Opisane dotychczas nurty teoretyczne uwzględniające przestrzeń w pro-cesach gospodarczych w większości przypadków zakładają występowa-nie zjawiska odpowiedzialnego za ekonomiczne przyczyny koncentracji przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Zjawisko to nosi nazwę korzy-ści aglomeracji i definiowane jest jako forma korzykorzy-ści zewnętrznych98
wy-96 B. Asheim, Industrial Districts as Learning Regions. A Condition for Prosperity?, „Stu-dies in Technology, Innovation and Economic Policy” 1995, s. 1.
97 Por. m.in.: B. Asheim, Industrial Districts, Inter-Firm Cooperation and Endogenous Technological Development. The Experience of Developed Countries, [w:] UNCTAD, Technological Dynamism in Industrial Districts: An Alternative Approach to Indu-strialization in Developing Countries?, New York–Geneva 1994, s. 91–142; G. Benko, A. Lipietz, Les regions qui gagnent, Presses Universitaires de France, Paris 1992; R. Florida, Toward the Learning Region, „Futures” 1995, vol. 27, no. 5, s. 527–536. 98 Efekty zewnętrzne definiuje się jako skutki działań pojedynczych podmiotów,
któ-re wpływają na poziom użyteczności pozostałych jednostek gospodarujących, niemających bezpośredniego wpływu na siłę i kierunek tych oddziaływań. Ponie-waż efekty zewnętrzne nie są uwzględnianie w rachunku kosztów pojedynczego podmiotu, a oddziałują na rachunek ekonomiczny pozostałych, ich występowanie powoduje brak możliwości osiągnięcia optimum w sensie Pareto (A.
nikających ze skupienia na małym obszarze ludności, zabudowy, produkcji, usług, działalności handlowej itd. W ujęciu mikroekonomicznym korzyści aglomeracji są zatem czynnikiem wpływającym na poziom użyteczności przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, choć podmioty te – jako od-biorcy efektów zewnętrznych – nie mają wpływu na ich siłę. W ujęciu gra-ficznym, w odniesieniu do pojedynczego przedsiębiorstwa w sytuacji braku występowania tego rodzaju efektów, optymalna wielkość produkcji kształ-towałaby się na przecięciu krzywych krańcowych zysków oraz krańcowych kosztów działalności gospodarczej (por. Q1 na wykresie 4). Jednak jeśli na działalność przedsiębiorstwa A wpływa działalność innego podmiotu go-spodarczego, może to prowadzić do obniżenia poziomu kosztów krańco-wych (np. gdy przestrzenna koncentracja przedsiębiorstw w jednym sekto-rze gospodarki spowoduje powstawanie większej liczby poddostawców, ci ostatni na skutek zwiększonej konkurencji obniżą ceny na oferowane przez siebie produkty). Tym samym dzięki występowaniu korzyści zewnętrznych przedsiębiorstwo A może zaoferować konsumentom Q2–Q1 więcej dóbr po cenach niższych o P1–P2 (por. wykres 4)99.
Tak rozumiane pojęcie korzyści zewnętrznych zostało wprowadzone do ekonomii przez A. Marshalla w pracy pt. Zasady ekonomiki, w roz-działach poświęconych teorii przedsiębiorstwa. Analizując zagadnienia koncentracji przemysłu i możliwości obniżki jednostkowych kosztów produkcji, wyróżnił on dwa rodzaje korzyści wynikające ze zwiększa-nia skali produkcji, tj. korzyści wewnętrzne (internal economies), które zależą od środków, jakimi rozporządzają poszczególne indywidualne przedsiębiorstwa, od ich organizacji i sprawności ich kierownictwa oraz korzyści zewnętrzne (external economies), będące wynikiem ogólnego rozwoju gospodarczego100. Z czasem wprowadzono podział na
tzw. pie-wicz, Efekty zewnętrzne w procesach urbanizacji i uprzemysłowienia, Wyd. Uniwer-sytetu Łódzkiego, Łódź 1987, s. 33). Teza ta jest spójna z wykorzystywaną na grun-cie teorii gier koncepcją tzw. równowagi Johna F. Nasha, zgodnie z którą system może osiągnąć równowagę, której stan nie musi pokrywać się ze stanem optimum społecznego w sensie Pareto (por. „dylemat więźnia”, gdzie żaden aktor działający indywidualnie nie jest w stanie poprawić swojej sytuacji i wygaszane są wszelkie bodźce do zmiany). Sposobem na uniknięcie tej sytuacji może być ingerencja ze strony sektora publicznego, będąca formą internalizacji efektów zewnętrznych (por. A. C. Pigou, The Economics of Welfare, Macmillan, London 1920), lub też przy-jęcie przez „graczy”, tj. podmioty ekonomiczne, strategii kooperacyjnych w miej-sce konkurencji (por. R. Coase, The Problem of Social Cost, „The Journal of Law and Economics” 1960, vol. III (October), s. 1–44).
