zróżnicowany i dotyczy wielu form or-ganizacyjnych funkcjonujących na rynkach towarowych, rynkach pracy i rynkach finansowych104.
Program badawczy ekonomiki konwencji zrodził się z kombinacji kil-ku dyscyplin. Ekonomiści, którzy chcą rozwijać realistyczne podejście do racjonalnego zachowania podmiotów gospodarczych, połączyli siły w ramach tego podejścia ze specjalistami z innych dyscyplin (socjologia, filozofia, prawo, zarządzanie) w celu badania różnorodnych form koor-dynacji, obejmujących zasady, przedmioty i interakcje między ludźmi105. Podejście konwencjonalistyczne stanowi zatem formę analizy funkcjo-nowania różnych organizacji funkcjonujących de facto „na przecięciu” wielu typów rynków106. Próbuje przy tym czerpać swoją wartość z połą-czenia głównie perspektywy socjologicznej i ekonomicznej107 oraz dwóch punktów widzenia, tj. kolektywnego i indywidualistycznego.
103 Szerzej m.in. w: R. Diaz-Bone, L. Thévenot, La sociologie des conventions. La théo-rie des conventions, élément central des nouvelles sciences sociales françaises, „Trivium” 2010, nr 5; http://trivium.revues.org/3626 (dostęp: 10.04.2014). 104 S. Jagd, Economics of Convention and New Economic Sociology. Mutual Inspiration
and Dialogue, „Current Sociology” 2007, vol. 55 (1) (January), s. 79.
105 F. Eymard-Duvernay, Conventionalist Approaches to Enterprise, [w:] O. Favereau, E. Lazega (eds.), Conventions and Structures in Economic Organization Markets, Networks and Hierarchies, Edward Elgar, Cheltenham–Northampton 2002, s. 60. 106 O. Favereau, E. Lazega (eds.), Conventions and Structures…, s. 12.
107 Ekonomia konwencji w jakimś sensie godzi podejście reprezentowane przez so-cjologów z podejściem ekonomistów. Ci pierwsi niejednokrotnie odwołują się do homo oeconomicus i uznają ceny, dobra i rynki za naturalne twory, podczas gdy ci drudzy starają się całkowicie zastąpić koordynację rynkową – koordynacją opartą na sieciach społecznych. W ekonomii konwencji natomiast dostrzega się, że w za-leżności od sytuacji mogą występować różne formy koordynacji i odmienne kon-wencje. Do pewnego stopnia to właśnie proces wyboru konwencji i uwarunkowań decydujących o tym wyborze jest przedmiotem badań ekonomii konwencji.
Tabela 17. Kluczowe różnice między „kontraktualizmem” a „konwencjonalizmem”
Zagadnienie Kontraktualizm Konwencjonalizm
Informacja
Przepływ informacji między nieza-leżnymi od siebie jednostkami po-zostaje autonomiczny.
Informacja służy zabezpieczeniu indywidualnych interesów jed- nostek.
Brak interakcji pomiędzy przepły-wem informacji a systemem.
Informacja jest modyfikowana po-przez interpretacje analizujących ją jednostek.
Transparent-ność
Transparentność wynika z dostępu niezależnych i racjonalnie działają-cych jednostek do informacji.
Informacja nie jest interpreto-wana jako „strumień”, lecz jako „ekran”, w którym odzwiercie-dlone są subiektywne intencje i zachowania innych jednostek – transparentność zależy od stop-nia, w jakim przestrzegane są kon-wencje.
Niepewność
Decyzje podejmowane są w wa-runkach niepewności otoczenia. Niepewność ta sprowadzona jest jednak do zagadnienia kosztów transakcyjnych.
Nie chodzi jedynie o podejmowa-nie decyzji, lecz rówpodejmowa-nież o zasady gry, których przejrzystość ograni-cza niepewność decyzji. Podejmo-wanie decyzji jest w silnym stop-niu uzależnione od zaufania co do przyszłego stanu rzeczy.
Relacje między jednostką a in-formacją
Rozdzielenie między jednostką
i in-formacją. Silne powiązanie między jednost-ką a przetwarzaną przez nią infor-macją.
Konwencje to reguły gry, w ramach których jednostki nie tylko działa-ją, ale też ewoluują pod ich wpły-wem.
Racjonalność
Racjonalność jest pojęciem obiek-tywnym.
Istnieje jedna definicja racjonal-ności.
Racjonalność to pojęcie względne. Racjonalność warunkowana jest różnorodnością okoliczności, w ja-kich jednostki podejmują decyzje. Autonomia
Jednostki działają niezależnie od
siebie. Racjonalny mimetyzm – upodab-nianie się do innych (akceptacja konwencji) jest racjonalną odpo-wiedzią na niepewność.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Simonson, L’économie des conventions, https://pure.fundp.ac.be/ws/files/4007142/69169.pdf (dostęp: 10.04.2014).