99 A. Jewtuchowicz, Efekty zewnętrzne…, s. 69.
100 A. Marshall, Zasady ekonomiki, Wyd. M. Arota, Warszawa 1925, s. 256–259 (oryg.: A. Marshall, Principles of Economics, Macmillan, London 1920); cyt. za: A. Jewtu-chowicz, Efekty zewnętrzne…, s. 18.
niężne oraz technologiczne efekty zewnętrzne101. Efekty zewnętrzne pie-niężne polegają na uzależnieniu zysków jednych przedsiębiorstw od rozmiarów wytworzonej produkcji oraz nakładów poniesionych przez inne podmioty gospodarcze. Działają one bezpośrednio poprzez rynek, za pośrednictwem mechanizmu cen102. Natomiast efekty technologicz-ne (spillovers) polegają na tym, że działalność przedsiębiorców wiążąca się z ich produkcją wpływa bezpośrednio na warunki działania innych jednostek, tzn. efekty zewnętrzne wystąpią wtedy, gdy produkcja jedne-go przedsiębiorstwa będzie zależała (obok czynników wewnętrznych) również od produkcji innych przedsiębiorstw. Zależności te występują poza mechanizmem rynkowym i jako takie są trudno mierzalne za po-mocą klasycznych metod ekonomicznych103. Jak zauważył R. Domański, technologiczne efekty zewnętrzne są przy tym często „czarną skrzynką”, w której mieści się ważna rola złożonych instytucji nierynkowych, któ-rych znaczenie jest silnie akcentowane przez geografów ekonomicznych i analityków przestrzennych104.
101 J. Viner, Cost Curves and Supply Curves, „Readings in Price Theory” 1931, s. 198– 231, cyt. za: A. Jewtuchowicz, Efekty zewnętrzne…, s. 21.
102 T. Scitovsky, Two Concepts of External Economies, „Journal of Political Econo-my” 1954, no. 2, s. 443–451, cyt. za: A. Jewtuchowicz, Efekty zewnętrzne…, s. 41; A. Cieślik, Geografia inwestycji…, s. 118.
103 M. E. Sokołowicz, Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsię-biorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 33.
104 R. Domański, Ewolucyjna gospodarka…, s. 44.
Wykres 4. Optymalna wielkość produkcji w warunkach występowania korzyści zewnętrznych Źródło: A. Jewtuchowicz, Efekty zewnętrzne w procesach urbanizacji i uprzemysłowienia,
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1987, s. 68. cena P1 P2 0 Q1 Q2 Q PMA CMA CMA – ∑PMI
PMA – zyski krańcowe w działal-ności A
CMA – koszty krańcowe w dzia-łalności A
PMI – zyski krańcowe działalno-ści i-tej jednostki spowo-dowane działalnością A (korzyści zewnętrzne)
W literaturze przedmiotu można spotkać również podział na efekty zewnętrzne publiczne i prywatne105. Jeśli współzależność ekonomiczna wpływa na niewiele podmiotów, wówczas pojawiający się efekt zewnętrzny ma charakter prywatny. Gdy wpływa ona na znaczną liczbę osób, wówczas efekt zewnętrzny jest publiczny i jako taki posiada cechy dóbr publicznych, co uzasadnia wówczas rozwój sektora publicznego w gospodarce106.
Jednym z głównych źródeł korzyści zewnętrznych pozostaje koncen-tracja przedsiębiorstw i gospodarstw domowych na relatywnie niewiel-kiej przestrzeni. Prowadzi ona do sytuacji, w której jej użytkownicy uzy-skują dostęp do różnorodnych pożytków, np. obniżenia jednostkowych kosztów produkcji, powiększenia rynku zbytu, możliwości funkcjono-wania na lepiej rozwiniętym rynku pracy, zapewnienia różnorodności wyborów konsumenckich czy też korzystania z dobrodziejstw korzyści skali w użytkowaniu infrastruktury przez relatywnie dużą liczbę użyt-kowników. W ujęciu makroekonomicznym korzyści aglomeracji sta-nowią zatem najbardziej fundamentalną formę wyjaśniania przyczyn koncentracji działalności gospodarczej w przestrzeni. Ekonomiczną przyczyną istnienia dużych skupisk ludności i działalności gospodarczej jest niewątpliwie to, że działalność w nich zapewnia większą produk-tywność i rosnące zyski107.
Wśród przyczyn koncentracji działalności gospodarczej można wy-różniać te, którą pozostają egzogeniczne w stosunku do przestrzeni oraz te o charakterze endogenicznym (por. rys. 3), przy czym miano korzyści aglomeracji należy przypisać drugiemu z wymienionych typów. Źró-dła korzyści o charakterze egzogenicznym nie odwołują się bowiem do kategorii efektów zewnętrznych, lecz do aspektów związanych z lokali-zacją w przestrzeni, wpływającą na minimalizację kosztów transportu, bliskością surowców naturalnych itp., czyli do czynników lokalizacji analizowanych w ramach klasycznych teorii lokalizacyjnych – na ogół z perspektywy pojedynczego przedsiębiorstwa lub pojedynczego gospo-darstwa domowego (por. podrozdziały 1.1 i 1.2). W literaturze przed-miotu źródła korzyści o charakterze endogenicznym zwykło się dzie-lić na wynikające ze specjalizacji gospodarczej oraz te, które wynikają z różnorodności struktury gospodarczej. Pierwsze z nich zostały
nazwa-105 R. Cooter, Th. Ulen, Ekonomiczna analiza prawa, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 208.
106 Szerzej na temat podziału na dobra publiczne i prywatne w podrozdziale 1.1 roz-działu III.
107 R. Lucas, Making a Miracle, „Econometrica” 1993, no. 61, s. 251–272, [cyt. za:] M. P. Feldman, Location and Innovation: The New Economic Geography of Inno-vation, Spillover, and Agglomeration, [w:] G. L. Clark, M. P. Feldman, M. S. Gertler (eds.), Oxford Handbook…, s. 384.
ne korzyściami aglomeracji Marshalla-Arrowa-Romera (M-A-R)108 lub po prostu efektami typu marshallowskiego, natomiast drugi typ nazwano efektami typu J. Jacobs109.
Koncentracja działalności gospodarczej
Źródła korzyści o charak-terze endogenicznym wy-nikające z różnorodności struktury gospodarczej
(korzyści urbanizacji/ korzyści aglomeracji
typu J. Jacobs)
Źródła korzyści o cha-rakterze endogenicz-nym wynikające ze
spe-cjalizacji gospodarczej (korzyści aglomeracji
typu A. Marshalla)
Źródła korzyści o cha-rakterze egzogenicznym (brak efektów
zewnętrz-nych), np. obecność surowców naturalnych Korzyści o charakterze podażowym: – wyspecjalizowani pra-cownicy – wyspecjalizowani do-stawcy – rozprzestrzenianie się wiedzy Korzyści o charakterze popytowym: większy popyt wy-nikający z obniżenia kosztów poszukiwania sprzedawców przez konsumentów (prze-strzenna koncentracja sprzedających) KORZYŚCI AGLOMERACJI
Rys. 3. Klasyfikacja przyczyn koncentracji działalności gospodarczej – korzyści aglomeracji Źródło: opracowanie na podstawie B. T. McCann, T. B. Folta, Location Matters:
Where We Have Been and Where We Might Go in Agglomeration Research, „Journal of Management” 2008, vol. 34, no. 3, June, s. 534.