W tym kontekście ekonomia konwencji skupia się w swych analizach na trzech zasadniczych założeniach:
1. Należy dążyć do modelowania relacji pomiędzy jednostką a jej środowiskiem społecznym (podejście kolektywne, charaktery-styczne dla neoinstytucjonalizmu).
2. Poszukiwanie ogólnych modeli opisujących zjawiska regulacji społecznych, dla których punktem wyjścia jest dążenie do zro-zumienia relacji między jednostkami a konwencjami, w ramach których funkcjonują (podejście indywidualistyczne, charaktery-styczne dla nowej ekonomii instytucjonalnej).
3. Odejście od wyjaśniania relacji gospodarczych jedynie w oparciu o reguły rynkowe, oparte na założeniu, że poza rynkiem istnieje szereg innych konwencji (por. tab. 18)108.
Tabela 18. Modele relacji ekonomicznych w zależności od systemów wartości w ujęciu ekonomii konwencji Oparty na inspiracji Oparty na wartościach tradycyjnych Obywa-telski Oparty na przekazach opiniotwór-czych Rynkowy Produkcyjny Kryteria i me-tody oceny zaistniałych sytuacji (wy-ceny dóbr) honor, nonkon-formizm, kreatyw-ność szacunek, reputacja wspólny interes
rozgłos cena wydajność, efektywność Charakter kluczowych przekazów informacyj-nych emocjo-nalny ustny, anegdotyczny odwołujący się do do-brych wzor-ców sformali-zowany oficjalny
semiotyczny pieniężny mierzalne kryteria, oparte na statystyce Elementarne
zależności
pasja zaufanie solidar-ność
uznanie wymiana powiązania funkcjonalne Kryteria oce-ny jednostek ludzkich kreatyw-ność, pomy-słowość, solidność władza równość, wzajem-ność sława chęć po-siadania, siła na-bywcza profesjona-lizm, kompetencje, wiedza i do-świadczenie Źródło: L. Boltanski, L. Thévenot, The Sociology of Critical Capacity,
„European Journal of Social Theory” 1999, vol. 2 (3), s. 368. 108 Na podstawie: P.-Y. Gomez, Information et conventions. Le cadre du modèle
Ważny dla francuskiej ekonomii konwencji pozostaje silnie akcento-wany dystans do koncepcji homo economicus. Szkoła ta zakłada, iż eko-nomia neoklasyczna napotkała na poważne problemy metodologiczne dotyczące zagadnienia koordynacji, które trudno analizować, przyjmując za punkt widzenia motywacje niezależnych pojedynczych jednostek109. Wskazuje ponadto na trzy główne typy ograniczeń metodologicznych ekonomii neoklasycznej110:
1. Niekompletność wynikająca z niedoskonałości mechanizmu ryn-kowego. Powoduje ona, że w praktyce może funkcjonować więcej niż jeden mechanizm równowagi. Bez dodatkowych mechani-zmów instytucjonalnych trudno zatem zapewnić efektywną koor-dynację za pomocą mechanizmu rynkowego.
2. Niekompletność racjonalności strategicznej, wynikająca z niesta-bilności otoczenia społecznego. Odwołując się do teorii gier, ana-lizy neoklasyczne zakładają występowanie przede wszystkim gier niekooperacyjnych (w których równowaga Nasha jest trudna lub niemożliwa do osiągnięcia).
3. Niekompletność kontraktów, wynikająca z niepewności co do przyszłości.
W ekonomii konwencji uznaje się, że wymienione wyżej niekomplet-ności są zjawiskiem powszechnym, w związku z czym ich pomijanie w ba-daniach procesów gospodarczych skutkuje uzyskiwaniem niewiarygod-nych wyników badań ekonomiczniewiarygod-nych. Działania w społeczeństwie zawsze odbywają się w warunkach niepewności, a tym samym proces zawierania jakichkolwiek porozumień odbywa się w warunkach ciągłej konieczności rozpoznawania warunków, interpretowania zaistniałych sytuacji i dobie-rania w tych warunkach sposobów porozumiewania się. W ekonomii kon-wencji uważa się konwencje za sposoby radzenia sobie z nieprzewidywal-nością otoczenia. W przeciwieństwie do badań ekonomicznych głównego nurtu, zamiast skupiać się na czynnikach prowadzących do zapewnienia stabilności i przewidywalności otoczenia działalności gospodarczej, eko-nomia konwencji koncentruje się na erystyce, wymuszającej zróżnicowa-ne zachowania w odmiennych sytuacjach, podejmując na tej podstawie próbę kategoryzacji różnych form konwencji (z pełną świadomością, że konwencje te podlegają nieustannym przemianom)111.