108 E. Glaeser et al., Growth in Cities, „Journal of Political Economy” 1992, no. 100, s. 1126–1152; G. van der Panne, Agglomeration externalities: Marshall versus Ja-cobs, „Journal of Evolutionary Economics” 2004, vol. 14, s. 594–595.
109 Jane Jacobs była pierwszym badaczem, która zwróciła uwagę na fakt, że typowe dla wielkich miast zróżnicowanie struktury społecznej (i gospodarczej) stanowi ich niepowtarzalną wartość (J. Jacobs, The Economy of Cities, Random House, New York 1969).
W odniesieniu do pierwszego typu korzyści najczęściej wymieniany-mi ich źródławymieniany-mi są110:
1) bogaty rynek pracy, będący efektem specjalizacji gospodarczej da-nego obszaru,
2) łatwość znalezienia firmy produkującej określone dobro lub świadczącej określoną usługę w ramach powiązań kooperacyj-nych wstecz i wprzód, jak również relatywnie niskie ceny tych dóbr i usług, będące konsekwencją dużej liczby tych firm
(non--traded local inputs)
3) zjawisko szybkiego i efektywnego rozprzestrzeniania się infor-macji i tzw. wiedzy ukrytej (spillovers), nazwane przez A. Mar-shalla „atmosferą przemysłową”, prowadzące do większej inno-wacyjności.
Wielkość i jakość rynku pracy mają znaczenie zarówno dla przed-siębiorstw poszukujących wykwalifikowanych pracowników, jak i dla samych pracujących. Firmy poszukujące na rynku pracy wysoko wy-kwalifikowanych pracowników, stojące jednocześnie przed konieczno-ścią ciągłego dostosowywania oferty do potrzeb klientów, rozglądają się za elastycznymi rynkami pracy, na których znalezienie odpowiedniej kadry jest szybkie i nie wiąże się z nadmiernymi kosztami. Rynki pracy o takich charakterystykach znajdują się najczęściej na terenie dużych aglomeracji miejskich. Z drugiej strony, najbardziej obecnie poszuki-wani na rynkach pracy wysoko wykwalifikoposzuki-wani pracownicy należą z reguły do grup osób, które w rozwój własnej wiedzy i umiejętności inwestują duże środki materialne. Poszukiwanie miejsca zatrudnienia w aglomeracjach stwarzających większe szanse na znalezienie satysfak-cjonującej pracy pozwala im szybciej zdyskontować posiadany kapitał intelektualny.
Gęsta koncentracja wielu dostawców i odbiorców na danej przestrze-ni prowadzi do sytuacji, w której przestrze-niepewność kompensowana jest przez różnorodność partnerów, zapewniając szybki dostęp do pożądanych za-sobów. Stąd coraz bardziej powszechne zjawisko wzrastającego znacze-nia kontaktów face-to-face, jako drogi ku redukcji niepewności i budo-wania wzajemnego zaufania między potencjalnymi partnerami w ciągle zmieniającym się otoczeniu. W konsekwencji łatwość znalezienia part-nerów gospodarczych ma istotne znaczenie zarówno w wymiarze pie-niężnym (niższe ceny na skutek konkurencji), jak i technologicznym. Nawet w sytuacji gwałtownego rozwoju technologii transportowych i komunikacyjnych, prowadzących do istotnego spadku kosztów za-wierania potencjalnych transakcji na odległość, bezpośrednie
ty w celu zawierania umów i porozumień między przedsiębiorstwami wciąż pozostają istotnym elementem decydującym o redukcji kosztów transakcyjnych111.
Wreszcie, przestrzenna bliskość dużej liczby podmiotów, powiązanych gęstą siecią wzajemnych relacji, kształtuje warunki niezbędne dla szybkiej i częstej wymiany informacji. Wyspecjalizowane gospodarki regionalne są miejscem intensywnego rozprzestrzeniania wiedzy, wspomagające-go procesy innowacyjne i generującewspomagające-go wzrost w długim okresie. Firmy wiążą się zarówno w formalne, jak i nieformalne organizacje współpra-cy, które wspomagają procesy wzajemnych interakcji, przyczyniają się do budowania atmosfery wzajemnego zaufania, a w efekcie – osiągania wspólnych celów ekonomicznych112.
Obok korzyści o charakterze podażowym ważnym elementem
marshallowskich korzyści aglomeracji pozostaje ponadto zbiór
ko-rzyści o charakterze popytowym. Koncentracja przedsiębiorstw i go-spodarstw domowych w przestrzeni generuje bowiem większy popyt, wynikający nie tylko z większej dostępności kupujących (korzyść dla sprzedających), lecz także z obniżenia kosztów poszukiwania sprze-dawców przez konsumentów (korzyść dla kupujących). O tym elemen-cie korzyści zewnętrznych pisał już A. Marshall, natomiast z czasem zwrócono uwagę na to, że popytowe korzyści aglomeracji będą szcze-gólnie dostrzegalne w tych sektorach gospodarki, w których istotne znaczenie ma bezpośrednie zapoznanie się z cechami produktu113 oraz tam, gdzie występuje ich duża różnorodność114. Po stronie popytowej działa również mechanizm użyteczności typu CES (constant
elastici-ty of substitution)115. Stwierdzenie, że korzyści aglomeracji po stronie
111 Ten aspekt korzyści aglomeracyjnych odnosi się do zagadnienia kosztów trans-akcyjnych, szczegółowo analizowanych w podrozdziale 1.2 rozdziału III, jako ele-ment tzw. ekonomii instytucjonalnej.
112 Por. B. T. Asheim, Industrial Districts: the Contributions of Marshall and Beyond, [w:] G. L. Clark, M. P. Feldman, M. S. Gertler (eds.), Oxford Handbook… oraz: G. Becattini, The Marshallian Industrial District as a Socio-Economic Notion, [w:] F. Pyke, G. Becattini, W. Sengenberger (eds.), Industrial Districts and Inter-firm Co-operation in Italy, International Institute of Labor Studies, Geneva 1990, s. 37–51, cyt. za: A. Scott, M. Storper, Regions, Globalization, Development, „Regional Stu-dies” 2003, vol. 37 (6–7), s. 579–593.
113 K. Stahl, Differentiated Products, Consumer Search, and Locational Oligopoly, „Journal of Industrial Economics” 1982, vol. 31 (1/2), s. 97–113
114 J. H. Fischer, J. E. Harrington Jr., Product Variety and Firm Agglomeration, „RAND Journal of Economics” 1996, vol. 27 (2), s. 281–309.
115 Zróżnicowanie produktów lub nakładów powoduje działanie sił prowadzących do koncentracji produkcji, bowiem im więcej odmian danego dobra, tym wyższa jego użyteczność (A. Cieślik, Geografia inwestycji…, s. 124).
popytowej prowadzą do obniżania kosztów transakcyjnych związa-nych z poszukiwaniami kupujących i sprzedających jest jednak przed-miotem relatywnie małego zainteresowania ekonomistów. Wynika to przede wszystkim z ograniczeń metodologicznych, bowiem analizy ograniczają się zwykle do modeli dwóch przedsiębiorstw, funkcjonu-jących na rynkach liniowych (w sensie przestrzennym)116, przy założe-niu równomiernego rozmieszczenia kupujących i braku badań potrzeb rynkowych ex ante117.