Punktem wyjścia dla wszelkich analiz podejmowanych na gruncie ekono-mii konwencji jest zatem uznanie, że ludzkich zachowań nie da się uprościć do prostych schematów myślowych. Tym samym w rzeczywistości
gospo-109 S. Jagd, Economics of Convention…, s. 77. 110 Za: A. Orléan, Vers un modèle général…
darczej występują rozmaite sposoby oceny sytuacji, w których podejmowa-ne są decyzje ekonomiczpodejmowa-ne i którym towarzyszą odmienpodejmowa-ne działania oraz odmienne formy koordynacji tych działań. Ponieważ dodatkowo decyzje te podejmowane są w warunkach niepewności otoczenia, aktorzy ekonomicz-ni skłonekonomicz-ni są do działaekonomicz-nia w ramach wzajemekonomicz-nie wypracowanych konwencji, definiowanych tu stosunkowo szeroko jako gama możliwych do zastosowa-nia, współdzielonych przez różne grupy i jednostki interpretacji i praktyk112. Należy podkreślić, że choć ekonomia konwencji nie zajmuje się wprost zagadnieniem instytucji, to bada metody koordynacji, które przeciwsta-wiają skrajną opozycję między zasadami mającymi na celu równoważe-nie partykularnych interesów a zasadami uznanymi za czyste ogranicze-nia działań jednostek. Jedną z podstawowych hipotez tego programu jest założenie, że interakcje między jednostkami, nawet gdy dotyczą jedynie wymiany towarowej, nie są możliwe bez wspólnych ram, zwanych kon-wencjami, naturalnie nałożonymi na te jednostki113.
Na gruncie ekonomii konwencji, w przeciwieństwie do programu ba-dawczego nowej ekonomii instytucjonalnej, nie zdołano jeszcze wypra-cować ugruntowanych metod badawczych. Z drugiej strony, ekonomia konwencji zyskuje coraz więcej zwolenników na obszarze anglosaskim, gdzie podejmuje się skuteczne próby jej operacjonalizacji, wykorzystu-jąc dorobek intelektualny teorii gier. W tym nurcie ekonomicznym co-raz częściej bowiem podejmuje się próby nadania badaniom społecz-nego charakteru, dotychczas silnie ignorowaspołecz-nego w ramach ekonomi głównego nurtu (do którego zwykle zalicza się teorię gier)114. Konwencje znajdują zastosowanie w przypadku występowania gier posiadających więcej niż jedną równowagę, jako jedno z możliwych rozwiązań. Idąc da-lej, należy wskazać, że konwencja to konsekwencja powtarzalności gry w danym społeczeństwie, a jej wpływ na dobrobyt społeczny polega na ograniczaniu kosztów transakcyjnych. Podejmując próbę uchwycenia wymiaru społecznego konwencji, można stwierdzić, że konwencja to stan równowagi w „grze powtarzanej wielokrotnie przez wielu członków spo-łeczeństwa” na tyle często, iż powtarzające się zachowania jej uczestników stały się powszechnie akceptowanym zwyczajem115.
112 J. Latsis, G. de Larquier, F. Besis, Are Conventions Solutions to Uncertainty? Contra-sting Visions of Social Coordination, „Journal of Post Keynesian Economics” 2010, vol. 32, no. 4, s. 550.
113 Ch. Bessy, Institutional Embeddedness of Economic Exchange: Convergence Between New Institutional Economics and the Economics of Conventions, [w:] O. Favereau, E. Lazega (red.), Conventions and Structures…, s. 81.
114 J. Latsis, G. de Larquier, F. Besis, Are Conventions Solutions…, s. 537.
115 H. P. Young, Social Norms and Economic Welfare, „European Economic Review” 1998, vol. 42 (3–5), s. 823.
Z punktu widzenia przestrzennych aspektów procesów gospodar-czych, należy zwrócić uwagę także na fakt zróżnicowania konwencji sta-nowiących podstawę podejmowania decyzji ekonomicznych w zależno-ści od lokalizacji. W ujęciu modelowym można założyć, że w warunkach wysokiego prawdopodobieństwa występowania wzajemnych interakcji w ramach wybranej grupy podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw, gospodarstw domowych) oraz niedoskonałego dostępu do informacji, przy jednocześnie niskim poziomie prawdopodobieństwa występowania sytuacji niespodziewanych, większość członków danej populacji stoso-wać będzie te same konwencje. Sytuację taką można nazstoso-wać efektem
kon-formizmu lokalnego (local conformity effect). Jednakże nawet jeśli każda
grupa podmiotów gospodarczych początkowo podejmuje decyzje eko-nomiczne w podobnych uwarunkowaniach instytucjonalnych, istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że w miarę upływu czasu każda z nich zacznie używać innego zestawu konwencji. Zjawisko to w ekonomii kon-wencji opisywane jest jako globalny efekt różnorodności (global diversity
effect)116. Przyczyny tego zjawiska wciąż wydają się niedostatecznie roz-poznane i analiza lokalnych czynników historycznych, kulturowych oraz instytucjonalnych, zarówno powodujących przestrzenne zróżnicowanie konwencji, jak i różnicujących terytorialnie efektywność ekonomiczną, jawi się jako interesujące pole eksploracji naukowej w ramach ekonomii konwencji.