Korzyści aglomeracji typu J. Jacobs, w przeciwieństwie do typu po-przedniego, koncentrują się na pozytywnych aspektach związanych z różnorodnością struktury gospodarczej. Korzyści te są wówczas ze-wnętrzne w stosunku do sektora gospodarki, natomiast endogeniczne w stosunku do analizowanego układu przestrzennego (miasta, zespołu miast, regionu itd.). Pojawiają się wówczas, gdy jeden typ działalności gospodarczej przyczynia się do zwiększenia krańcowej produktywno-ści innych typów takiej działalnoproduktywno-ści dzięki ich bliskiej wzajemnej loka-lizacji (cross-product increasing returns). Warto też wskazać, iż ten typ korzyści aglomeracji, oprócz zmniejszania „kosztów poszukiwania” (np. dostawców, odbiorców, dóbr poszukiwanych przez konsumen-tów), stwarza możliwości stykania się z sytuacjami, które mogą być źródłem lub inspiracją dla innowacji. Wskazują na to badania podej-mujące próbę powiązania klasyfikacji korzyści aglomeracji z cyklem życia produktów i sektorów gospodarki. Wyraźnie dostrzega się przy tym następującą tendencję: podczas gdy efekty zewnętrzne M-A-R wzrastają wraz z kolejnymi fazami dojrzałości przemysłu, korzyści typu Jacobs są dodatnie w młodych gałęziach przemysłu, a w sekto-rach bardziej dojrzałych obserwuje się ich spadek czy wręcz wartości ujemne. Młode gałęzie gospodarki wykazują tym samym tendencję do lokalizowania się w miejscach o dużej różnorodności, oferujących śro-dowiska sprzyjające innowacyjności i kreatywności za cenę ich wyso-kich kosztów, natomiast gałęzie dojrzałe preferują lokalizacje tańsze, reprezentujące wysokie korzyści specjalizacji i relatywnie duże rynki zbytu (por. tab. 3)118.
116 Por. model długiej ulicy Harolda Hotellinga (H. Hotelling, Stability in Competition, „Economic Journal” 1929, vol. 39 (153), s. 41–57).
117 B. T. McCann, T. B. Folta, Location Matters: Where We Have Been and Where We Might Go in Agglomeration Research, „Journal of Management” 2008, vol. 34, no. 3 (June), s. 538.
118 Zob. F. Neffke et al., The Dynamics of Agglomeration Externalities Along the Life Cycle of Industries, „Regional Studies” 2011, vol. 45, no. 1, s. 49–65.
Tabela 3. Typy korzyści aglomeracji a dynamika cyklu życia produktów i sektorów
Korzyści Cykl życia sektora
Młody Dojrzały Urb aniz acji Koszty czynników produkcji
Wysokie ceny ziemi Wysokie płace Kongestia 0 0 0 – – – Wiedza Wykwalifikowana siła robocza
Infrastruktura wiedzy + + 0 + Sytuacja na rynku
Dostęp do dużych rynków zbytu Dostęp do wymagających rynków zbytu
0 + + 0 Aglomer acji typu M-A-R Koszty czynników produkcji
Niskie koszty dopasowania na rynku pracy Niskie koszty utrzymywania zapasów Niskie koszty transportu w łańcuchu wartości dodanej 0 0 0 + + + Wiedza Wyspecjalizowana siła robocza
Łatwość rozprzestrzeniania się wiedzy w sektorze
Łatwość podjęcia wspólnych działań na rzecz innowacji w przypadku współpracy w ramach łańcucha wartości dodanej
0 + 0 + + + Sytuacja na rynku
Łatwy dostęp do wyspecjalizowanych dostaw-ców i odbiordostaw-ców 0 + Aglomer acji typu Jac obs Koszty czynników produkcji
Duża różnorodność produktów i usług Unikanie zbyt wąskiego spojrzenia
+ 0
0 – Wiedza Łatwość rozprzestrzeniania się wiedzy między
sektorami
+ 0
Sytuacja na rynku
Zmniejszona zmienność warunków po stronie popytu i podaży
+ 0
„+” – spodziewany efekt pozytywny
„0” – zmiana nie jest spodziewana/korzyści i niekorzyści bilansują się „–” – spodziewany efekt negatywny
Źródło: F. Neffke et al., The Dynamics of Agglomeration Externalities Along the Life Cycle
W klasyfikacji korzyści aglomeracji warto wskazać jeszcze na jeden z ich typów, zwany za E. Hooverem119 korzyściami urbanizacji. Odnoszą się one do korzyści płynącej z samego faktu rozwoju miast i przekładają się na wzrost użyteczności ich użytkowników na skutek korzyści skali. W tym kontekście korzyści urbanizacji należy uznać za kategorię naj-szerszą w stosunku do dwóch poprzednich, przekładającą się m.in. na120: udogodnienia transportowe, a tym samym redukcję kosztów transportu (obszary zurbanizowane jako węzły komunikacyjne), istnienie bujnych i zróżnicowanych rynków pracy, stanowiących korzyść zarówno dla pra-codawców, jak i pracowników, korzyści skali w użytkowaniu infrastruk-tury technicznej i społecznej, a co za tym idzie – malejące koszty krańco-we i opłaty za jej użytkowanie, rozbudowanie otoczenie instytucjonalne (uczelnie, ośrodki badawcze, ośrodki finansujące itp.) oraz szybciej roz-przestrzeniającą się wiedzę, sprzyjającą wyższemu poziomowi innowa-cyjności i kreatywności.
Należy podkreślić, że podobnie jak w pojedynczym przedsiębior-stwie, korzyści skali produkcji po osiągnięciu pewnego poziomu rozwo-ju mogą przeistoczyć się w niekorzyści skali. Ponadto, w różnych loka-lizacjach korzyści lokalizacji mogą zacząć przyjmować ujemne wartości krańcowe, prowadząc w efekcie do niekorzyści aglomeracji netto. Do niekorzyści aglomeracji zalicza się: wzrost cen terenów budowlanych (na skutek wzrostu dochodów i wzrastającego popytu na nierucho-mości), obniżenie się rentowności przedsiębiorstw na skutek wzrostu płac, zatłoczenie transportu (kongestię), obniżanie się poziomu usług publicznych, pogarszanie się jakości środowiska czy np. wzrost skali pa-tologii społecznych.
W konsekwencji, o ile w początkowym okresie rozwoju miasta lub re-gionu obserwuje się wzrost liczby jego mieszkańców i użytkowników na skutek zwiększonej wydajności pracy oraz poziomu krańcowej użytecz-ności gospodarstw domowych, o tyle po przekroczeniu pewnego pozio-mu może dojść do zjawiska odwrotnego (wykres 5). Można tym samym postawić tezę, iż decyzję o lokalizacji w obrębie aglomeracji lub poza nią przedsiębiorstwo lub gospodarstwo domowe podejmuje w oparciu o ana-lizę ogólnego bilansu korzyści i niekorzyści aglomeracji121.
119 E. M. Hoover, Lokalizacja działalności…
120 M. E. Edwards, Regional and Urban Economics…, s. 121–123; R. Domański, Gospo-darka…, s. 32–33.
121 H. Knödler, U. Alberthauser, Glocalisation, Foreign Direct Investment and Regio-nal Development Perspectives: Empirical Results for West German Regions, HWWA Discusion Paper no. 117, Hamburg 2001, s. 14; http://econstor.eu/bitstream/ 10419/19434/1/117.pdf (dostęp: 28.08.2013).
Wykres 5. Relacje pomiędzy poziomem użyteczności a wielkością hipotetycznej aglomeracji miejskiej (wartości wskazane na osi OX i OY są wartościami hipotetycznymi) Źródło: A. O’Sullivan, Urban Economics, McGraw Hill-Irwin, New York 2007, s. 57.
Warto nadmienić, że w odniesieniu do zjawiska korzyści i niekorzyści aglomeracji istotne znaczenie odgrywa postęp technologiczny (w trans- porcie, budownictwie, technikach komunikacji) oraz innowacje społeczne. Powoduje on bowiem, że w miarę upływu czasu oddala się punkt, po